06.03.1924
Efri deild: 12. fundur, 36. löggjafarþing.
Sjá dálk 77 í C-deild Alþingistíðinda. (1827)
44. mál, afnám kennarastóls í klassískum fræðum
Ingvar Pálmason:
Frv. það, er hjer liggur fyrir, er um fækkun embættismanna við háskólann. Um það skal jeg ekkert sjerstaklega tala, heldur um stefnur þær, er það markar meðal almennings.
Það er orðin mjög almenn skoðun manna úti um land, að hinar æðri mentastofnanir okkar Íslendinga sjeu að verða og sjeu þegar orðnar okkur ofjarl. Er þetta ekki aðeins skoðun almennings úti um land, heldur og eigi allfárra hjer í Reykjavík. Sje nú þetta rjett hjá mjer, sem jeg hygg að fæstir hv. deildarmenn geti dregið í efa, þá liggur það í augum uppi, að þingið getur ekki á nokkurn hátt komið sjer undan að athuga þetta rækilega.
Þegar nú athuga skal það spursmál, hvort þjóðinni sje með mentastofnunum þessum, þ. e. Hinum almenna mentaskóla og Háskóla Íslands, reistur hurðarás um öxl, með því fyrirkomulagi, sem nú er, þá ber fyrst og fremst að líta á fjárhagshliðina, en hún verður venjulega fyrst fyrir mönnum, þegar um þetta mál er rætt.
Til þessara tveggja stofnana mun nú vera varið úr ríkissjóði um 350 þús. króna árlega. Þegar svo þar við er bætt námskostnaði allra nemenda við skóla þessa, sem þjóðin verður einnig að greiða, og ekki mun of hátt áætluð álíka upphæð, þá virðist þetta vera allþungur baggi á þjóðfjelaginu, og því mjög stórt spursmál, hvort þjóðinni er þetta heillavænlegt ráðlag. Að því er snertir háskólann sjerstaklega, ber þess að gæta, að mjög margir, og þar á meðal margir meðal mentamanna vorra, líta svo á, að okkur Íslendingum, sem ekki höfum nema 50–60 þúsund vinnandi menn, eða ekki fleiri menn en stór verksmiðja í iðnaðarlöndunum, sje með öllu ofvaxið að halda uppi háskóla, er staðið geti á sporði samskonar stofnunum í nágrannalöndunum. Jeg fyrir mitt leyti skal játa, að jeg aðhyllist þessa skoðun, og það er rjett að taka það fram, að skoðun þessi er ekki ný, heldur jafngömul háskólahugmyndinni. Hitt er annað mál, að okkur er nauðsynlegt að halda uppi sjerfræðiskólum í guðfræði, læknisfræði og lögfræði, og það höfum við gert um langt skeið. Og þó að það sje ein stofnun, sem allar þessar deildir sjeu sameinaðar í, ætti ekki að þurfa að verða okkur miklu dýrara, ef þess er gætt, að setja ekki á fót nýjar námsdeildir, og stofna svo við þær dýr embætti, sem þá aðeins eru tildur og prjál.
En aftur á móti vil jeg geta þess, að jeg tel rjett, sökum hinnar sjerstöku aðstöðu okkar, að hafa fræðslu í norrænum fræðum við háskólann.
Þá kem jeg að hinu atriðinu, sem jeg tel, að ekki skifti minna máli.
Þegar athuga skal, hvort hinar æðri mentastofnanir sjeu að verða okkur ofjarl, ber fyrst að athuga, hvort þjóðfjelaginu sje holl hin afarmikla mentamannaframleiðsla. Ömmur okkar og afar sögðu, þegar feður okkar og mæður gáfu sig, að þeirra dómi, of mjög að bóklestri eða því um líku, að þeim væri nær að halda áfram að prjóna sölusokkinn sinn en liggja alt af í þessum bannsettu bókaskruddum, því að „bókvitið yrði ekki látið í askana“. En þetta breyttist; hinir námfúsu menn og mentamenn þjóðarinnar hjeldu því einmitt fram, að „bókvitið yrði látið í askana“. Og nú á síðustu tímum hafa menta- og lærdómsmennirnir sýnt þjóðinni, þó í spjespegli sje, „að bókvitið verður látið í askana“. Já, svo áþreifanlega hafa þeir sýnt það, að askar hinna lærðu manna eru nú, þó máske ekki alveg fullir, þá því sem næst, þegar aftur á móti askar þeirra, sem sitja við sölusokkinn, og þeirra, er yrkja jörðina, eða þeirra, sem með daglegri lífshættu reyna að draga gull úr greipum hins mislynda Ægis, eru aðeins með sleikju í botninum. Það er því ofur eðlilegt, að hin uppvaxandi kynslóð líti hýru auga til fullu askanna, og reyni því að komast að þeim.
En eins og jeg tók fram áðan, er þetta aðeins spjespegill, sem þjóðinni er hjer sýndur. Því hin sanna velferð þjóðarinnar byggist á framleiðslunni og hinni sönnu menningu. Það mun því vera í þessu máli, eins og svo mörgum öðrum, að sannleikurinn mun liggja hjer öfganna á milli.
Mjer virðist sannleikurinn í þessu máli vera sá, að hjá okkar smáu og fámennu þjóð sje of mikil framleiðsla mentamanna óholl og skaðleg, og jafnvel skaðlegri en oflítil framleiðsla á því sviði, sem líka gæti óneitanlega verið skaðleg, því að það gæti leitt til þess, að embættismenn vorir yrðu að meira eða minna leyti útlendingar, en því munum við fæstir óska eftir.
Það virðist því vera skylda þingsins að fyrirbyggja það, að þjóðin lendi á glapstigum í þessu máli, hvort heldur er fjárhagslega eða menningarlega, og mjer virðist geta verið hætt við því, að svo geti farið að því er menningu snertir með of mikilli mentamannaframleiðslu.
Jeg ætla mjer ekki að rökstyðja þetta frekar nú, en geta vil jeg þess, að ekki koma allir hinir æðri mentamenn þjóðfjelagsins að fullum notum, og ekki munu þeir allir búa við glæsileg lífskjör.
Frv. það, sem hjer liggur fyrir, stefnir í þá átt að fækka kennurum við háskólann, og það tel jeg rjetta stefnu. Annars gerir frv. þetta ráð fyrir, að maður sá, er nú skipar það embætti, er leggja á niður, verði fluttur að mentaskólanum, og mjer finst ekkert geta verið við það að athuga, því jeg tel víst, þótt jeg þekki það eigi af eigin reynd, að maður þessi sje vel til þess starfs fallinn, sem hann á að vinna þar.
Jeg vil minnast á það í sambandi við þetta mál, að mjer finst ástæða til, að þingið taki til alvarlegrar athugunar, hvort eigi væri hægt að finna heppileg ráð til að draga úr kostnaði við starfsmannahald ríkisins, einnig á öðrum sviðum.
Frv. það, er hjer liggur fyrir, er áreiðanlega spor í rjetta átt, spor í þá átt að draga úr kostnaði við starfsmannahald ríkisins. Að vísu er það ekki mikið, sem sparast við þetta, og því tel jeg, að svipað væri æskilegt víðar, en þess ber að gæta, að ef vjer hugsum til að spara, þá verðum vjer einhversstaðar að byrja, og vjer verðum að spara, þó upphæðirnar sjeu ekki allar stórar, því þá mun það, sem sparað verður, geta skift miljónum á endanum.
Jeg tel því þá ástæðu einskisvirði, að þetta sje nart, aðalatriðið er, að þetta er byrjun á rjettri stefnu, stefnu, sem vjer verðum að mynda og halda fast á, þar til takmarkinu er náð.
Hv. 4. landsk. (JM) benti á, að samskonar frv. lægi fyrir Nd., og fanst honum því ófært að vísa málinu til nefndar, en vildi láta taka það út af dagskrá. En til þess finst mjer engin ástæða.
Jeg ætla ekki að tala neitt sjerstaklega um rjettmæti flutnings þessa starfsmanns á milli embætta, en vil þó geta þess, að mjer finst það eigi lítilsvert atriði, hvernig við tökum nú á því máli. Lögfræðingum finst að vísu, að slíkt sje ekki hægt að gera lögum samkvæmt, og vilja því vísa málinu frá. Jeg skal játa það, að jeg er ekki lögfróður maður, og get því eigi fyllilega dæmt um það atriði, en jeg vil benda á það, að mörgu hefir verið vel til lykta ráðið á þessu landi af ólögfróðum mönnum, og jeg ber það traust til þjóðarinnar, að svo megi enn verða.
Jeg tel ekki rjett að vísa málinu frá. Ég álít, að það væri fordómur, og sá fordómur væri eigi á rökum bygður.
Hinsvegar finst mjer engu tapað við að vísa málinu til nefndar, og jeg mun greiða atkvæði með því að vísa málinu til mentamálanefndar.