17.04.1925
Neðri deild: 58. fundur, 37. löggjafarþing.
Sjá dálk 741 í D-deild Alþingistíðinda. (3418)
53. mál, utanríkismál
Forsætisráðherra (JM):
Jeg þarf ekki að svara fyrirspurn hv. þm. Dala. (BJ) í mjög löngu máli. Margar af spurningunum eru svo ákveðnar og ljósar, að í rauninni nægir að svara þeim annað tveggja með jái eða neii.
Um 1. spurninguna verð jeg að fara fáeinum orðum. — Þegar ráðherrum var fjölgað 1917, voru sett á fót þrjú fagráðuneyti: dóms- og kirkjumálaráðuneyti, atvinnu- og samgöngumálaráðuneyti og fjármálaráðuneyti, auk þess að ákveðið var, að einn ráðherranna hefði forsæti í ráðuneytinu. Síðan hefir þetta haldist þannig, að í hvert sinn er nýtt ráðuneyti er myndað eru skipaðir auk forsætisráðherra, dóms- og kirkjumálaráðherra, atvinnu- og samgöngumálaráðherra og fjármálaráðherra. Í starfsskiftingunni voru ekki nefnd utanríkismál í fyrstu, eins og ekki er heldur við að búast. En eftir 1918 var öðru máli að gegna um þetta. Sú venja komst brátt á, að forsrh. hefði með utanríkismálin að sýsla, en „formelt“ eða skjalfest kom það ekki fyr fram í konungsúrskurðum um starfsskifting milli ráðherranna en í úrskurði rjett fyrir nýár síðastl. (29. des.), sbr. auglýsingu forsrh. 80. des. f. á. Í þeim úrskurði eru utanríkismálin falin forsrh., og var það að hvötum hv. þm. Dala., að þetta var gert beint með konungsúrskurði. Það kann að vera, eins og prófessor Einar Arnórsson segir í nóv. — des. -hefti Eimreiðarinnar síðasta ár, að það skifti „ekki miklu máli í verki og framkvæmd, hvort ákveðnum ráðherra eru með sjerstökum konungsúrskurði mál þessi falin“ eða ekki, en það á að sjást, eins og hann segir, „að Ísland hafi sín eigin utanríkismál, og eini vegurinn til þess er að kveða á um það, að einhver ákveðinn ráðherra fari með þau“. Það er aðalatriðið. — Hitt skiftir í mínum augum engu, hvort ráðherra er skipaður sjerstaklega með nafninu utanríkisráðherra. Svo hefir fyrirrennari minn, hv. 1. landsk. (SE), eflaust litið á það.
Um 2. þeirri spurningu verður að svara neitandi. Forsætisráðuneytið fer með utanríkismálin, alveg eins og t. d. dóms- og kirkjumálaráðuneytið fer með mentamál, heilbrigðismál o. s. frv. — Sjerstakt ráðuneyti fyrir utanríkismál er ekki sett á stofn.
Um 3. Á brjefhausa er prentað „Forsætisráðherrann“. Undirskrifað eitt nafn — forsætisráðherra — eins og tíðkast um slík mál.
Um 4. Eins og hv. þm. Dala. er kunnugt, er enginn utanríkismálaskrifstofa til. Við hv. þm. Dala. höfum áður talast við um nauðsyn þess að hafa utanríkismálin út af fyrir sig, og jeg gerði tilraun til þess árið 1921, með því að jeg fjekk mjer til aðstoðar mann, er að mínum hvötum hafði kynt sjer meðferð utanríkismála í Kaupmannahöfn; út af þessu var gert mikið veður; samt varð nokkurt framhald á því í tíð fyrirrennara míns; nú er það að mestu fallið niður. En um nauðsynina á því að hafa mann eða menn ráðherra til aðstoðar við utanríkismálin, einhverja skrifstofu fyrir þau, er jeg samdóma hv. þm. Til þess þarf fje. Vegna sparnaðaranda þingsins í fyrra þorði jeg ekki að fara fram á þetta, en það mætti máske athuga það síðar, er þingið sýnist hafa breytt mjög skoðun sinni um nauðsyn sparnaðar.
Um 5. Danskir sendimenn, sendiherrar, konsúlar, eru „akkrediteraðir“, hver á sínum stað, sem sendimenn konungs Danmerkur og Íslands.
Um 6. Danskir sendiherrar og konsúlar hafa skriflega fyrirsögn um það að gæta utanríkismála Íslands jafnt utanríkismálum Dana, aðstoða Íslendinga erlendis jafnt sem Dani. Í fyrirspurninni er það og sjerstaklega tekið fram, að í öllum afgreiðslum snertandi Ísland skuli þess getið, að það sje „pour IIslande“, í umboði Íslands, eða „paa Islands Vegne“, annaðhvort í texta afgreiðslunnar eða við undirskriftina.
Ef þetta er ekki gert af einhverjum dönskum konsúl, þá er það yfirsjón, vanræksla þess manns. Fyrirsögnin er skýr, enda er hv. þm. kunnugt um þetta.
Um 7. Aðstoðar utanríkisráðuneytisins danska er neytt, er á þykir þurfa að halda. Skal jeg taka það fram, að jeg get ekki fallist á skoðun hv. þm. (BJ) um þetta efni. Jeg álít, að vjer eigum að notfæra oss þá aðstoð í enn meira mæli en gert hefir verið. Jeg lít svo á, að það sje hagur fyrir oss að hafa rjett til að gera þetta, án þess að kosta nokkru verulegu til. Jeg hefi áður bent hv. þm. (BJ) á það, að um þetta eru gerðir samningar, svo að hjer er ekki um annað að ræða en það, sem vjer eigum beint heimting á, en er engin gjöf.
Sú aðstoð, sem vjer á þennan veg fáum hjá utanríkisráðuneytinu danska, sendiherrum og konsúlum, er jafnan látin í tje með ljúfu geði; jeg hefi að minsta kosti aldrei orðið annars var en að þeir, er þeirra hefir verið leitað, láti aðstoð sína í tje með ánægju.
Það atriði, er hv. þm. mintist á — sending heiðursmerkja — er algerlega fyrir utan utanríkismálin.
Um 8. Allir sendiherrar og aðalkonsúlar hafa fengið skjaldarmerki Íslands, og ennfremur allir þeir konsúlar og vicekonsúlar, er nokkuð verulega hafa með íslenskar afgreiðslur að gera. Vegna kostnaðar, sem Ísland borgar, hefir ekki öðrum verið sent þetta. Sumir sendiherrarnir nota ekki skjaldarmerkin, hvorki Íslensk eða dönsk, þ. e. a. s. ekki á þeim stöðum, sem þetta er ekki áður. Flögg íslensk hafa þeir allir fengið, með fyrirsögn um að flagga á ákveðnum dögum, og að öðru leyti eftir því, sem siður er á hverjum stað.
Um 9. það hefir ekki ávalt verið fenginn konungsúrskurður um samþykt á samningum, því að stundum hefir orðið að svara svo fljótt, að látið hefir verið nægja samþykt ráðherra. Það verður víst að játa það annars, að hvorki fyrv. forsrh. nje jeg höfum veitt þessu máli nægilega athygli, þangað til í haust, að jeg fór að rannsaka málið, að miklu leyti að hvötum hv. þm. Dala. Honum er annars nokkuð kunnugt um, hvað gerst hefir í því; og vona jeg, að framkvæmdir í því máli geti orðið þannig, að hann megi vel við una. Þetta er þannig lagað mál, að jeg að svo stöddu vil ekki segja meira.
Um 10. Jeg skal fyrst láta þess getið, sem jeg hefi sagt nýlega hjer í deildinni, að jeg er samdóma hv. þm. Dala. um nauðsyn og nytsemi þess að senda og hafa beint sendiherra íslenskan, vel hæfan mann, í Kaupmannahöfn. En nú vantar til þess fjárveiting þingsins.
Það er annars ekki ótítt, að ríkisins stjórnir feli sendiherra annars ríkis, annars ríkis þegni, að fara með mál sín á einhverjum stað. Hitt veit jeg ekki, hvort annars eru dæmi til, að ríkisstjórn skipi annars ríkis þegn fyrir sendimann, chargé daffaires, fyrir sig.
Samt sem áður verð jeg að telja það vel sæma fyrir oss að hafa Jón Krabbe chargé daffaires fyrir oss í Kaupmannahöfn um sinn, úr því að vjer getum ekki haft þar reglulegan sendiherra, vegna þess, að fjárveitingin til þess var feld niður á þinginu í fyrra. Jeg held, að það sje nær einasta úrræðið til þess að hafa þar „diplomatiskan“ erindreka, meðan ekki fæst fjárveiting til hins.
Og jeg held einmitt, að þetta megi vel sama, af því að það er Jón Krabbe. Þessi maður hefir nú farið með Íslandsmál í Kaupmannahöfn og víðar í meira en fjórðung aldar, um langan tíma veitt þeim beint forstöðu. Það er maður, sem nýtur fullkomins trausts, bæði hjer og í Danmörku, og er mjög mikils metinn; og þótt hann hafi ekki íslenskan ríkisborgararjett, heldur danskan, þá er hann mjög góður Íslendingur, átti íslenska móður, er af góðu íslensku bergi brotinn. Lífsstarf hans hefir verið mest fyrir Ísland. Í sjálfstæðismáli voru studdi hann afdráttarlaust málstað vorn. — þótt það megi segja, er fljótt er á litið, að þetta sje ekki eins vel viðkunnanlegt, að hafa hann fyrir chargé daffaires, af því að hann er danskur ríkisborgari, þá er á það lítandi, að það er Jón Krabbe, maður, sem auk þess, sem jeg hefi talið áður, gerði oss ómetanlegt gagn meðan á styrjöldinni stóð.
Um 11. þessari spurningu hefi jeg svarað hjer í deildinni nýlega. Frá minni hálfu stendur ekki annað fyrir en að nauðsynlega fjárveiting vantar. En þegar hún fæst, og hæfur maður, mun ekki standa á mjer.
Um 12. Já, Danir hafa sendiherra hjer.
Um 13. lið. Eftir frumvarpinu um þennan sendimann sýnist það ljóst, að hjer sje að ræða um sendimann, hliðstæðan samskonar sendimönnum og ýmissa annara þjóða — fiski-, landbúnaðarráðunaut — Fiskerikonsulent, Landbrugskonsulent. Ef fela ætti honum eitthvert „diplomatiskt“ erindi, mætti sennilega koma því svo fyrir, í samráði við utanríkisráðherrann danska.
Um 14. Ríkisráðskostnaðurinn stendur ekki í neinu sambandi við utanríkismálin.
Um 15. Mjer er ekki kunnugt um, að nokkrar sjerstakar ráðstafanir hafi verið gerðar af vorri hálfu til þess að fá viðurkenningu annara ríkja (en Danmerkur) á fullveldi Íslands, að undantekinni tilkynningu Danmerkur til erlendra ríkja um það, að hún hafi viðurkent Ísland fullvalda (sbr. 19. gr. sambandslaganna). Þessi tilkynning var send út um allan heim þegar eftir staðfesting sambandslaganna 1918.