13.04.1927
Efri deild: 52. fundur, 39. löggjafarþing.
Sjá dálk 1896 í B-deild Alþingistíðinda. (1420)
115. mál, bankavaxtabréf
Jónas Jónsson:
Hæstv. ráðh. (JÞ) hefir komið í verk æði miklum snúning á þeim ekki svo mjög mörgu missirum, síðan hann skrifaði íhaldsbrjef sitt út um landið. Þá vakti fyrir honum að parti til rjett hugsun. Að parti auðvitað röng, að því leyti, að hann vildi hindra framkvæmdir á vissum stöðum, sem sje hjá bændum, en gerði enga tilraun til að hindra þær framkvæmdir, sem nú liggja einna þyngst á atvinnulífinu, þau miklu skipakaup, sem þá voru gerð. En sá skilningur hjá hæstv. ráðh. 1924, að það væri ekki gott fyrir menn að taka lán, sem yrði að borga með 1/5 eða máske 1/3 hærra gengi, hefði átt að leiða hæstv. ráðh. til þess að bæta úr þessu. En það er einmitt ekki. Hann virðist vera að því leyti eiginlega samsekur þeim hluta þjóðfjelagsins, sem „spekúlerar“ í því að auka sem mest byggingu við sjávarsíðuna.
Þar sem honum datt í hug sú fjarstæða, að fyrir mjer og hv. þm. Str. (TrÞ) vekti einhver umhyggja fyrir „spekúlöntum“, sem ætluðu að græða á þessu, þá vil jeg benda honum á, að maður gæti vel ímyndað sjer, að fyrir þeim mönnum, sem ýta svo fast fram lántökum handa veðdeildinni á ábyrgð ríkissjóðsins, vekti hreint og beint sú hugmynd, að styðja að því, að sú verslunargrein, sem aðallega græðir á þessum lánum, verslun með byggingarefni, geti blómgast sem mest. Það er svo gapaleg þessi aðferð, og í raun og veru vansæmandi fyrir menn, sem standa framarlega í þjóðfjelaginu, að lokka menn til að ráðast í dýrar steinbyggingar, og samhliða því vilja koma fjármálalífinu þannig fyrir, að sömu menn geti skaðast á eftir um 1/5 hluta af láninu. Jeg fullyrði ekki, að þetta sje, en þessi skýring lægi nærri viðvíkjandi framkomu hæstv. ráðh. En hvort sem þessi bakhugsun kemur til greina hjá einhverjum mótsöðumanni þessarar till., þá er svo mikið víst, að öll ræða hæstv. ráðherra var full af misskilningi og mótsögnum og snúningi, miðað við hans fyrri frammistöðu í þessum fasteignamálum. Hann veit auðvitað, að lántakendur skaðast mikið á þessum byggingum, ef krónan hækkar. Jeg býst við, að honum sje að einhverju leyti kunnugt um, hvað allar þjóðir hafa lagt mikið kapp á að hafa fasteignalán ódýr, hentug og affallalítil, og hvernig velgengni sumra af nábúum okkar, eins og t. d. Dana, bæði í kauptúnum og sveitum, byggist á því, að þjóðin hefir í marga mannsaldra haft þær ágætustu fjármálaráðstafanir, sem þektar eru í nokkru landi, til þess að útvega sveitamönnum og kaupstaðamönnum ódýr, oft nálega affallalaus lán, með löngum gjaldfresti og lágum vöxtum. Jeg vil beina því til hæstv. ráðh., hvort hann hjeldi ekki, að eitthvað myndi öðruvísi ástand í Danmörku fyrir þeim mönnum, sem bygt hafa landið og ræktað síðasta mannsaldur, ef þeir hefðu átt að gera það með 5% lánum og með 11% afföllum til að byrja með. Jeg býst við, að hæstv. ráðh. hljóti að sjá, að þessi kjör, sem hjer er farið fram á, eru vansæmandi og ólík því, sem nokkur önnur siðuð þjóð leyfir sjer að bjóða sínum lántakendum. Og jeg get fullyrt, að fasteignaástand hverrar þjóðar í Evrópu, sem tekin er, stendur í beinu hlutfalli við það, hvernig lánskjörum er varið. Það þarf ekki annað en fara um England og Danmörku, Þýskaland og Svíþjóð, til þess að sjá muninn. Þjóðverjar og Danir hafa miklu betra fasteignalánafyrirkomulag en Englendingar og Svíar, enda sjest munurinn á byggingum almennings, hvar sem er í þessum löndum. Og að Þjóðverjar hafa ekki farið ver í sínum miklu raunum á síðustu árum, er mjög því að þakka, að þeir eru búnir að koma sjer upp miklu af ágætum byggingum með skynsamlegum fasteignalánum. En hjer er beinlínis hjá hæstv. stjórn verið að gera tilraun til að koma á knje lántakendum í landinu.
Þegar það tvent kemur saman, að vilja taka stór lán til framkvæmda og hækka síðan krónuna án þess að bæta lántakendum upp, þá er engu líkara en að þeir, sem að standa, vilji vinna þeim mönnum, sem hlut eiga að máli, alt það tjón, sem hugsanlegt er, — þeir vilji fá hámark eyðileggingarinnar á fjárhag þeirra manna, þar sem hægt er að koma því við. Jeg veit, að þetta vakir ekki fyrir hæstv. ráðh., heldur er það hans mjög svo takmarkaða greind, sem meinar honum að skilja þetta, eins og svo mörg önnur mál, sem honum hefir tekist að koma í óefni, þótt hann hafi ekki ætlast til þess.
Hæstv. forsrh. (JÞ) reiknaði saman, hvað það gætu orðið margar miljónir, sem þyrfti að veita uppbót á. Það er ómögulegt að segja í sjálfu sjer, hvað það mundi verða mikið eða lítið; það fer mikið eftir ástæðum, hvað hækkunin verður ör og þvíumlíkt. — En það kom í ljós, að hæstv. ráðherra vildi ekki neita því, að því meir sem krónan hækkar og því fyr, því meiri gengishagnað fengi ríkissjóður af þessum lánum. En hann vill ekki skila þessum ránsfeng, sem þjóðfjelagið á þennan hátt hefir af sínum borgurum, þar sem hann vill ekki láta gengishagnað fara til lántakenda. — Hæstv. ráðh. var sannarlega hörundssár í gær fyrir „spekúlantana“, sem hann vildi ekki að gætu átt á hættu að borga skaðabætur fyrir vanskil á að standa við samninga, aðeins að það voru útlendingar. En fjefletting má framkvæma á landsins eigin börnum.
Það er að vísu einn vegur fyrir hæstv. ráðh. til þess að komast utan um það að þurfa að bæta þessum mönnum upp, sem hjer virðist eiga að svíkja; hann er sá, að stöðva íslenska krónu í núgildandi verðgildi. Jeg játa, að það er eitt af því, sem má kalla hæðni forlaganna, að hæstv. ráðh., sem að því er virðist vegna þeirra „spekúlanta“ hjer á landi, sem kunna að eiga lággengiskrónur geymdar á sjóðum og gætu grætt á lækkun, — hefir barist fyrir að koma íslenskri krónu í gullgildi, þrátt fyrir það, að hann mátti vel vita það fyrirfram af reynslu allra þjóða, að þetta mundi verða óbærileg byrði fyrir atvinnuvegina. En hæstv. ráðh., sem hefir óskað eftir þessu og ber aðalsökina á þeim hörmungum, sem gengissveiflur upp á við hafa bakað atvinnulífinu, hann hefir líka, án þess að vilja sjálfur, orðið einskonar læknir þeirrar sýkingar, sem hann hefir sjálfur skapað. Hann hefir sem sje með því að hlynna að stöðugt vaxandi lántökum erlendis gert þá ráðstöfun, sem virðist munu ganga nokkuð nærri að útiloka nokkra hækkun. En jeg geri ekki hæstv. ráðh. neitt hrós fyrir þetta gagnvart gengismálinu, því að þetta hefir hann gert óafvitandi og nauðugur, til þess að fleyta þjóðarskútunni að nafninu til ofanvatns, þrátt fyrir hrun atvinnuveganna.
Þó að hæstv. forsrh. geti fengið stuðningsmenn sína til þess að drepa þessa till., — sem flokksmenn sína —, þá mætti segja frá sjónarmiði þeirra, sem utan við standa, að skaðinn væri ekki svo ýkjamikill, af því að hæstv. ráðh. væri sjálfur búinn að koma fjármálunum þannig fyrir, að ekki þyrfti að búast við hækkun, heldur lækkun, eins og hann sjálfan er farið að gruna. En þetta segi jeg aðeins sem skýringu, en ekki sem afsökun; því að hæstv. ráðh. virðist ganga á móti þessari till. aðeins af löngun til þess að vera með því, sem rangt er í sjálfu sjer, en ekki af skilningi á, að hann sje búinn að koma fjármálunum þannig fyrir, að krónuhækkun sje útilokuð.
Mótsögnin, sem jeg mintist á í byrjun ræðu minnar, kom fram í því, að hæstv. ráðh. játar, að það geti komið til greina verulegur gengishagnaður fyrir landið af þessum lánum. Þar með játar hann líka, að hinir, sem lánin taka, eru sviftir þessu, sem landið græðir. Í játningu hæstv. ráðh. liggur það, að jeg hefi á rjettu að standa um að lántakendur sjeu fjeflettir. En þar sem hann vildi halda fram, að minni mundi verða að vöxtum hagur ríkissjóðs heldur en tap lántakenda, þá skiftir það ekki svo miklu máli í þessu sambandi, eftir að hann er búinn að játa ranglætið, sem lántakendum er gert.
Ennfremur kom í ljós hjá hæstv. ráðh. ein tegund af kvíða, að það gæti farið svo, að þegar krónan nálgaðist svo kallað gullgildi, og þegar framkvæmdar yrðu endurborganir á þessari ranglátu fjártöku, sem hjer ræðir um, þá fjelli krónan aftur, þannig, að í raun og veru hefði þessi ráðstöfun að ófyrirsynju verið gerð.
Þetta er laukrjett. Það er ákaflega mikil hætta á hækkunarbrautinni, sífeld hætta. Því meira sem hækkað er, því líkara er það því, þegar ósterkur maður veltir stórum steini upp brekku, snarbratta. Eftir því sem ofar dregur vex hættan, að hann missi steininn niður.
Móti þessari hættu er ekki nema eitt ráð, og það er að leggja ekki út í hækkanir, eins og líka vitrustu menn í þessum efnum hafa ráðlagt og hyggnar þjóðir eru að gera, svo sem Frakkar, Belgir og Finnlendingar. Það er sannarlega ekki heldur að kenna þessum lánum, hvort heldur til ræktunar eða húsabygginga, þó að þessi breyting verði á krónunni. Það fjármálaóhapp, sem hæstv. ráðherra mintist á, væri eingöngu að kenna því þingi og stjórn, sem framkvæmdi svo gálausa hækkun, sem ekki er hægt að standa við og yrði í raun og veru lækkun. Og jeg vil benda hæstv. ráðherra (JÞ á, að hann hefir ríka ástæðu til að óttast, að slíkt geti komið fyrir einhversstaðar á leiðinni upp að svokölluðum 100 gullaurum. Hann má minnast þess, að hann hefir sjálfur orðið að undirbúa þá stórfeldu lántöku erlendis, sem svo mikið var talað um nýlega í þinginu. Að vísu eru allar líkur til, að með því að eyða meira eða minna af þessu fje takist að hindra fall krónunnar á næstu missirum. En hvort þá myndi ekki vera fallin á ríkissjóðinn sú skuld, er gæti orðið talsvert þungbær, læt jeg ósagt.
Út af gengishagnaði þeim, er hæstv. ráðherra viðurkendi að mundi verða á þessum erlendu lánum, ef krónan hækkaði, vil jeg spyrja hann, hvers vegna hann hefir ekki látið fylgja þá viðbót, að gengishagnaðinum yrði varið til þess að endurgreiða lántakendum skaðann, — og ef því verður ekki komið fyrir nú, hvort hann hugsi sjer að koma með slíka viðbót á næsta þingi.
Hæstv. forsrh. sagði, að það að skila lántakendum aftur því, er með röngu hefir verið af þeim tekið, væri sú mesta fjárausturstillaga, sem hann hefði komist í kynni við. Ef svo er, að af henni leiði mikil útlát, þá er það af því, að skuldin er mikil, og á þessari skuld ber hæstv. ráðh. ábyrgð. Hann getur því reiknað hana svo hátt sem hann vill, skuldin er hans, hvernig sem veltur. Og ef hann vill ekki borga hana, þá er hann að bregðast þeim mönnum, sem hann hefir haft fje af.
Að hverju leyti till. sje ekki rökstudd, geta þeir um dæmt sjálfir, er heyra hana eða lesa. Jeg geri ráð fyrir, að ekki verði þeir færri, er telji standa upp á hæstv. ráðh. að verja ranglæti það, er hann vill framkvæma. Hann vildi að vísu telja nokkra rjettlæting, að húsaleiga væri svo há í kaupstöðum, að þeir, sem vildu, gætu náð sjer niðri á leigjendum.
Jeg held, að margir aðrir hv. þm. hjer í deildinni megi bera meiri kinnroða heldur en jeg fyrir afstöðu sína og aðgerðaleysi í húsaleigumálum. — Jeg bar fram á þingi 1923 till. um að halda niðri okri á því sviði, með því að lögleiða, að húsaleiga mætti aldrei fara fram úr 12% á ári af virðingarverði húss. Hæstv. forsrh. átti þá ekki sæti hjer í deildinni, en flokksbræður hans núverandi feldu þessa till., og síðan hefir ekkert verið gert, ekki eitt spor stigið af þeirra hálfu til þess að leiðrjetta fjeflettinguna á annan hátt.
Jeg er hræddur um, að menn verði hikandi við að halda því fram, að jeg og háttv. þm. Str. (TrÞ) stöndum í skjóli húsabraskara. Veit jeg, að eldra og yngra viðhorf við húsaleigumálum muni frekar kasta skugga á hæstv. forsrh. og fylgjendur hans. — Hæstv. ráðh. er einn þeirra manna, er haft hafa hagnað af hárri húsaleigu. Hann var svo heppinn að eiga hús, sem bygt var á ódýrum tímum, og hefir væntanlega notað sjer eins og aðrir óverðskuldaða hækkun á húsaleigunni.
Jeg vil ennfremur minna á, að aðgerðir eða öllu heldur aðgerðaleysi andstæðinga minna, til þess að hindra lækkun húsaleigunnar, hafa orðið fjötur um fót hæstv. ráðh. í gengishækkunarpólitík hans. En það, er húsaleigan lækkaði ekki að sama skapi og krónan hækkaði og ekkert var gert af gengishækkunarmönnum til þess að knýja leiguna niður, þá varð það til þess að halda við háum verkalaunum og embættislaunum í landinu. En það skapaði aftur tekjuhalla framleiðenda, og hans vegna hafa bankarnir og ríkissjóður tekið lán á lán ofan erlendis. Útkoman er þá sú, að skammsýn húsaleigupólitík og skammsýn gengishækkunarpólitík hafi fætt af sjer tap á atvinnuvegunum, svo að maður getur skrifað lánaaustur hæstv. ráðh. á þessa hlið viðskiftareikningsins.
Hinsvegar er ekki hægt að neita, að meginið af þessari röksemd hæstv. ráðh. er fjarstæða. Vegna þess, að þrátt fyrir það, að síðasta veðdeild hafi mikið til gengið til þeirra, sem byggja steinhús og kaupa sement, þá eru þessi hús þó ekki nema lítill hluti allra húsa hjer í bænum. Og annað það, að þeir húseigendur, er tekið hafa lán nú á síðustu árum, eru ekki svo sjerlega vel haldnir, þótt þeir leigi dýrt. En hinir standa vel að vígi, og það eru þeir, sem græða, sem svo er ástatt um eins og hæstv. forsrh., að þeir hafa bygt hús sín fyrir stríð. Munu til vera þau hús í þessum bæ, er bygð voru fyrir aldamót og kostuðu þá uppkomin 3–4 þús. kr., en gefa nú af sjer í húsaleigu álíka upphæð. Við þessa menn getur átt „kritik“ og athugasemdir hæstv. ráðh. um húsaleiguokur, en ekki um þá, er eiga nýju húsin. Því að þeirra gróði er ekki úr hófi fram; þó að húsaleigan sje há og þungbær leigjendum, þá er líka kostnaður við þau mikill, erfið lánskjör, skattar og skyldur þungbær. Hæstv. ráðh. sagði, að svo kynni að fara, er kæmi að endurgreiðslu, að þá gæti ríkissjóður ekki borgað. En jeg held nú, þar sem hjer er um að ræða kröfu á ríkissjóð, sem rjettlætistilfinning manna krefst að sje borguð, og úr því að hæstv. ráðherra er ekki hræddari við að taka lán erlendis en við þekkjum, þá muni hann ekki fá kökk fyrir brjóstið, þó að til þess komi, að hann þurfi að taka eitt lánið enn til þess að gjalda þessa skuld.
Í niðurlagi ræðu sinnar vjek hæstv. ráðh. (JÞ) að fjárglæframönnum, er kynnu að notfæra sjer þetta á þann hátt að taka lán til þess að verða endurgreiðslunnar aðnjótandi. (Forsrh. JÞ: Jeg nefndi ekki fjárglæframenn). Nei, „spekúlantar“ sagði hann víst. En fjárglæframenn er eins góð þýðing og sum þau orð, sem hæstv. ráðh. hefir auðgað tungu vora með, t. d. verðbólga o. s. frv.
Jeg stóð í þeirri meiningu, að hæstv. ráðh. væri betur með í starfi þessarar tegundar fjármálamanna en svo, að hann hjeldi, að þeir sæju enga leið ákjósanlegri til þess að fullnægja eðlishvöt sinni en þá að leggja fje sitt og lánstraust í fasteignir. Ef þeir trúa á hækkun krónunnar, ef þeir á annað borð trúa á hæstv. ráðherra og hans stefnu, halda þeir fje sínu inni í einhverri tryggri lánsstofnun og bíða átekta í þeirri vissu von, að hæstv. ráðh. takist að hækka krónuna. Það er fyrirhafnarlaust og margfalt brotaminna en hitt. Þetta er sú leið, sem stendur opin gengisbröskurum í öllum löndum. Og þetta er sú leið, sem hæstv. ráðh. hefir boðið bröskurum upp á, síðan hann tók við, sú leið er opin í hverju því landi, sem hefir óstöðugan gjaldmiðil.
Það er öllum kunnugt, að danska krónan hækkaði upp í gullgildi og norska krónan hækkaði fyrir skömmu, eingöngu fyrir aðgerðir fjárbraskara af því tægi, er hæstv. ráðh. mintist á. Í báðum löndunum var sama ástandið. Í Noregi hafði verið leitast við af hálfu þjóðbankans og leiðandi manna í landinu að hækka krónuna, og í Danmörku höfðu verið gerðar sjerstakar ráðstafanir til þess, að krónan gæti ekki lækkað. Það var því engin hætta fyrir „spekúlantana“ að leggja fje sitt í danskar krónur, því að þær gátu ekki lækkað, og þeir gátu því ekki annað en grætt.
En ástandið hjer hefir ekki borið sömu ávöxtu. Þótt valdhafarnir í fjármálum þjóðarinnar, hæstv. fjrh. og bankarnir, hafi unnið að hækkun krónunnar, þá hefir það ekki nægt hjer. Enda hefir á margan hátt verið unnið óbeint af sömu aðiljum móti því, að krónan gæti hækkað.
Gengisbraskararnir treysta því ekki enn, að íslensk króna geti hækkað, og leggja því ekki út í að flytja inn fje sitt. Ef jeg á að segja hæstv. ráðh., hvers vegna þeir hafi ekki leitað hingað, þótt búinn væri þeim og boðinn mjúkur sess, ekki síður en hjá nágrannaþjóðunum, þá er það af því, að þessa erlendu fjárglæframenn hefir vantað trú á „viðreisn fjárhagsins“ í höndum hæstv. forsrh. og fjrh.
Hvort einhverjir spekúlantar geta enn komist í þessa krás, skal jeg ósagt láta. En það er víst, að þeir hafa margar aðrar leiðir einfaldari og fyrirhafnarminni. Enda geta þeir ekki komist yfir lán, sem þegar hafa verið veitt, og frekar ósennilegt, að þeir færu að taka ræktunarsjóðslán.
Þar sem nú svo mikið liggur fyrir af ófullnægðum lánbeiðnum frá sementskassaeigendum, þá held jeg, að hæstv. ráðh. geti verið viss um og sofið rólega þess vegna, að uppbótin muni hjer renna frekar í annara vasa en þeirra, er hann gerði síðast ráð fyrir.
Jeg vona nú, að jeg hafi gengið svo frá skoðunum og röksemdum hæstv. ráðh., að staðist geti dóm þeirra, er síðar kynnu að vilja athuga málameðferð okkar, hvors um sig.
Jeg hefi hjer eftir ekki leyfi til að gera nema stutta athugasemd og mun því ekki geta svarað orði til orðs ítarlegum ræðum. Jeg býst heldur ekki við, að þess gerist þörf, því að hæstv. ráðh. er ekki líklegur til þess að koma fram með nein ný rök fyrir því, að krafan, sem kemur fram í till. á þskj. 359, sje ekki siðferðilega rjettmæt. Hann getur því ekki mótmælt henni á öðrum grundvelli en þeim, að koma sjálfur fram með önnur ráð til þess að forða frá fjártjóni fyrir gengisaðgerðir mönnum, sem tekið hafa og taka fasteignaveðlán, síðan smákrónan tók við völdum í landinu.