28.02.1927
Neðri deild: 17. fundur, 39. löggjafarþing.
Sjá dálk 1166 í C-deild Alþingistíðinda. (2991)
49. mál, bygging, ábúð og úttekt jarða
Flm. (Jörundur Brynjólfsson):
Mjer þykir hlýða að láta nokkur orð fylgja úr garði þessum tillögum okkar til breytingar á þeirri löggjöf, sem hjer er um að ræða. Sum ákvæði, sem í þessum lögum standa, eru nú orðin með öllu ófullnægjandi, og er það að vonum. Þau hafa nú staðið óbreytt yfir 40 ára skeið, og þótt segja megi um landbúnað okkar Íslendinga, að hann hafi ekki tekið miklum breytingum, þá hefir þó á síðari árum verið gert ýmislegt, sem veldur því, að talsvert rót hefir orðið á búnaðarháttum manna, frá því, sem áður var. Ýmislegt hefir komið fram í starfsemi manna, sem snertir allmjög ábúð jarða, sem áður var óþekt, og þau lög, sem um þetta efni voru sett, hafa engin ákvæði um. Við hefðum ekki farið fram á breytingu á lögunum, ef ekki mætti búast við, að breytingarnar verði enn stórstígari en verið hefir, og þá eru lög þessi þannig úr garði gerð, að þeim er í mörgum tilfellum mjög áfátt. Að sumu leyti má segja, að lögin hafi verið allgóð, er þau voru sett. En þau hafa engin fyrirmæli um ýmislega notkun manna á jarðnæði, eftir því sem nú er farið að tíðkast, en óþekt var áður hjer á landi.
Það er nú að vísu svo, að þótt þessar breytingar á ábúðarlögunum verði samþyktar, þá eru þau þó hvergi nærri tekin svo til athugunar sem þyrfti. Til þess þyrfti miklu meiri endurskoðun á þeim en okkur vanst tími til, en þessar breytingar, nokkrar að minsta kosti, eru gerðar fyrir sum bygðarlög landsins, og eru svo aðkallandi, að þeim verður, að okkar áliti, ekki skotið á frest. Jeg skal reyndar segja það um sumar þessar breytingar, sem hjer er farið fram á, að það mun ekki skifta svo miklu máli, hvort þær ná samþykki þessa þings eða ekki, og jeg mun, áður en jeg lýk máli mínu, víkja að þeim breytingum, sem jeg tel mestu máli skifta að nái samþykki þessa þings.
Fyrsta breytingin, sem farið er fram á í þessu frv., leggur nokkrar hömlur á, að hægt sje að sameina heimajörð og hjáleigu. Þetta ákvæði hefði gjarnan mátt koma fyrir löngu, því að þótt jeg vilji ekki neita því, að í einstökum tilfellum geti verið nauðsyn á að sameina heimajörð og hjáleigu, þá er þó oft ekki nein nauðsyn á því, og það er víst, að með því að leggja það á vald sveitarstjórnar, þá er sjeð fyrir því, að samsteypa jarðanna verði leyfð, svo framarlega sem viðkomandi maður, sem óskar þess, hefir þess nokkra þörf. En þó að annars sje komið í veg fyrir að jarðir sjeu sameinaðar, og með því komið í veg fyrir, að ræktun þeirra sje ver borgið, þá tel jeg þar með engan skaða skeðan.
Þá kem jeg að öðru atriðinu í þessu máli, sem sjálfsagt skiftir ekki miklu um, hvort það kemst í lög árinu fyr eða síðar. Eins og kunnugt er, hafa börn ekki meiri rjett til að taka við jörð eftir foreldra sína heldur en hver annar óviðkomandi maður; það er með öðrum orðum, að öllu leyti á valdi þess manns, sem jörðina á, eða þess, sem með umboð jarðarinnar fer, hvort þau skuli fá að halda ábúð jarðarinnar eftir dag foreldra sinna eða ekki. Þetta tel jeg ákaflega óheppilegt, og hygg, að hv. þdm. geti orðið mjer sammála um, að það sje ekki nema sanngjarnt, að börn eða fósturbörn megi ganga fyrir óviðkomandi mönnum, svo framarlega sem eigandi jarðar þarf hennar ekki með handa sjálfum sjer, börnum sínum eða fósturbörnum, því að það er vitaskuld, að það er ekki rjettmætt, að jörðin gangi þannig mann fram af manni, að eigandi geti ekki tekið hana til ábúðar handa sjer eða börnum sínum.
Rjettur ekkju, sem hefir jörð í ábúð, er líka gerður nokkru fyllri en áður var. Ekkja ábúanda heldur ekki rjettinum lengur en á meðan hún ekki giftist aftur. En hjer er sú breyting á ger, að hún heldur ábúðarrjettinum áfram, þótt hún giftist, svo framarlega sem eigandinn þarfnast ekki jarðarinnar fyrir sjálfan sig eða börn sín. Þessi ákvæði eru nú að vísu ekki svo ákaflega aðkallandi, að óhjákvæmilegt sje að þau verði samþykt á þessu þingi, en jeg geri samt ráð fyrir, að hvernig svo sem fer um þá till. til þál. um skipun milliþinganefndar til þess að íhuga landbúnaðarlöggjöf landsins, sem nú er fram komin, þá liði ekki á löngu áður en tekið verður til að endurskoða ábúðarlögin, og skiftir þá ekki svo miklu máli, hvort þessar breytingar verða látnar bíða, þar til er lögin verða tekin í heild. En okkur leist, að þar sem þessi atriði hafa mikla þýðingu fyrir þá, sem jarðirnar byggja, væri ekki vert að slá því á frest, ef tími fengist til að vinna þeim nokkuð til bóta.
Þá kem jeg að því atriðinu, sem máske er róttækasta breytingin og hefir orðið þess valdandi, að við komum fram með þetta frv. Það er orðalag 12. gr., eins og við leggjum til, að hún verði gerð. Nú er það svo, að eiganda jarðar er undir flestum kringumstæðum heimilt að fara með nytjar jarðar eftir eigin geðþótta, og ef að jarðir yrðu notaðar alstaðar eins og langalgengast hefir átt sjer stað hingað til, að ábúendur, hvort sem þeir eru eigendur jarðanna eða ekki, nota landsnytjar þeirra fyrir bú sitt heima fyrir, heyafla jarðarinnar handa fjenaði sínum o. s. frv., þá væri ekki svo aðkallandi að gera þessa breytingu á lögunum. En síðari árin hefir mikil breyting orðið á þessu; sjerstaklega hefir það átt sjer stað, að menn, búsettir í kauptúnunum, hafa keypt jarðir upp um sveitir en ekki stundað búskap á þeim. Stundum hafa jarðirnar verið seldar á leigu að einhverju leyti, eða sumar nytjar þeirra. Heyið hefir verið flutt burtu, stundum til eigin nota, eða þá selt í kauptúnin. Við þetta hefir jörðin svo að öllu leyti gengið úr sjer, og hún hefir ekki, nema að litlu leyti, orðið til gagns því sveitarfjelagi, sem hún er i, og þetta hefir ágerst allmjög á síðari árum, og jeg get nefnt það sem dæmi, að í einni sveit eru milli 10 og 20 jarðir notaðar svo, að landsnytjar eru fluttar burt af jörðunum. Með þessu móti ganga jarðirnar stórkostlega úr sjer að rækt, en það sveitarfjelag, sem hefir orðið fyrir þessum þungu búsifjum, þá hefir farið svo, að útgjöldin hafa vaxið, en gjaldþolið farið minkandi, eftir því sem fleiri jarðir hafa horfið úr ábúð. Þetta er með öllu óþolandi, og það er skylda löggjafarvaldsins að koma í veg fyrir slíka misbrúkun jarðnæðisins. Með þeim ákvæðum, sem við förum fram á, að sett verði í þessi lög, er reynt að koma í veg fyrir þessa misbrúkun. Nú förum við ekki fram á það, að þeim manni, sem þarf að sækja sjer heyskap af annari jörð, að honum sje meinað að afla sjer heyja og flytja í burtu, svo framarlega sem hann að nokkru sjer fyrir því, að jörðin verði í ræktun áfram. En við leggjum hömlur við því, þótt hann telji sig hafa jörð í ábúð, að hann geti flutt máske alt eða nær alt heyið burt af jörðinni, nema með leyfi viðkomandi sveitarstjórnar. Þetta kann að þykja hart, og jeg skil það vel, að mjög oft þarf ekki svona ákvæði, vegna þess að það kemur ekki að sök vegna ræktunar jarðarinnar, og það er heldur ekki sett í þeim tilgangi. En það er ekki svo gott að koma svona lagaákvæðum þannig fyrir, að þau geti aðeins átt við þau ein tilfelli, sem verða til hnekkis jarðræktinni og sveitarfjelögunum, án þess að þau taki þá að nokkru leyti til hinna. En sá varnagli er sleginn við því, að ekki þurfi annað en að leita hlutaðeigandi sveitarstjórnar, og jeg er sannfærður um, að hver sveitarstjórn leyfir að selja hey af jörð, svo framarlega sem það verður til þess að tryggja afkomu ábúanda. Menn þurfa ekki að óttast það, að sveitarstjórn sjái ekki sinn eigin hag og ábúandans, svo að þótt þetta ákvæði sje sett, eins og við leggjum til, þá held jeg, að engin hætta sje á, að það mundi standa neinum ábúanda fyrir þrifum. En það kemur í veg fyrir, að með því að telja sig ábúanda á jörð, geti maður farið með nytjar hennar eftir eigin vild. Og fari svo, að jörðin gangi stórkostlega úr sjer að rækt og sveitarfjelagið missi þess hagnaðar, sem af henni væri fáanlegur, ef hún væri í góðri rækt, þá getur maður sagt, að þær breytingar, sem við förum fram á að gerðar sjeu á ábúðarlögunum, sjeu aðeins til þess að tryggja meðferð jarða og þeim sveitarfjelögum, þar sem jarðirnar eru, að þær verði þeim að sem bestum notum, og þá ekki síður ábúanda en sveitarfjelagi. Því að hagur þeirra, ábúanda og sveitarfjelags, fellur undir flestum kringumstæðum algerlega saman.
Ef mönnum kynni nú að virðast, að þessari hugsun okkar, sem jeg set hjer fram, mætti koma fyrir með öðru betra móti, þá erum við fúsir til að taka þeim breytingum, sem hv. þd. kann að vilja gera, hvort sem þær snerta orðalag eða efni frv., ef aðeins er sjeð fyrir því, að þeim tilgangi, sem við höfum með frv., verði náð.
Þá á jeg eftir að tala um tvö atriði frv., sem jeg þó get verið fáorður um. Annað er um hlunnindi jarðar. Það er gert ráð fyrir, að þau hlunnindi, sem jörðu hafa fylgt, haldi áfram að fylgja henni, og jeg tel það algerlega rjettmætt. En það hefir tíðkast ekki alllítið á síðari árum, að hlunnindi hafa verið undan skilin og ekki fengið að fylgja jörðinni lengur. Og þó að þetta kunni kanske undir sumum kringumstæðum ekki að gera mikið til, þá er það þó til þess að rýra verðmæti jarðarinnar. En þetta er að vísu ekkert höfuðatriði, og jeg býst við, að okkur flm. liggi í ljettu rúmi, hvort þetta ákvæði nær samþykki þingsins nú eða síðar, svo að ekki skiftir miklu máli, þó að það bíði, þar til öll lögin verða tekin til endurskoðunar.
Þá er eftir eitt atriði, sem jeg vildi víkja stuttlega að. Það er, ef leiguliði vill gera heygryfju eða áburðarhús, þá sje honum trygt verð fyrir, þegar hann fer af jörðinni. Eins og menn vita, er ekkert orð um þetta í ábúðarlögunum. Sjerstaklega verð jeg að telja það mjög illa farið, að ekki skuli hafa verið lögð sú kvöð á um áburðarhús, því að það er öllum ljóst, að á meðan áburðarhirðingu er ekki betur fyrir komið en nú er, komumst við skamt í ræktun landsins; hitt er minna um vert, heygryfjurnar, en jeg legg mjög mikla áherslu á það, að ef leiguliði byggir áburðarhús, þá sje honum trygt verð fyrir, þegar hann verður að flytja af jörðinni. Það er engin von til þess, eins og ábúðartíma er háttað nú hjá mörgum leiguliðum, að leiguliði leggi mikla peninga í umbætur, ef hann á ekki von á að fá neitt fyrir, er hann fer frá. En ef ekki er betur sjeð fyrir áburðarhirðingunni, fer jarðræktin í handaskolum. Það hefði máske mátt koma þessu ákvæði betur fyrir, ef til vill verið rjett að taka það berum orðum fram, að styrkur sá, sem ábúandi fengi af opinberu fje, ætti að dragast frá. Reyndar er sagt í 4. gr., að leiguliði eigi ekki að fá meira verð fyrir mannvirkin en hann hefir lagt fram í fyrstu, en með því er óbeinlínis sagt, að styrkur úr opinberum sjóðum eigi að dragast frá. En hitt hefði ekki spilt, að orða þetta berlega.
Jeg tel ekki við þurfa að svo vöxnu máli að fara fleiri orðum um þetta. Jeg hefi drepið á aðalatriði þessa frv. Jeg vænti þess, að hv. þm. leyfi því til 2. umr. og landbn., þótt þeir hafi eitthvað út á það að setja. En annars væri gott að heyra nú við þessa umræðu, ef hv. þdm. hafa aðfinslur að gera; það gæti verið landbn. til athugunar.