24.02.1928
Neðri deild: 31. fundur, 40. löggjafarþing.
Sjá dálk 367 í C-deild Alþingistíðinda. (1664)
89. mál, einkasala á saltfisk
Hjeðinn Valdimarsson:
Hv. aðalflm. (HG) er nú búinn að tala svo oft, að hann mun ekki eiga eftir nema aths., og vildi jeg því svara nokkrum orðum því, sem hv. 2. þm. G.-K. kom með, móti einkasölu á saltfiski.
Hv. þm. viðurkendi að ýmsu leyti, að ólag væri á fiskiversluninni, og það mun heldur enginn telja orka tvímælis, að hafi verið síðari árin. En aftur á móti hjelt hann fram, að einkasölu mundu fylgja ýmsir gallar ekki betri en þeir, sem loða við hina svokölluðu samkeppnisverslun. Og hann byrjaði með því að taka fram, að enda þótt til væru menn, sem góðir væru til þess að versla með fisk í smærri stíl, þá mundi erfitt að fá menn til þess að hafa slíkt útflutningsbákn á hendi, eins og saltfiskssölu fyrir alt landið. Væri engin trygging fyrir því, að slíkir menn fengjust. En er nokkur frekari trygging fyrir því, að nokkurntíma verði góðir menn fyrir sölu saltfisks, meðan samkeppnin gildir? Það er engin trygging fyrir því nú, að þeir menn, sem hafa meiri hluta þeirrar verslunar undir sjer, þekki neitt að ráði til þeirra hluta, nje að ráð þeirra verði sem hagfeldust íslenskum framleiðendum. Hinsvegar er það, að mjög orkar tvímælis, hvort það sje nokkurn hlut vandasamara að stjórna slíku fyrirtæki sem einkasala á saltfiski væri, heldur en samkeppnisfyrirtækjunum margvíslegu. Það verður á margan hátt einfaldara að stjórna, þegar aðeins er um einn útflytjanda að ræða. Samkeppnin innanlands hverfur alveg úr sögunni, og kröftunum verður beitt eindregið út á við. Þótt ekki fengjust betri menn við útflutninginn en áður, þá geta þannig yfirburðirnir verið í sjálfu fyrirkomulagi verslunarinnar einu. Það er alkunnugt, að í samkeppnisverslun eru menn ekki valdir í stöður eftir neinum prófum eða þvílíku, og ekkert dæmt um þau skilyrði, sem þeir hafa til þess að stjórna sínum atvinnugreinum á annan hátt en þann, hvort þeir hafa nóga peninga til þess að ráðast í fyrirtæki, og ef þeir hafa ekki nóga peninga, þá nóg lánstraust hjá bönkunum. En þó að þeir geti aflað sjer tiltrúar, þá er ekki þar með sagt, að þeir hafi hæfileika til að gegna verslun. Aftur á móti er það nokkurn veginn víst, að svo ströng mundi aðgæsla almennings vera á forstjórafiskeinkasölunnar, að í slíkri stöðu mundi ekki geta setið neinn liðljettingur til lengdar, og mundi peningaeign hans ekki geta hjálpað honum í því efni.
Þá tók hv. 2. þm. G.-K. það fram, að vöruvöndun mundi minka, ef saltfiskseinkasala kæmist á, þar sem hún mundi verða móti vilja allflestra eða a. m. k. allmargra útgerðarmanna. Jeg dreg mjög í efa, að slík einkasala sje í raun og veru á móti vilja meiri hluta þeirra, sem stunda útgerð hjer á landi, að minsta kosti smábátaeigenda. Hitt veit jeg, að það er búið að koma þeirri skoðun inn í flesta stórútgerðarmenn, að þetta sje óhagkvæmt fyrir þá, og það hefir aðallega verið gert af hendi þeirra manna, sem stunda fiskverslun, enda þótt fáir af þeim geri það að miklu leyti fyrir sinn reikning, heldur sjeu að mestu leyti umboðsmenn útlendinga. Jeg hygg, að óvinsæld saltfiskseinkasölunnar meðal þeirra manna, sem sjá um öflun fiskjarins, mundi ekki ráða miklu. Og jafnvel þótt þeim væri vel við einkasöluna, þá er engin ástæða að halda, hvorki að þeir væru svo innrættir, að þeir vönduðu ver vöruna, nje að þeir gætu sjeð sjer minsta hag í því. Því auðvitað mundi verða eftirlit með vörukaupum og vörugæðum frá einkasölunni, og saltfiskurinn yrði að vera sæmilega úr garði gerður í alla staði. Eins var hv. þm. að tala um það, að einkasala mundi sennilega draga úr neyslu í viðskiftalöndum okkar við Miðjarðarhafið, vegna þess, að kaupendur heimtuðu margvísleg vörugæði, vegna síns sjerstaka viðskiftasvæðis. Það kann nokkuð að vera í þessu, að innflytjendur geri ýmsar sjerstakar kröfur um gæði á saltfiski, en jeg sje ekki, hvers vegna væri ekki hægt fyrir einn útflytjanda eins og marga, sem flytja út í mörgu lagi, að sinna þessum kröfum. Það ætti meira að segja að vera miklu hægra viðfangs, vegna þess að það er hægt að láta verka nákvæmlega það magn af saltfiski á þann hátt, sem vera ber, eftir ósk kaupanda, í stað þess að samkeppnismenn hafa alls ekki verkað fiskinn í rjettu hlutfalli við eftirspurnina. Hefir yfir þessu verið kvartað oft undanfarandi ár, og málið verið tekið upp af sjútvn. þessarar hv. deildar á síðasta þingi. Enda er slíkt auðvitað erfiðara, þegar verslunin er dreifð. Auk þess má nefna það, að það stefnir yfirleitt að því með vörur, og þar á meðal saltfisk, að þessi mismunur á smekk manna hverfur smám saman að miklu leyti, og vörurnar verða það, sem kallað er „standard“vörur, á stórum svæðum, þó að það taki tíma í rómönsku löndunum, sem eru aftur úr í samgöngum og viðskiftum. Jeg tel ekki ólíklegt það, sem hv. 2. þm. G.-K. sagði, að spanskir innflytjendur sjeu yfirleitt andstæðir saltfiskseinkasölu. Er augsýnileg ástæða til þess, og hún er sú, að þeir álíti, að með einkasölu eigi innflytjendur ekki eins í hendi sjer ráð útgerðarmanna og yfirleitt þeirra, sem þeim selja saltfisk hjer á landi, eins og þeir gera nú. En við þessu er ekkert að segja; hjer rekast á hagsmunir þeirra, sem hjer veiða fiskinn og selja, og svo hagsmunir spanskra innflytjenda. Við Íslendingar verðum auðvitað að draga taum okkar eigin landsmanna gegn spönsku innflytjendunum.
Þá gat hv. þm. þess, að verðfallið kæmi oftast fyrst á Spáni. En af hverju er verðfall á Spáni, þegar hvorki á sjer stað gengisbreyting, stríð eða þess konar? Það kemur aðallega af ýmsum breytingum á framleiðsluháttum og verslunarháttum. Til dæmis mun það oft verða orsök verðbreytingar, að hrúgað er of miklu af fiski hjeðan frá Íslandi. En einmitt þeir stóru innflutningar mundu temprast og meira og betra skipulag ráða, ef einn væri útflytjandinn.
Það vill svo vel til, að það eru ekki einsdæmi, að ríkið taki sölu vörutegunda í sínar hendur; jeg vil nefna kaffisöluna í Brasilíu. Ríkið tók að sjer allan útflutning á kaffi, og hefir þetta gengið ákaflega vel upp undir 20 ár. Tilgangurinn var einmitt sá, að sjá um, að útflutningi á kaffi væri hagað nokkurnveginn eftir eftirspurninni, til þess að halda verðinu sem jöfnustu, bæði milli ýmissa tíma ársins, milli áranna og meðal kaffiræktenda. Kaffisalan geymir kaffið frá einu ári til annars, eftir því sem eftirspurnin hagar sjer. Nú er það líkt með kaffiræktina og saltfiskssöluna hjer á landi, að enginn getur vitað, hvað mikill afraksturinn verður. Er því meiri ástæða til, að hið opinbera taki í tauma um slíkan atvinnurekstur, til þess að tempra verslunina, heldur en um þær atvinugreinar, þar sem takmarka má framleiðsluna nokkurnveginn við eftirspurnina, svo sem iðnað ýmiskonar.
Þá gat hv. 2. þm. G.-K. þess, að það væri fjarri því, að íslenskir útflytjendur sætu aðgerðarlausir um markaðsleit, því að þeim yrði mjög mikið ágengt, og vitnaði i, að fjelag eitt hefði hafið markaðsleit í Suður-Ameríku og fleira þvílíkt. Það mun hafa verið stofnað fjelag í fyrra, til þess að leita markaðs í Suður-Ameríku. Ekki veit jeg, hvað það hefir starfað mikið, en það þori jeg að fullyrða, að hingað til hefir það ekki borið neinn verulegan árangur. Aftur á móti eru líka til þau lönd, þar sem minkað hefir innflutningur frá Íslandi síðustu árin, eins og til dæmis Portúgal. Skýrsla lá fyrir Alþingi í fyrra, frá Þórði Flygenring, sem sýndi, að innflutningur til Portúgals hafði stórum minkað, án þess að virtist sjerstök ástæða til, önnur en sú, að ekki var nógu vel unnið að útbreiðslu markaðsins þar, svo að ekki er hægt að hæla dugnaði íslenskra fisksala á þeim markaði. Þá ætlaði hv. þm. að vitna til þess, að togararnir hafi fiskað í ís um langan tíma, svo að þeir væru á undan kjötframleiðendum. En honum er kunnugt um það, að nú á tímum vilja menn fara lengra en það, að fiska í ís 3–4 mánuði ársins; nú er talað um, að nauðsynlegt sje að hafa íshús víðsvegar um landið, og koma á stöðugum flutningum á frystum fiski, ekki aðeins til Englands, heldur selja hann svo að segja nýjan suður um alla Mið-Evrópu, með hinni svonefndu Ottesens-aðferð. En hjer eru það útlendingar, sem renna á vaðið; það er sænskt fjelag, A/b. Svenska Fryserierna, hjer í bænum, en ekki íslenskir hluthafar nje togaraeigendur, sem hafa gengist fyrir því. Þetta frystihús getur valdið stórkostlegri breytingu á útveginum hjer í bænum, en því miður hefir þetta erlenda frystihús náð einkaleyfi á þessari Ottesensaðferð hjer. Það hefir sýnt sig um útgerðarmennina íslensku, að þó að þeir stundi sjóinn kappsamlega, þá hafa þeir því miður átt mjög erfitt um samtök sín á milli, og það eru mjög fáir af þeim, sem eiga nokkuð við að selja sjálfir sinn fisk, heldur láta sjer nægja að fleygja honum í umboðsmenn einhvers útlendingsins.
Þá vildi hv. 2. þm. G.-K. halda fram, að það væri skárra að hafa samlög, en að reyna einkasölu, og kvað hann líkt á komið með stærri og smærri framleiðendum í samlagi; þeir fengju allir sama verð. En ef ætti að vera svipað fyrirkomulag á því samlagi, eins og á samlaginu um síldarsölu, þá yrði æði mikill munur á stærri útgerðarmönnum og þeim minni. Atkvæði þeirra fara eftir síldartunnufjölda, og sennilega færi eins um saltfiskssamlagið, að atkvæðamagn yrði eftir skippundafjölda, en ekki höfðatölu, svo að ráðin mundu í höndum þeirra, sem mestan fiskinn hafa. Í öðru lagi væru engin ráð í höndum alls þorra þeirra manna, sem þessa atvinnu stunda, sem sje sjómanna og verkafólks. Raunar má segja, að með einkasölu hafi þær stjettir engin bein ráð; jeg fyrir mitt leyti álít það galla. Síldareinkasalan ætti að vera þjóðnýtt fyrirtæki, en það er hún ekki, fyr en allir, sem starfa að síldarframleiðslu og verslun hafa íhlutun um stjórn hennar.
Þá sagði hv. þm., að ef útgerðarmenn vildu ekki sölusamlagið, þá mundu þeir ekki frekar vilja einkasöluna. Þetta getur vel verið. En sá er munurinn á þessu tvennu, að einkasalan yrði lögfest, svo að allir yrðu að hlýða, en samlagið mundi sennilega vera ólögbundið að einhverju leyti.
Það hefir oft verið bent á það um síldina, og sömuleiðis um saltfiskinn, hvílíkir erfiðleikar væru um sölu á þessum afurðum, sökum samkeppni útlendinga, og þá sjerstaklega Norðmanna og þeirra, sem stunda fiskiveiðar við Nýfundnaland. Hafa menn viljað halda því fram, að þótt einkasala kæmist á hjer á landi, mundi þessi útlenda samkeppni halda áfram, og íslenska útgerðin því vera litlu betur sett. En nú er það svo, að sú stefna er uppi um allan heim, að stórframleiðendur innanlands og utan geri með sjer náið samband um vöruverð, sölu eða skiftingu heimsmarkaðarins, til að útiloka óheilbrigða samkeppni. Vegna hins margþekta framtaksleysis stórútflytjendanna hjer á landi og samvinnufjandskapar þeirra, eru lítil líkindi til, að þeir mundu gera með sjer slíkt samband, nje semja við útflytjendur saltfisks eða síldar erlendis. En einkasalan mundi aftur á móti telja sjer skylt að leita samvinnu við útflytjendur í Noregi og Nýfundnalandi, Englandi og jafnvel víðar, til að koma föstu skipulagi á fisksöluna í Norðurálfunni, sem mundi af sjer leiða hærra og jafnara verðlag til íslenskrar útgerðar. Væri Ísland eðlilegur brautryðjandi í slíku máli, eftir aðstöðu sinni til fiskveiða og fiskverslunar. Slík sambönd eru algeng í öðrum atvinnugreinum erlendis, skifta hundruðum og ná oft yfir mörg lönd og jafnvel álfur.
Það, sem jeg tel aðalatriðið í einkasölumálinu, er það, að hún mundi gera sjávarútveginn tryggari, fyrst og fremst fyrir útgerðarmennina, og því næst fyrir verkamennina, sem hjá þeim vinna. Verðbreytingar mundu verða minni, og atvinna og kaup því jafnara. Velmegun almennings yrði því meiri, og möguleikarnir fyrir eðlilegri þróun þjóðarinnar mundu vaxa.