16.03.1931
Efri deild: 25. fundur, 43. löggjafarþing.
Sjá dálk 1225 í C-deild Alþingistíðinda. (1758)
137. mál, fimmtardómur
Pétur Magnússon:
Eins og hv. flm. gat um í framsöguræðu sinni, er þetta í annað sinn, er frv. til laga um breytingar á skipulagi æðsta dómstóls landsins er flutt hér í þessari hv. deild að tilhlutun núv. ríkisstj. Hver sá maður, er eitthvað þekkir til ísl. réttarfarsreglna, hlýtur þegar að reka augun í, að það er alleinkennilegt, að fyrst skuli vera snúizt að hæstaréttarlögunum, þegar byrjað er á endurskoðun réttarfarslöggjafarinnar. Þau lagaboð, sem enn er farið eftir við rekstur almennra mála hér á landi, eru að mestu leyti sett á tímabilinu frá síðari hluta 17. aldar út 1. þriðjung 19. aldar. Yngstu lagaboðin eru þannig um 100 ára gömul. Það lætur nú að líkindum, að enda þótt efalaust hafi verið vel vandað til ýmsra þessara laga, þá eru þau nú í mörgum efnum orðin úrelt og á eftir tímanum. Veldur þar ýmsu um, og þá fyrst og fremst hinar miklu breytingar, sem orðið hafa á þjóðhögum vorum bæði í efnalegu og andlegu tilliti. Án þess að ég nú vilji fara að ræða þessa galla réttarfarsins til hlítar þykir mér þó rétt að benda á nokkur atriði máli mínu til stuðnings.
Skal ég þá fyrst benda á fyrirkomulag dómaraskipunarinnar. Eins og kunnugt er, hafa allir undirdómarar landsins umboðsstarf á hendi, og er óhætt að segja, að hjá þeim langflestum eru dómarastörfin algert aukastarf. Af þessu leiðir það, að undirdómararnir verða tíðast valdir með annað fyrir augum en dómarahæfileika þeirra. Eins og kunnugt er, hefir verið gerð nokkur tilraun til að ráða bót á þessu fyrir nokkrum árum, en án þess þó að náðst hafi samkomulag um nokkrar endurbætur.
Þá vil ég næst benda á eina mjög þýðingarmikla réttarfarsreglu, sem nú mun vera komin inn í réttarfarslöggjöf flestra siðmenningarþjóða. Það er sú regla, sem á íslenzku hefir verið nefnd aðilaskýrsla og er í því fólgin, að dómari getur kallað aðila máls fyrir sig, spurt þá spjörunum úr og borið þá saman fyrir réttinum, líkt og gert er í opinberum málum. Geta menn hugsað sér, hvort eigi muni erfið aðstaða aðila, sem eigi hefir hreint mjöl í pokanum, að eiga að standa augliti til auglitis við leikinn dómara, sem glöggur er á veilurnar í frásögn aðila, og hvort eigi muni líklegt, að í ýmsum tilfellum sé unnt að leiða sannleikann í ljós með slíkri yfirheyrslu. — En eftir ísl. réttarfarslöggjöf er þetta eigi heimilt. Nú þarf aðili, sem rangan málstað hefir að verja, ekki annað en að fara til einhvers málaflutningsmanns, semja fyrir hann einhverja skáldsögu um málsefnið, og getur hún oft verið þannig úr garði gerð, að gersamlega sé ómögulegt fyrir málaflutningsmanninn að sjá gegnum vefinn, og láta hann síðan bera fram ósannindin fyrir öllum réttum, án þess að þurfa sjálfur nokkursstaðar nærri að koma.
Slíkur feluleikur með sannleikann er algerlega óþolandi.
Þá má og nefna það, að samkv. réttarfarslöggjöf vorri á dómari að stjórna vitnaleiðslu og spyrja vitni. Vitnaleiðslur fara venjulega fram undir rekstri málsins fyrir undirréttinum. En svo er um hnútana búið, að oft á tíðum veit dómarinn ekki einu sinni, um hvað deilt er í málinu, þegar vitnaleiðslur fara fram, hvað þá að hann þekki hin einstöku atriði málsins. Liggur í augum uppi, hve erfið aðstaða dómara er í þessum efnum og hve mjög er hætt við, að vitnaleiðsla komi eigi að þeim notum til að upplýsa málið, sem henni er ætlað að gera og sem hún gæti gert, ef henni væri skynsamlega hagað.
Loks má á það drepa, að allt fyrirkomulag réttarfarsins er mjög þunglamalegt og að málareksturinn því oft á tíðum tekur miklu lengri tíma og verður kostnaðarsamari en vera þyrfti, ef honum væri skynsamlega hagað og í samræmi við núverandi þjóðháttu.
Þetta, sem hér hefir verið sagt, á allt við réttarfarsreglur einkamála. En á sama hátt er sakamálaréttarfarinu í mörgu ábótavant og langt frá að það veiti það réttaröryggi, sem annarsstaðar er krafizt. Má þar nefna sem dæmi tilhögun ákæruvaldsins og fyrirkomulag um sókn og vörn mála. En út í það skal ég eigi nánar fara í þetta sinn.
Hér hefir nú aðeins verið stiklað á hinum stærri agnúum réttarfarslöggjafarinnar, en það ætti þó að nægja til að sýna, að ekki þarf lengi að leita til að finna ýmislegt, sem lagfæra mætti. Og það vil ég leggja áherslu á, að það, sem mestu varðar til að fá réttláta úrlausn mála, er, að svo sé um hnútana búið, að þeir, sem réttarins eiga að gæta, hafi aðstöðu til að knýja fram sannleikann í hverju máli. Það er höfuðatriði — flest annað er í raun réttri aukaatriði.
Þó ég hafi nú — í sambandi við mál það, er hér liggur fyrir — verið að benda á, hve ófullkomin réttarfarslöggjöf vor er í ýmsum atriðum, þá á það ekki að skoðast sem nein ásökun til stjórnarinnar út af því, að hún hafi eigi hafizt handa til endurbóta í þessum efnum. Núv. stj. er a. m. k. ekki fremur ámælisverð fyrir það en þær stjórnir, sem á undan henni hafa setið að völdum síðustu einn til tvo áratugina. Og mér er það fullljóst, að endurskoðun réttarfarslöggjafarinnar er svo umfangsmikið og vandasamt verk, að það verður eigi framkvæmt svo að vel sé nema af færustu mönnum og með nægum undirbúningstíma. Reynslan hefir og orðið sú hjá nágrannaþjóðum vorum, að endurskoðun réttarfarsins hefir tekið langan tíma og kostað mikla vinnu.
En þrátt fyrir þetta endurtek ég það, sem ég áður sagði, að það er ákaflega einkennilegt, að hæstaréttarlögin skuli hafa orðið fyrst fyrir stjórninni þegar hún sneri sér að endurbótum réttarfarsins. Það er einkennilegt af því, að hæstaréttarlögin eru nálega einu almennu réttarfarsreglurnar, sem eru — a. m. k. í öllum höfuðatriðum — í samræmi við þær reglur, sem gilda í flestum menningarlöndum, þar á meðal hjá frændþjóðum vorum á Norðurlöndum. Lögin eru, sem kunnugt er, aðeins 12 ára gömul og eru samin af einhverjum ágætasta lögfræðingi Íslands að fornu og nýju. Mun hann við samningu laganna hafa stuðzt við danska réttarfarslöggjöf, og veit ég ekki betur en allt fram að þessu hafi hún verið talin samsvara tímanum.
En þó þetta sé nú svo, bæri að sjálfsögðu að taka frv. með fögnuði, ef í því fælust einhverjar réttarbætur, eitthvað það, sem líklegt væri til að tryggja réttaröryggi í landinu fram yfir það, sem nú er. Til þess að gera sér ljóst, hvort svo muni vera, verður eigi hjá komizt að athuga í höfuðdráttum þau nýmæli, sem frv. hefir að flytja.
Fyrsta nýmælið er að finna í 1. gr. frv. og er í því fólgið að breyta um nafn á réttinum — nefna hann fimmtardóm, í stað hæstaréttar. Ekki þarf nú að leiða nein rök að því, að dómstóllinn muni jafnhæfur til að finna rétta úrlausn mála, hvort hann heitir hæstiréttur eða fimmtardómur. Þessi breyt. hefir þannig enga efnislega þýðingu. Hitt má vafalaust deila um, hvort nafnið sé viðkunnanlegra eða heppilegra. Það nafn, sem rétturinn ber nú, hefir þá kosti, að það felur sjálft í sér nokkurskonar skilgreiningu á stofnuninni, segir sjálft til um, að þar sé um æðsta dómstól landsins að ræða. Það hefir og þann kost, að það hefir um langan aldur verið notað um æðsta dómstólinn, hvort sem hann hefir verið utanlands eða innan, og er því orðið þjóðinni tamt. Ég get nú ekki fallizt á það, sem í grg. stendur, að nafnið sé málfræðilega rangt, enda þótt dómstigin séu ekki nema tvö. Þess er að gæta, að undirdómstólarnir eru margir, en yfir þeim öllum stendur hæstiréttur. Hinsvegar má ef til vill frekar deila um, hvort það sé allskostar gott mál að nota lýsingarorðið „hár“ í þessu sambandi. En ef eyra stj. er svo viðkvæmt fyrir móðurmálinu, að hún þoli ekki að heyra nafnið hæstiréttur, hefði ég kunnað betur við, að hún hefði tekið upp aftur gamla yfirdómsnafnið. Það er gott og gilt nafn og segir rétt til um stöðu dómstólsins. — Fimmtardómsheitið hefir að mínu áliti engan kost annan en þann, að nafnið er fornt. En það hefir þann galla fyrst og fremst, að það segir ekkert til um eðli stofnunarinnar, enda hefir stj. ekki séð sér annað fært en að lögbinda útlent heiti á dómstólnum samhliða hinu íslenzka. Virðist mér það fremur óviðkunnanlegt. Í öðru lagi hefir nafnið þann galla, að það er rangnefni. Almennt er talið, að fimmtardómsheitið hafi til orðið í mótsetningu við fjórðungsdóma. Um þá er eigi lengur að ræða. og yfirleitt er ekkert í íslenzkri dómaskipun né í fyrirkomulagi réttarins sjálfs, er réttlætt geti fimmtardómsheitið. Loks er það algerður misskilningur, sem virðist koma fram í grg., að fimmtardómur hafi til forna svarað til núverandi hæstaréttar. Hann var sérdómstóll, sem viss mál mátti bera undir, en ekki settur yfir fjórðungsdómana, þannig að dómum þeirra eða úrskurðum yrði áfrýjað til fimmtardóms. — Heldur finnst mér og veigalítil tilvísun grg. til fornra minninga um innlenda lögspeki og glæsilegt starf dómstóla vorra á lýðveldistímanum. Ég hygg, að forfeðrum vorum hafi verið margt betur gefið en réttdæmi. Löngum var það a. m. k. svo, að sterkur liðsafli mátti sín meira en góður málstaður, og vil ég ógjarnan ætla, að landsstjórn vor telji það til fyrirmyndar.
Ég skal svo ekki að sinni fjölyrða frekar um nafnbreytingu þessa. Ég tel mig hafa fært allgóð rök fyrir, að hún sé síður en svo til bóta.
Næsta nýmæli, og að sumu leyti það merkasta í frv., er í 4. gr., þar sem gert er ráð fyrir, að dómaratalan sé aukin úr 3 upp í 5, með því að bæta við 2 aukadómurum, er skulu vera kennarar úr lagadeild háskólans. Hér er að því leyti stefnt í rétta átt, að án efa væri heppilegt að fjölga dómurum í réttinum, og orkar naumast tvímælis, að fjölgun dómenda mundi veita aukið réttaröryggi. Hinsvegar er sú leið, sem valin er, á ýmsa lund vafasöm. Fyrst er þess að gæta, að engin trygging er fyrir, að lagakennarar háskólans séu vel hæfir dómarar. Þeir myndu eftir sem áður valdir með tilliti til kennsluhæfileika og vísindastarfsemi, og þurfa þeir hæfileikar ekki að vera samfara góðum dómarahæfileikum. Þá kemur og — og eigi síður — til álita, að kennarar háskólans eru menn með umboðsstarfa og njóta því eigi þeirrar sérstöku verndar, er 57. gr. stjskr. veitir umboðsstarfalausum dómurum. Verða þeir því nokkuð háðari framkvæmdarvaldinu en talið hefir verið heppilegt, að dómarar æðsta dómstólsins væru. Þó má á það líta, að kennarar háskólans eru minna háðir landsstj. en flestir aðrir embættismenn, og er því að mínu áliti ekki mjög mikil hætta í þessu efni. — Ýms vandkvæði gætu hlotizt út af ákvæðum 5. gr. um það, hvenær varadómarar skulu tilkvaddir, án þess að ég sjái ástæðu til að fara nánar út í þau atriði við þessa umr. málsins.
Þó að ég játi fúslega, að nýmæli þessara greina (4. og 5.) eigi að takast til alvarlegrar íhugunar, vil ég þegar láta í ljós þá skoðun, að ég tel tvímælalaust, að heppilegra hefði verið að taka skrefið fullt út og fjölga fastadómurum í fimm. Kostnaðarmunur yrði aldrei verulegur frá því, sem lagt er til í frv., því vafalaust yrði reynslan sú, að varadómarar yrðu oft til kvaddir, og mundi greiðsla til þeirra því nema talsverðri fjárhæð. Og ef svo er, að æðsti dómstóllinn sé nálega eini liðurinn í ríkisbúskapnum, sem eitthvað verður að spara á, álít ég, að komið gæti til greina að láta einn dómarann hafa á hendi ritarastörfin, líkt eins og gert var í yfirréttinum gamla.
Næstu nýmælin er að finna í 8. gr. frv. Í þeirri grein eru 5 nýmæli og þar á meðal 2, sem ekki voru í frv. því, er lagt var fyrir Alþingi síðastl. ár. 3 af þessum nýmælum eru frekar þýðingarlítil, og skal ég því eigi vera langorður um þau, en drepa þó aðeins á hvert þeirra.
Í 2. lið er gert ráð fyrir, að veita megi dómaraembætti þeim manni, er sýnt hefir verulega yfirburði í lögfræði með vísindalegri starfsemi, enda þó hann hafi eigi gegnt neinum af þeim störfum, sem greinin annars gerir ráð fyrir, að sé nauðsynlegur undirbúningur undir dómarastöðuna. Það má nú vafalaust með réttu segja, að þetta sé ekki hættumikið ákvæði, en rétt er þó að benda á, að engin trygging er fyrir því, að samfara vísindahæfileikum séu góðir dómarahæfileikar.
Þá er í 3. lið gert ráð fyrir, að dómaraefni skuli hafa próf í siglingafræði við námsskeið, sem setja á nánari ákvæði um í reglugerð. Ég skal nú hreinskilnislega játa, að ég veit ekki, hvort þessi till. á að skoðast sem gaman eða alvara hjá höfundi frv. Ég gæti eins vel haldið, að hún væri sett inn í frv. til þess að fá tækifæri til að koma að í grg. hinum hlýlegu ummælum um Pál skólastjóra Halldórsson eins og að henni væri ætlað að verða að lögum. Ég hygg, að engum manni, sem nokkurt skyn ber á þetta mál, komi til hugar, að hæstaréttardómara gæti orðið það nokkur styrkur í starfi sínu, að hafa gengið á siglinganámsskeið. Þar sem þörf væri fyrir sérþekkingu í þeim efnum, mundi rétturinn vitanlega eftir sem áður leita til kunnáttumanna í þeirri fræðigrein. Hitt er annað mál, að oft getur verið þægilegt fyrir dómara að bera nokkurt skyn á sjómennsku, og má vera, að eitthvað slíkt hafi óljóst vakað fyrir höfundi frv. En í stað námsskeiðs í siglingafræði ætti þá að krefjast, að dómaraefni hefði verið í siglingum svo og svo lengi. Það mætti t. d. rökstyðja þá kröfu með því, að á miðöldunum hefðu sumir biskuparnir verið gamlir skútuformenn, og vissulega væri dómurum þó meiri þörf á að kunna sjómennsku en biskupum. En svo ég sleppi öllu gamni, er það vitanlegt, að það eru fjölmörg störf önnur en sjómennska, sem dómurum er nauðsynlegt að bera skyn á, og get ég því eigi séð, að ástæða sé til að setja sérstök ákvæði um kunnáttu í henni.
Þriðja nýmælið í þessari grein, sem ég tel þýðingarlítið, er heimildin til að víkja frá skilyrðinu um, að dómaraefni hafi lokið prófi með 1. einkunn. Jafnan hafa verið skiptar skoðanir um, hvort yfirleitt ætti að gera 1. einkunn að ófrávíkjanlegu skilyrði fyrir embættisveitingu og allir játa, að prófeinkunn er enginn algildur mælikvarði. Samt sem áður tel ég nú vafasamt, hvort rétt er að slaka á skilyrðunum í þessu efni, og a. m. k. álít ég, að rangt væri að gera það, ef dómaraprófið yrði afnumið.
Þá kem ég að þeim nýmælum, sem ég tel, að meiri þýðingu hafi. Er það fyrst aldursákvæði 4. liðs 8. gr. Ég er nú að sönnu ekki alveg viss um, hvernig ætlazt er til, að þetta ákvæði sé skilið. Hvort tilætlunin er sú, að eigi megi veita dómaraembætti eldri manna en 60 ára, eða hitt, að eldri maður en sextugur megi ekki sitja í réttinum. Sé fyrri skilningurinn réttur, hefi ég ekkert við ákvæðið að athuga. Ætti aftur á móti að skilja það á síðarnefnda veginn, ræki ákvæðið sig á 57. gr. stjskr. og gæti því eigi orðið að lögum nema stjskr. væri samtímis breytt. En auk þess væri öldungis fráleitt að gera það að ófrávíkjanlegri reglu, að hæstaréttardómari skuli víkja úr embætti á þessum aldri. Ég hygg, að eigi sé ofmælt, að allflestir menn séu hvað færastir um að gegna dómarastarfi svo vel sé einmitt í kringum sextugt. Að jafnaði eru þeir þá búnir að fá mikla dómaraæfingu og þeir eru búnir að fá mikla lífsreynslu. en hinsvegar ekki farnir að sljóvgast andlega. Og benda má á það, að í sumum þeim dómstólum, sem mest hefir verið vandað til, svo sem alþjóðadómstólnum í Haag, eru engin takmörk sett um dómaraaldurinn upp á við. Ég hygg og, að svo gæti farið, að einhverjum þætti það alltilfinnanlegur baggi fyrir ríkissjóð, ef halda ætti á fullum launum öllum sextugum mönnum og eldri, sem gegnt hefðu dómaraembætti í æðsta dómstólnum. Liggur í augum uppi, að það gæti orðið allálitlegur hópur.
Þá kem ég að síðasta og aðalnýmælinu í þessari grein, um afnám prófþrautarinnar. Eftir núgildandi lögum á hæstaréttardómari að hafa sýnt það með því að greiða fyrstur dómsatkvæði í fjórum málum, og sé a. m. k. eitt þeirra einkamál, að hann sé hæfur til þess að skipa sæti í dómnum. Þetta ákvæði er fellt niður úr frv., þannig að nú á það skilyrðislaust að vera á valdi framkvæmdarvaldsins, hver skipaður er í æðsta dómstólinn, þegar sæti losnar þar. Hið núgildandi ákvæði um prófþraut er vitanlega sett í þeim tilgangi að vernda réttinn fyrir misnotkun framkvæmdarvaldsins, til að fyrirbyggja það, að ríkisstj. skipi í réttinn óhæfan dómara einungis af pólitískum ástæðum. Þessi lagasetning sýnir í raun rétti mikla framsýni þeirra manna, er lögin settu, þó samskonar ákvæði séu að vísu í lögum víða annarsstaðar. En hér á landi hygg ég, að fáum hafi komið það til hugar um þær mundir, sem lögin voru sett, að innan fárra ára væri farið að draga hæstarétt inn í flokkadeilur og harðvítugar tilraunir gerðar til að gera hann að pólitískri stofnun. Á þeim tímum hefðu menn eigi búizt við, að jarðvegur gæti orðið hér fyrir svo „reaktionærar“ skoðanir sem til þess þarf að vilja aftur draga dómsvaldið undir áhrif framkvæmdarvaldsins. — Eins og margar fleiri þjóðir höfum við reynslu fyrir, hvernig er að hafa þetta tvennt sameinað. Hinir einvöldu konungar höfðu bæði hið æðsta framkvæmdarvald og hið æðsta dómsvald á hendi. Víðast hefir það kostað alda baráttu að fá dómsvaldið leyst frá framkvæmdarvaldinu, og flestar þjóðir munu hafa í stjórnskipulögum sínum ákvæði til að fyrirbyggja áhrif framkvæmdarvalds á dómsvald. Svo mikils þykir um vert í þessu efni. Og við eins og fleiri höfum fram að þessu reynt að fyrirbyggja áhrif flokkadeilnanna á æðsta dómstólinn, meðal annars með því að svipta dómarana kjörgengi. En nú kemur dómsmálaráðherra Íslands og segir, að allir flokkar þurfi að eiga sinn fulltrúa í hæstarétti. Þessi miðaldahugsunarháttur um pólitíska beitingu dómsvaldsins, um að láta réttinn víkja fyrir valdinu, er í mínum augum eitthvert ömurlegasta fyrirbrigðið í stjórnmálalífi nútímans.
Nei, æðsti dómstóll landsins á ekki að vera skipaður fulltrúum hinna pólitísku flokka. Hann á að vera skipaður vitrum, réttlátum, víðsýnum mönnum, sem geta litið hlutlaust á málin, en ekki frá sjónarmiði neins flokks eða klíku. Og þessu takmarki hygg ég, að eigi verði betur náð með öðru móti en því, sem ákveðið er í gildandi lögum, þessu samstarfi framkvæmdarvalds og dómsvalds um dómaraval. Framkvæmdarvaldið hefir það aðhald, að það getur ekki sent réttinum annað dómaraefni en það, sem líklegt er, að standist prófþrautina, og rétturinn getur vegna virðingar sjálfs sín ekki vísað hæfum dómara á bug — enda á hann aldrei að hafa tilhneigingu til þess.
Dómsmálaráðherra hefir hér gert sig sekan í því, sem hann sjálfur er að víta á einum stað í grg. Hann hefir gert sig sekan í þeirri rökvillu að hugsa þetta atriði frá hagsmunasjónarmiði augnabliksins, en gleymir því, að þetta skipulag á að grípa inn í líf margra kynslóða. Hann vill beita valdinu af því að það er sjálfur hann, sem nú fer með það, enda þótt hann hljóti að sjá, að sem almenn regla er sú valdbeiting óheppileg.
Þá koma ýmsar breytingar, sem ég ætla ekki að gera að umtalsefni í þetta skipti. Svo er um ýms ákvæði í 17. til 23. gr. um málaflutningsmenn við fimmtardóm. Ég vil þó þegar láta í ljós þá skoðun, að sum þau nýmæli, sem flutt eru í þessum greinum, muni mjög varhugaverð.
Þá kemur í 52. gr. frv. allmerkilegt nýmæli um opinbera atkvgr. í réttinum. Þar hefir nú verið burt numin sú firra, sem slæðzt hafði inn í frv. það, sem lagt var fyrir síðasta þing, að ráðagerð dómara skyldi vera í heyranda hljóði. Um hitt verða vitanlega jafnan skiptar skoðanir, hvort heppilegt sé að hafa atkvæðagreiðsluna opinbera. Ég hygg nú fyrir mitt leyti, að vafasamt sé, að opinber atkvgr. veiti dómurunum aukið aðhald eða skerpi ábyrgðartilfinningu þeirra. Sumir hafa jafnvel viljað halda fram, að hún verkaði öfugt, sem sé freistaði dómaranna frekar til þess að láta ágreinings eigi verða vart, þó skoðanir væru eitthvað skiptar. Aðalkostur við opinbera atkvgr. er í mínum augum sá, að fróðlegt og lærdómsríkt getur verið að sjá, hvernig dómari, sem orðið hefir í minni hluta í réttinum, rökstyður skoðun sína. Eftir gildandi lögum hefir dómari að vísu rétt til að láta birta ágreiningsatkvæði, en ég get hinsvegar vel fallizt á, að rétt sé að taka skrefið fullt út og gera dómara skylt að láta ágreiningsatriði koma opinberlega í ljós.
Ég hefi þá drepið á flest þau nýmæli í frv., sem nokkru verulegu máli skipta. Eins og hver maður getur sannfært sig um, með því að bera frv. þetta saman við gildandi lög um hæstarétt, er hér ekki um neinar stórfelldar breytingar á fyrirkomulagi réttarins að ræða. Flestir stærstu vankantarnir, sem á frv. voru, þegar það var lagt fyrir síðasta þing, hafa nú verið sniðnir af því, eins og hv. flm. gat um. Það er því afareinkennilegt, að frv. skuli vera flutt sem nýr lagabálkur, í stað þess að flytja frv. um breytingar á hæstaréttarlögunum. Ástæðan til, að svo var gert á síðasta þingi, var ofurskiljanleg, því þá hélt hæstv. dómsmrh. í einfeldni sinni, að hann á þann hátt gæti komið núverandi dómurum burt úr réttinum. En nú er honum væntanlega orðið ljóst, að sú leið er ekki fær, og skil ég þá eigi, hver tilgangurinn getur verið. Öllum hlýtur að vera ljóst, að rétturinn er sá sami, þó breytt væri um nafn á honum.
Áður en ég lýk máli mínu get ég ekki komizt hjá að minnast lítið eitt á grg. þá, er frv. fylgir. Greinargerðin, segir hv. flm., að fylgt hafi frv. frá dómsmrh. og er ekki að efa, að hann skýri rétt frá um það. En hv. flm. má ekki ætla, að hann leysi sig undan allri ábyrgð á þessu einstæðasta plaggi í þúsund ára gamalli þingsögu vorri, með því að lýsa yfir því, að hann hafi eigi sjálfur samið það. Hann hefir orðið til að bera ósómann inn í þingið og þannig gerzt samsekur þeim, er samið hefir. Það er nú ekki ætlun mín að fara að rekja grg. þessa í heild sinni og eltast við allar þær firrur, sem í henni standa. Ég ætla t. d. ekki að tala neitt um „system“-skiptin 1927, þó vitanlega mætti margt um þau segja. Ég ætla heldur eigi að ræða um dónann, sem hrækti á lögregluþjóninn, eða togarana tvo, sem reknir voru úr landhelgi. Ég get sem sé ekki vel komið auga á, í hvaða sambandi þeir viðburðir standa við mál það, sem hér er til umr., þó höfundur grg. nefni þá sem rök fyrir, að fyrirkomulagi hæstaréttar hljóti að vera „meir en lítið ábótavant“. En sambandið þarna á milli er ofvaxið mínum skilningi. Hinsvegar eru önnur atriði í grg. þess eðlis, að ég teldi rangt að láta þeim með öllu ómótmælt.
Það mun nú engan undra, sem þekkir faðerni þessarar grg., þó hæstarétti vorum séu sendar nokkrar hnútur. Hæstv. dómsmrh. er orðinn kunnur að því að láta ekkert tækifæri ónotað til að ráðast á æðsta dómstól landsins, með órökstuddum aðdróttunum og svívirðingum. Ég veit vel, að fyrst í stað stóð ýmsum mönnum nokkur stuggur af þessu, óttuðust, að árásirnar gætu leitt til þess, að rétturinn hætti að njóta þess trausts, sem hann verðskuldaði og sem honum og þjóðinni er nauðsynlegt að haldist, ekki einungis inn á við, heldur engu síður út á við. En ég held, að sá ótti sé nú horfinn hjá flestum. Menn fyrirverða sig að vísu fyrir það ófremdarástand, sem hér ríkir í þessu efni, eins og raunar í mörgu öðru, að æðsta manni réttvísinnar skuli haldast uppi að haga sér eins og núv. hæstv. dómsmrh. hefir gert. En um traust réttarins óttast menn eigi lengur. Við höfum verið svo lánsamir, að þegar í upphafi völdust í réttinn þeir menn einir, er njóta slíks trausts fyrir sakir gáfna, þekkingar og mannkosta, að engin klækihögg vinna á þeim. Og án þess að ég vilji halda því fram, að hæstarétti vorum hafi aldrei yfirsézt í dómum sínum — það gerir vafalaust hverjum dómstóli um víða veröld —, þá þori ég að fullyrða, að flestir, sem skyn bera á, eru þeirrar skoðunar, að hæstiréttur vor hafi teyst af hendi hlutverk sitt með mikilli sæmd og líklega betur en flestir gerðu sér von um, þegar æðsta dómstigið var flutt inn í landið. Og ég hygg, að enginn vandaður og skynbær maður mundi vilja halda því fram, að hæstiréttur nokkru sinni hefði gert sig sekan í hlutdrægni. Það lítur því út fyrir, að líkt hafi farið fyrir hæstv. dómsmrh. gagnvart hæstarétti eins og fór fyrir þegnum Ólafs konungs helga, að þeir þoldu honum eigi réttdæmi.
En hæstv. dómsmrh. hefir nú eigi látið við það sitja í þetta sinn að ráðast að hæstarétti Íslands. Hann ræðst einnig að hæstarétti Dana og Norðmanna, með hinum hroðalegustu brigzlyrðum og vænir þá um að hafa kveðið upp vísvitandi ranga dóma. Þessar ásakanir rökstyður hann með ummælum norsks málaflutningsmanns, sem mér er ókunnugt um, af hverju eru sprottin, og með því að minna á eitt mál, hið svokallaða Bergsmál, sem dæmt var af hæstarétti Dana fyrir mörgum áratugum síðan. Í grg. er gengið út frá því sem öldungis óyggjandi, að hæstiréttur hafi kveðið upp vísvitandi rangan dóm í máli þessu. Það á nú máske ekki við að fara að hafa langar umr. um mál þetta hér, en þar sem fyrrnefnd ummæli í grg. mega teljast fjandsamleg í garð sambandsþjóðar vorrar, tel ég ekki rétt að leiða þau alveg hjá sér. Ég gerði mér því það ómak að kynna mér þetta mál og skal í fáum orðum skýra frá, hvernig það er vaxið.
Í júnímánuði 1885, um það leyti sem deilurnar stóðu hæst milli Estrupsstjórnarinnar og vinstrimannaflokksins í Danmörku, var haldinn pólitískur fundur undir beru lofti í smábænum Holstebro. Til fundarins var boðað af kjósendafélagi vinstrimanna, og meðal þeirra stjórnmálamanna, sem taka áttu til máls á fundinum, var Christian Berg, sem þá var einn af áhrifamestu mönnum flokksins.
Á fundarstaðnum hafði verið reistur upphækkaður pallur og höfðust þar við, auk fundarstjóra, þeir, sem til máls áttu að taka, og einhverjir fleiri. Fyrr á þessu sama ári hafði ríkisstjórnin sent umburðarbréf til allra lögreglustjóra í landinu og lagt fyrir þá að koma á stjórnmálafundi þá, sem haldnir kynnu að verða, og líta eftir, að þar færi allt löglega fram. Samkv. þessum fyrirmælum kom lögreglustjóri héraðsins á þennan fyrrnefnda stjórnmálafund í Holstebro og steig þar upp á pallinn til þess að geta betur fylgzt með, hvað fram færi. Að því er séð verður, kom lögreglustjórinn á allan hátt kurteislega fram og lét í ljós, að hann væri þar mættur einungis til að gegna embættisskyldu sinni. En Christian Berg snerist mjög illa við komu lögreglustjóra og sagði afdráttarlaust, að hann tæki ekki til máls meðan lögreglustjórinn væri þar á pallinum. Út af þessu varð svo alllangt þóf, sem endaði með því, að lögreglustjóra var með valdi varpað niður af pallinum. Út af þessu ofbeldi var síðan hafin réttarrannsókn, og urðu í henni allvíðtækar vitnaleiðslur. Vitnin, sem leidd voru, munu flest eða öll hafa verið flokksbræður Bergs, sem þarna voru viðstaddir. En vitnaleiðslan leiddi það í ljós, að Berg hafði gerzt hvatamaður þess, að ofbeldi væri beitt gegn lögreglustjóranum eftir að hann hafði neitað að fara með góðu. Fyrir þetta var svo höfðað sakamál gegn Berg og hann dæmdur fyrst í undirrétti og síðan í hæstarétti í 6 mánaða einfalt fangelsi, en það er vægasta refsing, sem lögin leggja við þessu broti. Það er rangt, sem í grg. segir, að Berg hafi verið tekinn fastur á fundinum. Hann var aldrei settur í gæzluvarðhald. Það er og rangt, sem þar segir, að hann hafi verið dæmdur í hegningarhúsvinnu. Það verður heldur eigi séð, að neinn fótur sé fyrir því, að þessi fangelsisvist hafi dregið hann til dauða. Hann lifði í 6 ár eftir að hann kom úr fangelsinu, tók „aktivan“ þátt í stjórnmálum og sat á þingi, að ég ætla. Loks er það algerlega rangt, að hann hafi eigi verið dæmdur fyrir annað en að hafa pólitískar skoðanir í andstöðu við stjórnina. Hann var dæmdur fyrir mótþróa gegn valdstjórninni. Um það má að sjálfsögðu deila, hvort danska stjórnin, sem þá sat að völdum, hafi verið ámælisverð fyrir að láta höfða mál gegn Berg út af þessari yfirsjón. Þá sat að völdum í Danmörku „reaktionær“ stjórn, eins og hér á landi nú. Og þó það geti að sjálfsögðu verið þungbært fyrir frjálslynda menn að þurfa að lúta slíkri stjórn, þá réttlætir það eigi nægjanlega, að beitt sé ofbeldi gegn henni. Og vorkunnarmál hlýtur það að vera hverri stjórn, þó hún reyni að framfylgja þeim fyrirmælum, er hún sjálf setur. En hverjum augum sem menn vilja líta á ráðstöfun stjórnarinnar um málshöfðunina gegn Berg, verður eigi séð, að dómstólarnir séu í neinu ámælisverðir í þessu efni. Þó Berg væri mikilhæfur og vafalaust að mörgu leyti ágætur maður, varð sama yfir hann að ganga eins og hvern annan borgara þjóðfélagsins. Dómstólarnir verða að dæma eftir lögunum, en ekki eftir stöðu sakbornings í þjóðfélaginu.
Ég hefi farið svo ítarlega út í þetta mál, af því að mér virðist ásökun sú í garð æðsta dómstóls sambandsþjóðar vorrar, er fram kemur í grg., bæði ranglát og ósæmileg. Við athugun á þessu máli hefi ég eigi getað komið auga á neitt, er bendi til þess, að hæstiréttur hafi kveðið upp hlutdrægan dóm í máli þessu. Og ekki trúi ég því fyrr en ég fæ það frá annari heimild en hæstv. dómsmrh., að stéttarbróðir hans í Danmörku hafi látið frá sér fara lík ummæli og þau, er ég hér hefi gert að umræðuefni.
Grg. endar með ótvíræðri aðdróttun til nafngreinds manns, Páls skólastjóra Halldórssonar, um að hann hafi borið falsvitni fyrir rétti. Þessi sakargift er svo alvarleg, að ég tel mér skylt að skýra hér nokkuð ítarlega frá máli því, sem sakarburður þessi er út af risinn.
Í fyrra vetur tók varðskipið „Ægir“ fastan togarann „Belgaum“ sem var að veiðum út af Snæfellsnesi, flutti hann til Reykjavíkur og kærði skipstjórann fyrir landhelgisbrot. Varðskipið hafði, eins og venja er, ákveðið stað togarans, þegar hann var tekinn, með hornmælingum til ákveðinna staða á landi. Aðstaða til mælinganna mun hafa verið mjög örðug, þannig að ekki varð komizt hjá að taka þröng horn, sem hinsvegar er mjög óheppilegt, vegna þess hve erfitt er að setja þau út í sjókort og hve litlu má muna á útsetningu til þess að valda alvarlegri skekkju. Skýrsla varðskipsforingjans og útsetning hans á sjókortið bar með sér, að togarinn hefði verið innan landhelgislínu, og samkv. þessum upplýsingum var togaraskipstjórinn dæmdur í sektir fyrir lögregluréttinum hér. Málinu var svo áfrýjað til hæstaréttar, og eins og venja hefir verið til mörg síðastl. ár, var Páll skólastóri fenginn til að setja mælingar varðskipsforingjans út á sjókort eftir að málið kom til hæstaréttar. Skólastjórinn komst að talsvert annari niðurstöðu en varðskipsforinginn hafði gert, þannig að eftir útsetningu hans reyndist skipið að hafa verið fyrir utan landhelgi. Vegna þessa ósamræmis, sem þarna kom fram, voru þrír aðrir vel hæfir menn látnir setja mælingarnar út í sjókort. Komust tveir þeirra að sömu niðurstöðu og skólastjórinn, en einn að nokkuð annari, en þó ekki að sömu og varðskipsforinginn. Páll skólastjóri og fyrrv. varðskipsforingi kapt. Broberg — sem var einn þeirra manna, er sett höfðu út mælingarnar og komizt að sömu niðurstöðu og skólastjórinn — voru síðan leiddir sem vitni í málinu, og báru þeir undir eiðstilboð, að þeir hefðu sett út mælingarnar eftir beztu vitund og með þeirri nákvæmni, sem þeir frekast hefðu getað. Málið kom síðan fyrir hæstarétt og vegna þessa ósamræmis, sem fram hafði komið í útsetningunum, treysti hæstiréttur sér ekki til að leggja dóm á málið, heldur kvað upp í því úrskurð um, að dómkveðja skuli þrjá menn til að setja út mælingarnar, og var dómsuppsögn frestað unz það væri framkvæmt. Hæstiréttur taldi brotið eigi meira „einsýnt“ en svo. En nú kemur dómsmrh. Íslands og segir, að Páll skólastjóri hafi tekið að sér að verja mál togara, er dæmdur hafi verið fyrir einsýnt landhelgisbrot. Afskipti skólastjóra eru, eins og ég hefi skýrt frá, þau ein, að hann hefir sett mælingar varðskipsforingjans út í sjókort og staðfest útsetningu sína fyrir rétti. Hafi nú brotið verið „einsýnt“ hlýtur skólastjórinn sem fagmaður að hafa séð það flestum öðrum betur. En nú telur hann hinsvegar, að eigi hafi verið um brot að ræða. Hér verður því eigi um villzt, að dómsmrh. dróttar því að skólastjóranum, að hann hafi borið falsvitni fyrir rétti. Og einu rökin, sem dómsmrh. færir fyrir þessari hroðalegu ásökun, eru þau, að hann segir, að brotið hafi verið „einsýnt“, og það eftir að hæstiréttur hefir úrskurðað, að málið sé svo vafasamt, að dómur verði eigi á það lagður.
Ég vil nú fyrst beina þeirri spurningu til dómsmrh., hverjar ráðstafanir hann hefir gert til að koma fram ábyrgð á hendur Páli skólastjóra fyrir þann glæp, sem hann hér ber honum á brýn. Væntanlega veit hann, dómsmrh. sjálfur, að meinsæri og yfirleitt ljúgvitni er refsivert athæfi, og meira að segja, að þung refsing liggur við því. Og jafnvel þó hann væri nú ekki svo lesinn í lögum, að hann „positivt“ vissi þetta, þá ætti réttarmeðvitund hans að vera svo næm, að hann gæti sagt sér það sjálfur.
Honum ber þannig embættisskylda, sem yfirmanni réttvísinnar, til að hlutast til um, að skólastjóri sé látinn sæta ábyrgð fyrir glæpinn, svo framarlega sem ráðh. sjálfur trúir á ásökunina. En hafi ráðh. sett fram slíka ásökun sem þessa án þess að trúa sjálfur á hana, og það innan vébanda þinghelginnar — ja, þá ætla ég ekki að reyna að finna orð, er hæfilegt sé að nota yfir slíkt athæfi.
Og að endingu: Þá hv. þingdeildarmenn, sem ábyrgð bera á stjórnarfarinu í landinu, vil ég spyrja: Vilja þeir gerast samsekir um það, að drótta að öldruðum heiðursmanni þeim glæp, sem frá ómunatíð hefir þótt einn hinn ljótasti og svívirðilegastur allra glæpa? Ætla þeir að leggja blessun sína yfir slíka aðdróttun, enda þótt engin tilraun sé gerð til að rökstyðja hana og enda þótt enginn þeirra trúi á hana?