17.05.1933
Neðri deild: 76. fundur, 46. löggjafarþing.
Sjá dálk 2353 í B-deild Alþingistíðinda. (3733)
93. mál, ábúðarlög
Atvmrh. (Þorsteinn Briem):
Ég vil þakka hv. landbn. fyrir þá vinnu, sem hún hefir lagt í að endurskoða þetta frv. Ég tek undir það með hv. frsm. meiri hl., að það vakti fyrir mér við endursamningu frv. að gera það svo úr garði, að líkindi væru til, að það næði fram að ganga á þessu þingi. Ég reyndi að taka réttlátt tillit til þessara tveggja málsparta, sem þessi löggjöf fjallar um, og komið hafa fram fulltrúar fyrir nú í umr.
Mér var það ljóst af 20 ára reynslu minni sem formaður sáttanefndar, að það er ekki alltaf gott að hitta meðalveginn. Sem sáttanefndarformaður hefi ég auðvitað verið ánægðastur þegar báðir málsaðilar létu sér vel líka till. mínar. En væri ekki því að heilsa, var ég og nokkurnveginn ánægður, eða hálfánægður, ef báðir málspartar voru óánægðir. Hinu gat ég miður unað, ef aðeins annar málsparturinn var ánægður með till., en hinn óánægður. Og ég býst við að fá nú einmitt þessa hálfu óánægju mína af þessu frv. Hér er ekki því að heilsa, að nokkur málspartur sé ánægður, heldur eru þeir allir óánægðir. Það gefur mér bendingu um það, að ég hafi ekki farið langt frá þeim gullna meðalvegi fullkominnar réttsýni og sanngirni í þessu frv. Málsvari landsdrottna sagði hér við 1. umr. þessa frv., að hér væri gengið svo nærri ákvæðum 63. gr. stjskr., þar sem heita mætti, að eignarréttur landsdrottins væri af honum tekinn, að slíkt væri óviðunandi. Og nú við 2. umr. segir hv. frsm. minni hl. landbn., að frv. þetta geri leiguliða svo erfitt fyrir og háðan landsdrottni, að það minni á konungsþrælana fyrr á öldum! Hér sé reynt að troða skóinn niður af leiguliða, og landsdrottni rétt hver fríðindin öðrum meiri.
Sennilega verður ekki auðvelt að samríma þessar skoðanir, en ætlun mín er sú, að báðir þessir hv. þm. hafi farið með ýkjur og ofyrði í ákafanum að verja málstað sinn. Ég tek mér ekki nærri það aðkast, sem ég hefi orðið fyrir vegna þess þáttar, sem ég á í framkomu þessa frv. Ég tek því á sama hátt og þegar háðir málsaðilar eru óánægðir fyrir sáttanefnd. Þá þykist ég ekki vera langt frá því rétta.
Ég mun þá, eftir þessar almennu aths., snúa mér að einstökum atriðum. Hv. frsm. meiri hl. benti réttilega á það, að hér á landi er flokkur jarða, sem erfitt er að láta heyra undir ákvæði þessara laga. Það eru kristfjár- og gjafasjóðsjarðir. Þar stendur svo á, að jarðir eru gefnar til þess að veita einhverjum hjálp, annaðhvort fátæklingum eða til einhvers menningarauka í sveitinni, með því móti, að láta jarðarafgjaldið árlega renna til þess. Þarna er enginn höfuðstóll eða handbært fé til þess að húsa jörðina. Til þess yrði sennilega að veðsetja væntanlegt afgjald um lengri tíma og taka lán út á það. En það þýddi um leið, að gjöfin næði ekki tilgangi sínum um langt skeið. En nú stendur svo í mörgum gjafabréfum, að þessar jarðir megi ekki selja. Ég geri ráð fyrir því, að bezta leiðin yrði sú, að setja sérstök l. um heimild til að selja jarðir þessar, en svo tryggilega gengið frá um varðveizlu á andvirði þeirra, að öruggt sé, að það fari ekki á einn eða annan hátt forgörðum, og mundi þá öruggast að skipa svo fyrir, að jarðarverðin skuli jafnan ávaxtast í Söfnunarsjóði Íslands og nokkur hluti vaxtanna árlega leggjast við höfuðstól til þess að vega upp á móti verðfalli peninganna.
Ég verð að láta í ljós það álit mitt, að verði allar brtt. hv. minni hl. n. samþ., sé framgangi málsins á þessu þingi stefnt í tvísýnu. Það skal hinsvegar játað, að sumar brtt. eru ekki svo miklar efnisbreyt. En þó tel ég nauðsynlegt að rekja þær og skýra afstöðu mína til þeirra. Ég vil þá fyrst tala um brtt. við 3. gr. Í frv. byrjar þessi gr. svo: „Hver maður, sem á jörð, er hann nytjar ekki að staðaldri sjálfur“ o. s. frv., en í till. er þessu breytt þannig: „Hver maður, sem á jörð, er hann hefir ekki heimild til að nytja sjálfur“ o. s. frv. Hv. frsm. færði þá ástæðu fyrir þessari brtt., að í 2. gr. stæði, að sami maður mætti ekki samtímis hafa ábúð á tveimur eða fleiri jörðum. Hann hélt því fram, að upphafsákvæði 3. gr. bryti í bág við ákvæði 2. gr. En þetta þarf ekki að vera og getur ekki verið. Ákvæði 3. gr. eru vitanlega bundin þeirri takmörkun, sem felst í 2. málsgr. 2. gr. Hinsvegar er þessi brtt. minni hl. varhugaverð vegna þess, að hún getur misskilizt. Maður getur haft heimild til þess að nytja jörð án þess að vera skyldur til þess. Ef svo stendur á, að hann hafi heimild til að nytja jörð, en geri það ekki, má skilja ákvæðið svo, að hann sé ekki skyldur til að byggja hana, en það held ég, að geti ekki verið meining hv. minni hl.
Þá er brtt. minni hl. við 9. gr. 3. mgr., en þar er svo ákveðið, að ef jörð framfleytir meiru en 36 kúgildum, þá sé landsdrottni ekki skylt að byggja meira af jörðinni en sem því svarar. Þessu vill minni hl. breyta þannig, að landsdrottni sé ekki skylt að byggja sama manni meira af jörðinni en sem því svarar.
Nú vil ég benda minni hl. á það, að svo getur staðið á fyrir landsdrottni, að hann geti í svipan ekki reist nýbýli á jörðinni til að fá þann ábúanda, sem hann vill trúa fyrir jörðinni eða jarðarhlutanum. Þá á hann varla aðrar útgöngudyr en að byggja til bráðabirgða þeim manni, sem hefir lítið heimili og gæti notazt við þau hús, sem áður eru til, eða byggja þeim ábúanda, sem fengið hefir til æfilangrar ábúðar 36 kúgilda fleytimagn af jörðinni, hinn hluta jarðarinnar til skemmri tíma, eða þangað til hann treystir sér til þess að reisa nýbýli á þeim hluta jarðarinnar, sem fram yfir er. Svo veit ég ekki nema þetta orðalag minni hl. gæti misskilizt, ef því væri ekki breytt. Það gæti e. t. v. skilizt svo, að það ætti að byggja tveimur mönnum eða fleiri jörðina, ef hún er stærri en svo, að hún geti framfleytt 36 kúgildum.
Þá kem ég að aðalbreyt. minni hl. Skal ég þá fyrst skýra það, sem liggur í orðinu „nothæfur“. Hv. frsm. minni hl. fór allhvössum orðum um það og sagði, að þetta væri í ósamræmi við ákvæði 1. mgr., þar sem sagt er, að peningshús skuli vera í góðu lagi. Með orðinu „nothæf hús“ er átt við hús, sem hægt er að nota við ábúðina, en ekki t. d. gömul verzlunarhús, fiskhjall eða önnur slík hús, sem byggð hafa verið til annara nota en til afnota við ábúðina sjálfa. Þar sem talað er um, að hús skuli vera í góðu lagi, þar er átt við jarðarhús þau, sem um getur í 2. mgr., og þar koma ekki til greina önnur hús en þau, sem eru nothæf við sjálfa ábúðina.
Hv. frsm. minni hl. benti réttilega á það, að sumar jarðir væru svo lágt metnar, að húsaverð yrði óeðlilega lágt með því að ákveða það eins og hér er gert. En þá vil ég jafnframt benda á það, að þó að jarðir séu lágt metnar, þá eru húsin þó ennþá lægra metin eftir fasteignamati, og eftir því, sem ég hefi kunnugleika til í ýmsum héruðum landsins, þá hefir mér virzt, að yfirleitt væri það sæmileg bygging á jörðum, þar sem húsaverð er á við 2/3 af landverði, ef jörðin er meðaljörð, en taka mætti til athugunar, hvort ekki væri rétt að setja eitthvert lágmarksverð húsa viðvíkjandi lægst metnu jörðunum. Þætti mér rétt, að n. í heild sinni tæki það atriði til íhugunar.
Þá vill minni hl. láta falla niður ákvæði 3. málsgr. 11. gr., þar sem svo er ákveðið, að ef jörð fylgja lóðagjöld, vatnsréttindi, námur eða önnur þvílík verðmæti, er auki verð landsins fram yfir verðgildi þess til búrekstrar, þá skuli draga verðgildi þessara verðmæta frá landverðinu, þegar meta skal skyldur landsdrottins til húsabóta. Þessi brtt. mun vera afleiðing af fyrri brtt., en annars finnst mér, að ef jörð er metin sérstaklega hátt vegna t. d. lóðagjalda eða vatnsréttinda, þá eigi það verðgildi ekki að koma til greina, þegar húsaverð er miðað við landverð.
Þá er hv. frsm. mjög óánægður með 1. málsgr. 12. gr. og niðurlagsákvæði sömu gr. Ég verð að líta öðruvísi þar á, því að ég hefi svo oft séð það, bæði í sambandi við húsabætur á prestssetrum og kirkjujörðum og þjóðjörðum, að vinna leiguliða hefir verið oft óeðlilega hátt reiknuð. Ég hygg, að það sé þjóðhagsleg hagsýni, að heimamenn á hverju heimili séu látnir vinna þessi störf, og þá á þeim tíma, sem önnur nauðsynlegri verk kalla ekki að. Þetta þarf ekki að koma tilfinnanlega þungt niður á ábúanda, en yrði hinsvegar til mikils sparnaðar fyrir ríkissjóð og þjóðina í heild. Ég hygg, að það geti ekki orðið tilfinnanlegt fyrir leiguliða, þó að hann láni hesta að vorinu til aðdrátta á byggingarefni. Það þarf ekki að auka mikið á fóður hesta að vetrinum, þó að þeir séu notaðir nokkra daga fyrir sláttinn til þess að draga að innlent efni. En það opinbera finnur mikið til þess, þegar það fær marga reikninga fyrir hestavinnu og hesturinn er reiknaður 45 kr. á dag, eins og stundum á sér stað.
Ég get ekki gengið inn á, að það sé rétt, sem hv. frsm. minni hl. sagði, að leiguliðar væru gerðir að endurbornum konungsþrælum, þó að þeim væri gert að skyldu að vinna þessi verk. þegar þeim er hentugast, t. d. að rífa tóttir, sem þeir mundu þá gera á vorin og nota efnið í flagsléttur og þannig oft fá eins mikið verðmæti í áburðargildi rofsins og vinnan var verð. Ég vil í þessu sambandi minna á, að þegar sett voru l. um hýsing prestssetra, þá var það mín till. í kirkjumálanefnd, að þessar kvaðir yrðu lagðar á mig og mína stéttarbræður. Var þó ekki ætlun mín að gera sjálfan mig eða stéttarbræður mína að neinum konungsþrælum með því.
Það er smávægilegt atriði við 4. mgr. 12. gr., sem minni hl. vill fá breyt. á, það, að leiguliði sé frí við að greiða vátryggingargjald af húsum, sem hann hefir byggt, en jarðareigandi hefir keypt. Ég hygg nú samt, að þessi málsl. sé hér allmiklu betur úr garði gerður en var í frv. eins og það var afgr. frá 3. umr. í Nd. í fyrra, því að þar var svo frá þessari málsgr. gengið, að landsdrottni var heimilt að taka eins háa vexti af leiguliða og hann hafði orðið að gjalda af því láni, sem hann tók til að greiða húsagerðarkostnaðinn. Þar með stóð það opið fyrir lánardrottin að taka lán með okurvöxtum, þó það væru bara yfirskinsvextir, til að fá átyllu til að hækka afgjald jarðarinnar óhæfilega. Hér er miklu tryggilegar um búið, þar sem ekki má hækka afgjaldið um meira en sem nemur útlánsvöxtum Búnaðarbankans af upphæðinni. Annars er þessi 1. málsgr. 12. gr. ekki frá mér, heldur frá Ed., en ég er engu að síður henni samþykkur.
Ég vil mælast til þess við minni hl., að hann taki aftur til 3. umr. brtt. við 14. gr.. því að það veltur á allmiklu, hvaða starf endurbyggingarsjóði er ætlað að vinna. Ég hefi hugsað mér, að svo gæti staðið á, að rétt væri að heimila atvmrh. að haga reglugerð sjóðsins þannig, að hæfilegt geti verið að verja einhverri upphæð úr honum til þess að gera endurbætur á húsum, sem ekki þykir þörf að endurreisa að fullu fyrr en eftir allmörg ár. Það getur verið hagnaður að verja nokkurri upphæð til að gera við hús, svo að þau geti verið góð og vel nothæf 1520 ár. Getur verið miklu meiri hagnaður að því en að láta þau drabbast niður þangað til nauðsyn er að endurbyggja þau að fullu.
Hv. frsm. minni hl. sagðist álíta, að allvel væri séð fyrir endurbyggingu húsa, þó að gert væri ráð fyrir, að torfhús gætu enzt í 38 ár. Það getur verið, að þetta geti staðizt í vissum hlutum landsins. Ég efast ekki um, að þetta gæti átt við í því héraði, þar sem hv. frsm. er alinn upp. En á rigningarsvæðum landsins er þetta allt of langur tími, a. m. k. með þeim byggingaraðferðum, sem enn eru hafðar við torfhús. Hinsvegar er hundraðsgjaldið til húsabyggingasjóðs hlaupandi tala, 1/32/3% af steinhúsum, en 3/4-1½% af húsum úr öðru efni. Þetta vill minni hl. lækka niður í ¼-½% og ½1%. Ég lít nú svo á, að þar sem úttektarmönnum er sýnt svo mikið traust sem gert er í þessu frv., þá verði einnig að vænta þess, að þeir taki hér sanngjarnt tillit til þess, hvort hús eru vönduð eða óvönduð, þegar þeir eiga að meta þetta, en um það veltur auðvitað á ýmsu, því að þó að húsin séu t. d. steinhús, þá eru þau svo misjöfn að gæðum, styrkleika og frágangi, að það er vissulega nauðsynlegt að gera þar á nokkurn mun.
Hv. frsm. minni hl. hneykslaðist á því, sem stendur í 40. gr., að leiguliði skuli við burtför af jörðinni fá jarðabætur greiddar eftir því, sem úttektarmenn meta, að hækka megi þeirra vegna landskuld á jörðinni, þannig að hann fái tólffalda landskuldarhækkunina, en þó eigi yfir kostnaðarverð jarðabótanna, að frádreginni fyrningu. En nú getur staðið svo á, að jarðabæturnar bæti jörðina mikið, þó að ekki sé kostað til þeirra miklu fé. Ég skal nefna það sem dæmi, að leiguliði hafi gert smáskurð fram úr allstórri tjörn, svo að hún þornar upp og verður að góðu engi. Það getur verið, að þetta geri það að verkum, að hækka megi jarðarafgjaldið að nokkrum mun, en þó hafi þetta ekki kostað mikið fé eða fyrirhöfn. Það er alls ekki víst, að þessi hagsýni sé leiguliðanum að þakka, svo að hann eigi nein verðlaun fyrir það. Hugmyndin getur alveg eins verið frá landeiganda. Og verð ég að ætla, að hver maður sé fullsæmdur af því að fá verk sín borguð með kostnaðarverði, hvort sem hann er leiguliði eða ekki. Hinsvegar finnst mér það, að við virðingu sumra jarðabóta verði að taka nokkurt tillit til fyrningar. Það er rétt, að það er ekki sanngjarnt, ef um túnasléttur er að ræða, þó að þau mannvirki geti líka orðið lítilsvirði fyrir beinan trassaskap og hirðuleysi ábúanda. En ég hygg, að ef hv. frsm. væri vanur að vera við úttekt, þá væri honum kunnug sú regla, sem fylgt hefir verið í a. m. k. þremur af landsfjórðungunum, að fyrning er metin á skurðum og flóðgörðum sérstaklega, en ekki túnasléttum. Ég hygg, að ákvæði 40. og 42. gr. komi ekki í bág við þá landsvenju. Ef skurðir eru ekki vel gerðir í fyrstu, getur farið svo á fáum árum, að þeir skemmist svo, að þeirra verði lítil sem engin not. Þá á leiguliði að halda þeim við, en ef hann gerir það ekki, þá finnst mér rétt, að hann greiði bætur. Alveg eins er um flóðgarða. Þeir geta eyðzt af vatnagangi, einkum þar, sem er vetraráveita, og geta því orðið lítilsvirði á stuttum tíma, ef ekki er gætt að og þeim haldið við.
Brtt. minni hl. við 47. gr. skiptir ekki miklu máli. Þar er lagt til, að úttektarmenn séu skipaðir til 6 ára, en í frv. er ákveðið, að það séu 12 ár. Tilgangurinn með því að hafa tímann svo langan, er sá, að fá með því meiri festu í þessu störf. Hv. frsm. sagði, að sömu festu mætti skapa með því að endurskipa sömu menn að 6 árum liðnum. En þá hefir hann ekki gætt að því, að þá þarf að breyta næstu setningu frv., því að þar stendur, að enginn sé skyldugur að taka við endurskipun fyrr en 6 ár eru liðin frá því, að hann hætti starfanum. Ég hygg, að það verði að athuga samræmið betur, áður en breyt. eru gerðar.
Þá vill minni hl. gera þá orðabreyt. á 2. málsgr. 47. gr., að fyrir „drengskaparvottorð“ komi „drengskaparheit“. Ég hefi litið eftir, hvort þetta orð hefir verið notað áður, og sá ég þá, að þetta orð, „drengskaparvottorð“, hefir verið í frv. frá því fyrsta. Hefir það upphaflega verið „prentsmiðjupúkanum“ eða einhverri misskrift að kenna, sem hefir svo haldizt í frv. af vangá. Hefi ég ekkert við það að athuga, að þessi orðabreyt. sé gerð.
Þá kem ég að niðurlagsákvæðunum. Í 54. gr. stendur, að ákvæði 11. og 12. gr. komi ekki til framkvæmda fyrr en eftir 5 ár frá því að 1. öðlast gildi, en minni hl. vill stytta þetta tímatakmark niður í 2 ár. Hv. frsm. hélt því fram, að þetta kæmi niður á verstu landsdrottnunum, og má vera, að það sé rétt í sumum atriðum. En það getur líka komið niður á þeim, sem síður skyldi, t. d. á nýuppflosnuðum bændum. Ég hefi gert skrá yfir hýsingu á þeim sjálfs- og leigu-ábúðarjörðum, þar sem húsaverð er undir 1000 kr. Af þeirri skrá má sjá, að í einni sýslu eru 76 sjálfsábúðarjarðir, þar sem húsaverð er ekki hærra en 570 kr., en í sömu sýslu er þó ekki nema 61 jörð í leiguábúð, þar sem húsaverð er undir 1000 kr. Meðaltal húsaverðs þessara leigujarða er dálítið hærra, eða um 610 kr. Ég get vel ímyndað mér, að einhverntíma á þessum 5 árum, og þá ekki hvað sízt á 2 næstu árum, komi það fyrir, að einhverjir af þeim bændum, sem nú teljast hafa sjálfsábúð og hafa ekki getað byggt yfir sjálfa sig fyrir meira en svo sem 500 kr., neyðist til að hætta að búa. Þá verða þeir margir hverjir að leigja öðrum jarðirnar, því að kaupendur eru ekki á hverju strái nú, og þá sé ég ekki, með hvaða ráðum þeir eiga að afla þess fjár, sem þarf til að fullnægja þeim kröfum, sem í þessu frv. felast, ef allar þær brtt. verða samþ., sem minni hl. leggur hér fram. En ég er ekki svo bjartsýnn að ætla, að allar afleiðingar kreppunnar hér á landi verði horfnar að tveim árum liðnum. Ég hygg, að við mikla erfiðleika verði að stríða með að útvega lánsfé til bygginga, þó að landsdrottnar eigi í hlut, og ekki kemur það heldur þjóðarbúinu eða gjaldeyrisverzlun þess vel, að svo mikið sé flutt inn af erlendum byggingarefnum, sem mundi þurfa, ef frestur væri ekki nema 2 ár. En þó að framkvæmd laganna að bókstafnum til sé frestað um 5 ár, þá vil ég benda á, að ákvæði 11. og 12. gr. laganna taka að verka undir eins og þær eru samþykktar. Landsdrottnar mundu þá líta svo á, að sú skylda hvíldi þeim á herðum að gera hvað þeir gætu til þess að endurbæta húsakost á jörðum sínum, með tilliti til þess, hvað þeir eru hvort sem er neyddir til að. gera að fáum árum liðnum. Ég hefi því þótzt tilneyddur að leggja það til, að ákvæðin um húsabótaskylduna komi ekki að fullu til framkvæmda fyrr en að 5 árum liðnum, sérstaklega með tilliti til þess, hve erfið lántökuskilyrði eru nú fyrir hendi og að gjaldeyrir landsins leyfir það ekki, að flutt sé inn byggingarefni í svo stórum stíl. En hinsvegar vænti ég þess, að landsdrottnar fái það mikið aðhald með ákvæðum frv. eins og það liggur fyrir, að þeir bæti úr brýnustu húsaþörfinni, eftir því sem þeir hafa getu til, þegar þeir vita, að lagasverðið hangir yfir höfðum þeirra, ef þeir ekki hafa hýst jarðirnar sæmilega að 5 árum liðnum.