26.11.1934
Sameinað þing: 13. fundur, 48. löggjafarþing.
Sjá dálk 104 í B-deild Alþingistíðinda. (242)
1. mál, fjárlög 1935
Jón Baldvinsson:
Góðir hlustendur! Ég ætla að segja hér nokkur orð, þó að það sé nú mikill vandi að taka til máls á eftir jafnskemmtilegum, eða öllu heldur jafnspaugilegum ræðumanni og hv. síðasta ræðumanni, þm. V.-Húnv. Það er auðséð, að það hefir mikið fengið á hann að litast um inni í eldhúsinu og sjá öll þau matföng, sem þar eru, og að e. t. v. ætti hann nú engan bitann að fá.
Ríkisstj. sú, sem nú situr, tók við völdum rúmlega tveim mánuðum áður en þingið kom saman, og tók þá við af ríkisstj., sem studd var af þeim flokkum, sem nú hafa gert tilraun til þess að hefja ádeilu á núv. ríkisstj. Ekki dettur mér í hug að biðjast undan því, að þessar umr. fari fram. Það, sem enn er fram komið, hefir ekki verið þess eðlis, að hæstv. ráðherrum hafi verið nokkur raun að vara því. Mun það og flestra manna mál, sem á hafa hlýtt, að fremur hafi verið sókn en vörn af þeirra hendi. Þó má telja alveg víst, að hið veigamesta af þeim ásökunum gegn ríkisstj. sé fram komið í ræðum þeirra hálfbræðranna, hv. þm. G.-K., Ólafur Thors, form. Sjálfstfl., og hv. 10. landsk., Þorsteins Briems, er framsögu höfðu hvor af hálfu síns flokks. Vita menn innan þingsins, að mjög hefir verið vandað til þess að semja þessar ádeiluræður. Og þegar þess er gætt, sem öllum er kunnugt, að þessum hv. þm., Ólafi Thors og Þorsteini Briem, er það létt verk að semja stundar ræðu, og jafnframt tillit til þess tekið, hve veigalitlar ásakanir þeirra voru í garð stj., þá virðist hinn mikli undirbúningur bera þess vott, að ekki hafi verið um auðugan garð að gresja að finna frambærilegar ásakanir í garð hæstv. ríkisstj.
En úr því að farið er að tala um stjórnarframkvæmdir eftir að núv. ríkisstj. tók við, þá virðist einnig liggja beint við að tala um ýmsar framkvæmdir í tíð fyrrv. ríkisstj., a. m. k. þær, er gerzt hafa á yfirstandandi ári, þar til hún sagði af sér og núv. stj. tók við völdum. Þeir mega því ekki kippa sér upp við það, sumir hv. fyrrv. ráðh., þó eitthvað af þeirra gerðum sé gagnrýnt, og enda þótt ég geri það ekki nema að litlu leyti nú, ætla ég víst, að þar sé þó ekki af svo litlu að taka.
Hv. 10. landsk.. Þorsteinn Briem, sá sem fyrstur hóf eldhúsdagsumr. á föstudaginn var, hefir verið ráðh. síðan í þinglok 1932 og þangað til síðast í júlí á síðastl. sumri. Hann talaði eins og hann og flokkur hans væri eini flokkurinn í landinu, sem setti hagsmuni íslenzkrar bændastéttar öllu ofar. Aftur sparaði hann ekki að reka hníflana í verkamanna- og sjómannastéttina, og virtist hann gera það af innri sannfæringu. Átaldi hann þá framsóknarmennina fyrir það, að hafa gert málefnasamning við okkur jafnaðarmenn, og fyrir það, að í þessum málefnasamningi væri tekið tillit til beggja þeirra stétta, sem að flokkum þessum aðallega standa, hinum vinnandi stéttum til sjávar og sveita. „Þessu“, sagði hv. þm., „setur Bændafl. sig á móti og hann mun reynast stefnu sinni trúr, að vinna að málefnum landbúnaðarins“.
Þessi orð hv. 10. landsk., skoðuð í ljósi þeirra tillagna, sem hann hefir borið fram á þessu þingi, verða ekki skilin á annan veg en þann, að hann vilji vinna að málefnum bænda á kostnað annara stétta. Þetta, þannig skilið, ber áreiðanlega að líta á sem persónulega skoðun hv. 10. landsk. og e. t. v. fárra annara í hans flokki. En ég þekki þó nokkra af forustumönnum Bændafl., sem ekki eiga slíkt einsýni til og hafa oft sýnt í opinberri framkomu sinni, að þeir líta ekki svo á.
En hv. 10. landsk., Þorsteini Briem, þessum lagna, ráðslynga og djúphyggna manni og feikna-áhugamanni um landbúnaðarmál, tókst einhvern veginn óskiljanlega illa að koma í framkvæmd áhugamálum sínum fyrir landbúnaðinn á meðan hann var landbrh. og hafði stuðning meginhluta þm., bæði Framsfl. og Sjálfstfl. Það er búið að kvelja hann svo mikið með því að lýsa, hversu óhönduglega honum, þegar hann var ráðh., tókst í mjólkurmálinu og hversu tómlátur hann var í því að láta undirbúa kjötsölulögin, að ég hefi ekki brjóst í mér til að fara að rekja þá sorgarsögu.
Í fjárl. yfirstandandi árs er heimild handa ríkisstj. til þess að greiða uppbót á útflutt kjöt af framleiðslu ársins 1933. Ég man það, að ég greiddi þessari till. atkv., því að mér fannst það sanngjarnt, ef verð á útfluttu kjöti hrapaði niður úr verðinu, sem var á því 1932, að láta bændur þá fá nokkra uppbót. Þetta var heimild, sem samþ. var með það fyrir augum, að þetta yrði greitt, ef ríkissjóður hefði fé til þess. Þegar hv. 10. landsk. lét af ráðherrastörfum síðast í júlímánuði 1934, eða fyrir tæpum fjórum mánuðum, þá var hann ekki farinn að nota þessa heimild. Ég get þess til, og það eftir miklum líkum, að ríkissjóður hafi ekki haft 400 þús. kr. handbærar í þessa uppbót, og því hafi nú ráðh. ekki notað þessa heimild. En þegar hann er nú búinn að láta af ráðherradómi, þá er hann orðinn fullur af áhuga. Það er eins og hann hafi hrokkið við, þegar hann var að loka á eftir sér stjórnarráðinu og sagt: „Æ hver skollinn! Nú gleymdi ég alveg að borga bændunum uppbótina“. Hann sendir því einskonar skilaboð til eftirmanna sinna um að greiða nú þessa uppbót til bændanna, sem hann annaðhvort hefir gleymt eða ekki getað framkvæmt.
Hv. 10. landsk. hefir á þessu þingi borið fram ýmsar till. í afurðasölumálinu. Flestar eru þær svo einhliða, að auðsætt er, að þær hefðu orðið til þess að spilla fyrir þessum málum, ef þær hefðu verið samþykktar. Svo er um þá till. hans í mjólkurmálinu á þskj. 407, um að það, sem kann að vinnast við skipulag á mjólkursölunni, renni óskipt til bændanna, þó að með klókindalegu orðalagi sé því bætt við í till., að þetta skuli renna til bændanna, þangað til búskapurinn beri sig, í stað þess að skipta þessu á milli neytenda og framleiðenda. Og láti nokkrir bændur blekkja sig á þessu, þá er það af því, að þeir hafa ekki gert sér það ljóst, hversu mjög þeir þarfnast þess, að í þessum málum verði ekki gerð nein þau mistök, sem espa neytendurna gegn skipulagi á sölu mjólkur og sláturfjárafurða. Svo hefir þetta mál reynzt viðkvæmt annarsstaðar, og svo er þetta mál viðkvæmt hér í Reykjavík, a. m. k. þar, sem neytendur verða í upphafi fyrir ekki litlum óþægindum.
Við Alþýðuflokksmenn viljum taka tillit til beggja aðila, framleiðenda og neytenda. Verkamenn hafa fullan skilning á því, að styrkja beri bændur, sem erfiðust eiga kjörin. Ekki er betra, að þeir flosni upp og bætist í atvinnuleysingjahópinn. Þess vegna höfum við Alþýðuflokksmenn á Alþ. fylgt skynsamlegum till. til stuðnings bændastéttinni, og gæti ég nefnt þess mörg dæmi. Og sum af stórum hagsmunamálum bænda hafa beinlínis komizt fram fyrir atbeina okkar, þar sem samþykkt þeirra mála hefir oltið á okkar atkvæði.
En hvers vegna kom ekki hv. 10. landsk. með þessar till. til stuðnings landbúnaðinum þegar hann hafði valdið til framkvæmda á þeim? Hvers vegna var hann þá ekki þeirri stefnu sinni trúr, að vinna að málum landbúnaðarins? Eða eru þetta, eins og til hefir verið getið, einskonar yfirboð yfir till. stj. í landbúnaðarmálum? Ég get hugsað mér, að sumum framsóknarmönnum muni sárna þessi yfirboð, að aðrir setji hærri kröfur en þeir í landbúnaðarmálum. Og þó að ég sé í mörgu ósamþykkur þeim um stefnu í landbúnaðarmálum, þá ætla ég að hugga þá svolítið, ef þeir skyldu vera eitthvað hnuggnir.
Ég þekki vel þess háttar yfirboð frá kommúnistum. Við Alþýðuflokksmenn erum orðnir þeim svo vanir, að við erum orðnir vanir því, að skeyta ekki um yfirboðin, heldur fylgja því í hvert sinn, sem hægt er að framkvæma, alþýðu til gagns, en missa þó aldrei sjónar á því marki, sem við höfum sett. Ef kommúnisti væri á þingi, mundi hann t. d. vafalaust gera yfirboð við hverja till., sem við Alþýðuflokksmenn flytjum í atvinnumálum. Þó að kommúnisti vissi, að það, að hann gerði slíkt yfirboð, þýddi, að ekkert gæti fengizt, mundi hann þó vafalaust flytja slíka tillögu, aðeins til þess að geta sagt, að kommúnistar gerðu hærri kröfur en Alþfl.
Hv. 10. landsk. er því einskonar kommúnisti þeirra framsóknarmanna nú sem stendur. Hann ber fram yfirboðstill., sem mundu spilla, eða jafnvel eyðileggja framgang landbúnaðarmála eða framkvæmd þeirra, til þess að geta haldið því fram, að hann hafi gert hærri kröfur en framsóknarmenn.
Tvisvar í ræðu sinni kom hv. 10. landsk. með eftirtölur út af því, að sjómönnum er endurgreiddur sá óheyrilega hái útflutningstollur, sem nú er á síld. Á sama tíma er verið að afnema útflutningsgjald af kjöti. Heldur nú hv. 10. landsk., að þvílíkar eftirtölur séu til þess fallnar að auka velvild á milli stéttanna? Sama gildir eftirtölur hans um hækkun atvinnubótafjárins í fjárlagafrv.
Ég má ekki skiljast svo við hv. 10. landsk., að ég minnist ekki á framkomu hans í vegavinnukaupdeilunni á síðastl. vori.
Undanfarin ár lækkaði svo mjög kaup í opinberri vinnu, að verklýðsfélögin víðsvegar á landinu tóku málið upp og fólu Alþýðusambandi Íslands forystu þess máls, eins og raunar flest verklýðsfélög gera, þegar um umfangsmiklar deilur er að ræða. Í síðastl. marzmánuði komu svo saman hér í Reykjavík fulltrúar frá þeim félögum á landinu, sem einna mestra hagsmuna höfðu að gæta í þessu sambandi vegna meðlima sinna. Á þessum landsfundi voru síðan samþ. till. um kaup og kjör þeirra manna, er vinna að vega- og brúargerð hjá ríkissjóði. Kaus fundurinn nefnd manna til þess að bera þessar kröfur fram við hv. 10. landsk., sem þá var atvmrh. og þessi mál heyrðu því undir. Þóttist ráðh. engu geta svarað þessum málum fyrr en hann hefði fengið að vita ákvarðanir sýslunefnda, og fór að öðru leyti mjög undan í flæmingi. Var þetta síðan nokkru seinna ámálgað við ráðh., en svör fengust eigi. Þegar svo vega- og brúargerð hófst, hafði ráðh. engu svarað málaleitunum Alþýðusambandsins. Magnaðist nú óánægja þeirra manna. er vegavinnu stunduðu, sem von var. Hófst þá víða undirbúningur til þess að leggja niður vinnu, og lögðu um 300 vegavinnumenn niður vinnu. Hafði þáv. ráðh., Þorsteinn Briem, mörg ráð í frammi til þess að hnekkja samtökunum. Tók hann m. a. til þess ráðs, og notaði til þess þá aðstöðu, sem hann þá hafði sem yfirmaður útvarpsins, að hann fyrirskipaði eftirlit með fréttum útvarpsins um vegavinnudeiluna, og setti í það eftirlit undirmann sinn, vegamálastjórann, til þess að gefa, vægast sagt, mjög litaða skýrslu um verkfallið, þar sem mjög lítið var úr því gert. Miklu færri voru í þeim fréttum faldir hafa lagt niður vinnu en í raun og veru var, allt til þess að draga úr vegavinnumönnum kjarkinn. Þá var og ýmsum verkstjórum falið að telja kjark úr mönnum um að halda fram réttmætum kröfum sínum. (En þó er rétt að geta þess, að nokkrir verkstjórar sýndu fullan skilning á kröfum verkamanna). Þetta bar árangur sumstaðar. En Alþýðusambandið, sem hafði forystu í málinu, og alþýðusamtökin í Reykjavík létu það ekki á sig fá, en gerðu margvíslegar ráðstafanir til þess að halda uppi deilunni og sumpart höfðu á reiðum höndum frekari ráðstafanir í því skyni. Tókust þá viðtöl við þáv. ráðh. um málið, og þótt ekki væru gerðir formlegir samningar um málið, þá lofaði ráðh. nokkurri hækkun á vegavinnukaupi, er skyldi koma til framkvæmda 1. júlí. Hann rökstuddi þá kauphækkun með því, að kjötið hefði hækkað í verði haustið 1933. Ekki komu þó loforð þáv. ráðh. öll til framkvæmda, t. d. var kaup bifreiðastjóra ekki hækkað.
Er skylt að geta þess, að þáv. forsrh., Ásgeir Ásgeirsson, átti hér góðan hlut að, og dómsmrh., Magnús Guðmundsson, ekki illan.
En aftur á móti var Þorsteinn Briem í fullu samræmi og samvinnu við Morgunblaðið, sem réðist heiftarlega á verkamenn í þessu máli og afflutti málstað þeirra. Hefi ég oft átt viðtöl og gert samninga um kaup og kjör verkafólks við ráðh. af ýmsum flokkum í stjórnum, er setið hafa undanfarið. En enginn þeirra ráðh. hefir tekið í mál þessa fólks af eins miklum þvergirðingshætti og eins miklu skilningsleysi eins og hv. 10. landsk., Þorsteinn Briem, á meðan hann var ráðh.
Ræða hv. þm. G.-K. (ÓTh) var full af stórmennskuhroka yfir þeirri þekkingu og reynslu, sem hann og flokksbræður hans hefðu til brunns að bera í landsmálum yfirleitt og í útgerðarmálum sérstaklega. Það mun marga, er á ræðu hans hlýddu, hafa furðað á þeirri ljótu lýsingu, sem líklega fer þó nærri sanni, á ástandi fiskveiðaskipastólsins og málum útvegsins í heild sinni í sambandi við þann þekkingargorgeir, sem var uppistaðan í máli þessa hv. þm. hér á föstudagskvöldið. Hæstv. atvmrh. svaraði samstundis þessum atriðum svo rækilega, að þar við hefi ég engu að bæta. En það var ýmislegt í ræðu hv. þm. G.-K., sem mér finnst rétt að benda á, og í sambandi við það benda á örfá atriði, sem ekki sómdu sér sérlega vel í ræðu þessa hv. þm. Hann var einu sinni ráðh., sællar minningar, þessi hv. þm. Eitt af hans fyrstu verkum í ráðherrastóli var það, að setja á stofn ríkislögreglu. Raunar mun hann ekki hafa getað haft hana eins mannmarga og hann óskaði, því að hann vildi hafa lögreglu þessa 600 manna sveit, vel vopnum búna og gera sundhöllina hér í Reykjavík að hermannaskála. En honum tókst þó að setja á stofn 120 manna sveit. Það þarf ekki að taka það fram, að þessi ráðstöfun hafði ekki við lög að styðjast, og að fjárfúlga sú, þær mörg hundruð þús. kr., sem síðan hefir verið eytt í ríkislögreglu, þar til hún var lögð niður af núv. ríkisstj., er að langmestu leyti greidd án nokkurrar heimildar í l. eða fjárl. Hlutverk þessarar ríkislögreglu var á yfirborðinu það, að hún átti að halda uppi lögum og reglu, en hún átti í raun og veru að notast gegn verkamönnum, og það sýnir þetta bezt, að hv. þm. G.-K. kom upp launaðri njósnarasveit, sem átti að blanda sér í hópa verkamanna til þess að njósna um, hvað þeir töluðu sín á milli. Varalögreglan var vopnuð byssum og hafði auk þess ýms hergögn önnur. Allt útbúið að ofbeldishætti erlendra einræðisflokka. Svo dirfist þessi maður að koma fram á Alþingi og tala um bitlingahjörð, þessi maður, sem í sinni stuttu og aumu ráðherratíð tók hundruð manna á mála og greiddi þeim málann úr ríkissjóði í algerðu heimildarleysi.
Þegar hv. þm. G.-K. var búinn að vera tæpan mánuð í ráðherrastóli, setti hann Helga Tómasson, fylgismann sinn, í læknisstöðu á Kleppi og rak þaðan fyrirvaralaust andstæðing sinn, Lárus Jónsson, setti síðan lögfræðing til þess að finna nú, eftir á, einhverjar sakir á L. J., til þess að réttlæta brottreksturinn, að ég nú ekki tali um hinn hneykslanlega samning hv. þáv. ráðh. við Helga Tómasson.
Það er áreiðanlegt, að Ólafur Thors hefir ekki getað komið fram öllum þeim hefndum á andstæðingum sinum, sem hann vildi eða flokksmenn hans heimtuðu af honum, þar á meðal því, að reka þáv. lögreglustjóra, en núv. forsrh., Hermann Jónasson, úr embætti, sem þá var svo kyrfilega undirbúið af „foringjaráði“ Varðarfélagsins í Reykjavík, sem flutti Hermanni Jónassyni lögreglustjóra hið fræga bréf, þar sem „foringjaráð“ Varðarfélagsins lýsir vanþóknun sinni
á lögreglustjóra Hermanni Jónassyni fyrir stjórnleysi hans á lögreglunni; og foringjaráðið segir ennfremur, að það lýsi „almennu vantrausti á þessum manni sem lögreglustjóra“ (þ. e. H. J.). Og það telur ekki borgið lögum og rétti í bænum, á meðan H. J. hafi á hendi stj. lögreglunnar.
Það er ekki efamál, að í herbúðum sjálfstæðisliðsins hefir afsetning Hermanns Jónassonar verið fullkomlega undirbúin. Og að hún var ekki framkvæmd, var ekki af því, að hv. þm. G.-K. hafi skort vilja til þess. Að orsökin hafi verið sú, að hv. þm. G.-K. hafi ekki fengizt til þess, því mega þeir trúa, sem vilja.
Hv. þm. G.-K. fjargviðraðist mikið út af brostnum vonum hjá Sjálfstfl. í síðustu kosningum, og að þeir hafi gert sér vonir um að komast í meirihl.aðstöðu eftir kosningarnar, og að allir hefðu nú búizt við því, að þeir gætu þá myndað stj. Hv. þm. fór ekkert út í það, af vel skiljanlegum ástæðum, að skýra það, hvernig á þessu stæði, hvers vegna þessar vonir brugðust. Og ég er ekki viss um, að honum sé það sjálfum ljóst. En mörgum öðrum er þetta vel ljóst.
Ég vil benda á nokkur atriði, sem gætu leitt líkur að því, hvers vegna fór sem fór, að sjálfstæðismenn náðu ekki þeim meiri hl., sem þeir héldu, að þeir mundu ná, þegar þeir, eins og stendur í fundargerð flokksfundar Sjálfstfl. frá síðasta vori „gengu sigurglaðir af fundi“.
Fyrst var það, að við þessar kosningar gekk Sjálfstfl. til kosninga með nýjum foringja. Jón Þorláksson, borgarstjóri í Reykjavík, lét af formannsstörfum. Og því verður ekki neitað, að hann hafði nokkra ástæðu til að leggja niður starf þetta. Sá maður hafði mikið traust meðal landsmanna, og að mjög miklu leyti að verðleikum. En ég get þess til, að landsmönnum hafi ekki fundizt til um hinn nýja foringja. Að vísu hafði Jón Þorláksson gilda afsökun fyrir því að láta af formennsku Sjálfstfl., þar sem hann gegnir jafnumsvifamiklu starfi og borgarstjórastarfinu í Reykjavík. En ég get mér þess líka til, að aðrar ástæður hafi legið til þess, að Jón Þorláksson sagði af sér formannsstarfinu, heldur en það eitt, að hann hafi haft miklum störfum að gegna. Mun ég bera fram þær ástæður, sem ég hefi fyrir því, ef mál mitt verður véfengt.
Þá mun miklu hafa ráðið um þennan ósigur ótti kjósendanna við það, að aftur yrði tekin upp stefnan frá árunum 19241927, ef Sjálfstfl. næði meiri hluta. Og þetta hefir fælt menn frá flokknum. Ekki sízt mun hafa slegið óhug á marga kjósendur Sjálfstfl., hvernig forráðamenn hans gerðu opinberlega gælur við ofbeldisflokk nazista hér í fyrra. Ég vil ekki bera þetta á alla þm. flokksins eða form. hans, hv. þm. G.-K., að þeir séu í beinu sambandi við nazista. En blöð þessa flokks, Morgunblaðið og Vísir, hafa ekki átt nógu sterk orð til að lýsa þessum áhugasömu mönnum, nazistaforsprökkunum, og ekki farið leynt með það, að æskilegt væri, að þeir yrðu í samvinnu við Sjálfstfl. Ég er á því, að þetta daður við nazistana eigi sinn þátt í brostnum vonum sjálfstæðisforingjanna við kosningarnar í sumar. Og vissast er fyrir forkólfa sjálfstæðismanna að vera viðbúnir meiri og erfiðari ósigrum á komandi árum, því að það mun sýna sig, að í kjósendafylgi á flokkurinn ekki framar viðreisnarvon.