27.11.1934
Neðri deild: 46. fundur, 48. löggjafarþing.
Sjá dálk 2013 í B-deild Alþingistíðinda. (2700)
104. mál, síldarverksmiðjur ríkisins
Jóhann Jósefsson [óyfirl.]:
Ég þarf nú ekki að tala langt mál, því það er ekki margt, sem ég þarf að taka fram, þar sem frsm. minni hl. hefir greinilega skýrt afstöðu okkar til þessa máls, og ég hefi áður vikið að frv. því, sem hér liggur fyrir. En ég vildi nota tækifærið til að leiðrétta mishermi, sem komið hefir fram viðvíkjandi þessum málum, að ég held hjá hv. frsm. meiri hl. og hæstv. atvmrh. í útvarpsumr. í gær, og ég hafði því miður ekki tækifæri til að mótmæla þá. Það var sú staðhæfing, að frá öndverðu hefðu þeir Alþýðufl.menn barizt fyrir að lækka útflutningsgjald af síld, og sérstaklega, að aðrir hefðu verið þar andvígir. Þetta er ekki rétt, eða a. m. k. ekki nema hálfur sannleikur, að segja, að flokkur hæstv. ráðh. hafi staðið einn í þessu máli, og er m. ö. o. hægt að færa full rök að því, að þetta er rangt og á vissu tímabili hafði flokkur hæstv. ráðh. góða aðstöðu til að koma þessu máli fram.
Á vetrarþinginu 1931 flutti ég einn míns liðs frv. um að lækka útflutningsgjald af síld úr 1½ kr. pr. tn. niður í 1½% af verðmæti, þegar útflutningur næði ákveðinni tunnutölu, fram yfir venjulegt 1 kr. gjald pr. tn., þannig að reiknað er gamla gjaldið, 1 kr. pr. tn., en þegar útflutningurinn hefir náð vissu hámarki, reiknast aukagjald, 1½% af verðmæti. En frv. náði ekki fram að ganga og virtist ekki mæta velvilja frá flokksmönnum hæstv. ráðh. Á sumarþinginu 1931, eða á sama árinu, voru fluttar 2 till., sem fóru í þessa átt, en voru þó á nokkuð annan veg. Hv. þm. Ak. og ég fluttum frv., sem fór fram á að lækka síldartollinn um helming, úr 1.50 kr. niður í 0.75 kr. Þetta gekk fram með þeirri breyt., að útflutningsgjaldið yrði 1 kr. pr. tn. Það, sem þar ávannst, þótti því talsverð réttarbót fyrir þá, sem hlut áttu að máli, síldarútgerðarmenn og sjómenn. Það er því alls ekki rétt hjá hv. þm. jafnaðarmanna, að segja, að þeir hafi staðið einir að því að lækka síldartollinn. Þeir fengu að vísu í pólitískum hrossakaupum við hinn stjórnarflokkinn þrykkt útflutningsgjaldinu niður í venjulegt gjald 1 kr. En það er opinbert mál, að til þess lágu ekki venjulegar réttlætisástæður frá hálfu Framsóknarfl., heldur gerði hann það til þess að kaupa sér fylgi. En það var eitt tímabil, sem þm. Alþfl. gátu kippt þessu í lag og það án stuðnings frá Sjálfstfl. Það var tímabilið frá 192730. Framsóknarstj., sem þá sat, varð að ganga að ýmsum afarkostum til þess að fá að lifa, alveg eins og nú. En þá höfðu þm. Alþýðufl. önnur mál á prjónunum, sem snertu meira þá sjálfa og þeir mátu meira en að koma málum sjómanna og útgerðarmanna í skaplegt horf. Við hinir, sem vorum að baksa við lagafrv. frá 1931, vorum í minni hl. og höfðum því hvorki þá aðstöðu, sem jafnaðarmenn höfðu á árunum 19271930 eða síðastl. sumar. Ég vil því benda á, að þegar jafnaðarmenn eru að flagga með því, að það sé þeim einum að þakka, að síldartollurinn var lækkaður, þá er það ekki rétt, eða a. m. k. ekki nema hálfur sannleikur, og mun þingsagan bera vott um, hvað við sjálfstæðismenn höfum viljað í þessum efnum.
Hv. frsm. meiri hl. sagði, að það væri aðallega tvennt, sem fyrir flm. vekti með frv. Annað væri það, að koma í veg fyrir, að verksmiðjurnar yrðu of margar, en hitt, að bæta kjör þeirra sjómanna, sem við verksmiðjurnar skipta. Það mun nú mega um það deila, hvort rétt sé að setja blátt bann við því, að nokkur maður megi reisa verksmiðju til síldarbræðslu, nema með leyfi ríkisstj., a. m. k. er það óviðkunnanlegt á sama tíma sem verið er að gefa ríkisstj. heimild til þess að kaupa verksmiðjur, og útlit er fyrir, að frekar eigi að stækka þær en minnka. Ég sé því enga ástæðu til þess að vera að setja lög um slíkt bann. Að hve miklu leyti það bætir hag sjómanna, sé ég ekki, að frv. sé til bóta, nema að því leyti, að fyrningargjald af húsum, vélum og öðrum mannvirkjum er fært niður úr 5% í 2%. Þetta nemur samtals um 50 þús. kr. sem frádráttur verður þá minni áður en reiknaður er út hlutur viðskiptamanna verksmiðjanna. Nú er á það að líta, að eins og l. eru nú gerð frá hálfu þingsins, hefir aldrei verið hægt að framfylgja þeim nema að litlu leyti. Frádráttarliðirnir voru svo margir, að stj. varð að hverfa frá því að framfylgja þessum frádrætti og að hinu, að fá leyfi ríkisstj. til þess að kaupa síldina.
Þar með var í raun og veru horfið frá þeim grundvelli, er þessi rekstur átti upphaflega að byggjast á. Þetta átti ekki að vera spekúlationsfyrirtæki, heldur samvinnufyrirtæki, þar sem viðskiptamennirnir fengu andvirði afurðanna, að frádregnum kostnaði við starfrækslu verksmiðjunnar, vöxtum, afborgunum o. s. frv. Þegar verksmiðjul. voru sett var þetta tilgangurinn.
Frv. gerir ráð fyrir, að síldareigendum sé borgað út allt að 70% af áætluðu verði síldarinnar. Reynslan hefir sýnt, að þetta er ógerlegt, og gleggst dæmi um það er, að við rekstur verksmiðjunnar hefir verið horfið frá þessu og síldin keypt ákveðnu verði. Sú réttarbót, sem hv. þm. Ísaf. lýsti yfir, að væri falin í frv. hans, verður lítil samanborið við till. minni hl. n., sem ég vil ekki viðurkenna, að séu ótilhlýðilegar. Þessi 3% lækkun á fyrningargjaldinu vegur hátt upp í varasjóð, en minni hl. leggur til, að gjald í varasjóð falli niður. Hér liggur nú fyrir hv. Alþ. frv. til hafnarlaga fyrir Siglufjarðarkaupstað, þar sem bæjarstj. er heimiluð hækkun á núv. vörugjaldi um allt að 100%. Ef frv. þetta verður að l., mun það koma niður á verksmiðjunni. Því að þá munu vörugjöldin, sem hún þarf að greiða, hækka úr 18 þús. kr. upp í 36 þús. kr.
Það leiðasta við frv. hvað viðvíkur viðskiptamönnum verksmiðjunnar er það, að hv. meiri hl. skuli leggja það til, að þegar reiknað er út, hvað sjómenn skuli fá í sinn hlut, þá dragist fyrst frá afborganir af stofnkostnaði síldarstöðvanna, svo sem um er samið á hverjum tíma við lánveitendur eða ríkissjóð. Þessi frádráttur hlýtur að verða mikill. Samkv. þeim kaupsamningi, er gerður var um dr. Pauls-verksmiðjuna t. d., á hún að greiðast að fullu á 6 árum, og kostaði 300 þús. kr. Þar eru því 50 þús. kr., sem draga þarf frá árlega vegna þessa stofnkostnaðar. Ég vil geta þess hv. frsm. meiri hl. til réttlætingar, að hann hefir látið orð um það falla, að breyta þessu við 3. umr. En það sýnir það, að sú ásökun, er hann bar á minni hl., að hann hefði eigi kynnt sér málið fyrr en nál. hefði verið komið út, getur hitt hann sjálfan í þessu falli. Þetta er viðurkenning á því, að félögum okkar í sjútvn. hafi skjátlazt í þessu efni, enda er hv. þm. Ísaf. sjálfsagt kunnugt, „að skýrum getur skotizt“.
Ég býst við, að minni hl. hefði ekki séð ástæðu til þess að hrófla við síldarverksmiðjulögunum að fyrra bragði. Þau hafa eigi þolað birtuna, og reynslan hefir kennt stj. verksmiðjunnar, að annan gang þarf að hafa á þessum málum en meiri hl. þingsins vildi hafa. Þannig hefir það og gengið svo sæmilega, að ekki var sérstök ástæða til að hrófla við l. á þessu stigi málsins. Við í minni hl. höfðum því engan undirbúning haft í þessu skyni.
En þegar frv. kemur fram, sem vill gerbreyta þessari löggjöf og setja svo rammar skorður, að enginn megi reisa síldarverksmiðju nema með leyfi atvmrh., þá gefst ástæða til að koma með brtt. Höfum við og gert það eins og brtt. á þskj. 450 bera vott um.
Mér skilst, að úr því að málið er tekið upp á annað borð, þá sé skynsamlegast að breyta þessum frádráttarreglum í viðunandi horf, því að þetta er viðkvæmt mál bæði sjómönnum og útgerðarmönnum.
Það er nauðsynlegt, að rekstur verksmiðjunnar geti orðið á þeim grundvelli, er ætlazt var til, er l. voru sett. Því leggjum við til, að 8. gr. breytist eins og um getur á þskj. 450.
Ef sú breyt. verður samþ. þá láta menn sér nægja að fá þennan ákveðna hluta útborgaðan af innlagðri síld, gegn uppbót síðar, ef andvirði afurðanna fer fram úr því, sem áætlað var. Er þá um þetta eins og til var ætlazt í upphafi. Ef frv. verður samþ. óbreytt, sé ég ekki, að nein von sé til þess, að nokkuð breytist það ástand, er nú er í þessum efnum, heldur mundi allt bera að sama brunni. Frv. mundi enga breyt. gera, og viðskiptamenn verksmiðjunnar væru engu bættari. Verksmiðjan yrði að starfa á spekúlationsgrundvelli, en ekki samningsgrundvelli, eins og við í minni hl. stefnum að með till. okkar, að hún geri.
Hv. frsm. meiri hl. taldi það ósamræmi hjá mér, að ég hefði áður viljað, að atvmrh. skipaði stj. verksmiðjunnar, en nú, að hún væri kosin í Sþ. Hér til er því að svara, að við hrun síldareinkasölunnar raskaðist grundvöllurinn undir samsetningu stj. Það hefir verið sýnt fram á það, að við útnefningu manna í stj. hefir fyrrv. atvmrh. ekki sýnt þess neinn vott, að skipað væri í stj. eftir pólitískum flokkslit. Hinsvegar hefir því verið haldið fram hér, og mér er eigi grunlaust um, að svo sé, að frv. sé fram komið til þess að koma á breyt. í stj. verksmiðjunnar og setja þar menn, er meira væru að geði hv. ríkisstj., en þeir eru, er nú skipa stj. verksmiðjunnar. Ég fullyrði ekki neitt um það, að þessi sé höfuðtilgangur frv., en ýmsar líkur benda í þá átt.
Ég get bent á ýms mál, sem flutt eru nú á þinginu, þar sem umbúðirnar eru miklar, en kjarninn sá einn, að koma fram áhugamálum hæstv. stj., þótt utan um sé vafið ýmsu öðru. Annars sé ég ekki betur en að við með þessari brtt. okkar, um að stjórn verksmiðjunnar sé kosin í Sþ., séum að gera það, sem hv. þm. Ísaf. vildi gert hafa, en gerði ekki. Ég tók eftir því í ræðu hv. þm. Ísaf., að hann sagðist óska þess, að allir flokkar ættu kost á að hafa mann í stj. verksmiðjunnar. Ég skil hv. þm. svo, að hann álíti, að bezt sé tryggður friður um verksmiðjuna með því, að stj. sé ekki pólitískt einlit, heldur séu hæfir menn valdir í hana án tillits til stjórnmálaflokka. En leiðin til þess liggur ekki í frv. því, sem hv. þm. Ísaf. flytur hér, því að þar er gert ráð fyrir því að ráðh. skipi stj. Í 4. gr. frv. stendur svo: „Atvmrh. skipar þrjá menn í stjórn verksmiðjanna til þriggja ára í senn.“ Með þessu er ekkert gert til þess að fyrirbyggja, að pólitískur litur verði á stjórninni, heldur þvert á móti.
Við leggjum hinsvegar til, að Sþ. kjósi fjóra í stj., en atvmrh. skipi fimmta mann. Á þann hátt er einfalt að uppfylla ósk hv. þm. Ísaf., en ekki með till. hans sjálfs. Það ætti því að vera síður en svo, að hv. þm. væri á móti þessari till. okkar, heldur ætti hann að vera okkur þakklátur fyrir að bera till. fram, og hann er það kannske í hjarta sínu. Það er í rauninni ekkert við það að athuga, að svipuð skipan sé á þessu og öðrum stórum ríkisstofnunum, sem Sþ. hlutast til um yfirstjórn á. Ég held, að það væri heppilegt, að flokkarnir legðu sín atkv. til, með þeim mönnum. er stj. skipa. Þótt eigi verði beitt pólitískri hlutdrægni, þá er sú leið opin, eftir till. hv. þm. Ísaf., enda þótt það sé gegn yfirlýstum vilja hans. Fyrst farið er að hreyfa við þessari löggjöf, og fyrst þar á ekki allt að ganga til eins og verið hefir undanfarið, þá er rétt að láta sér reynslu undanfarinna ára að kenningu verða.
Ég vænti þess, að hv. d. taki tillit til brtt. okkar hv. 6. þm. Reykv., því að þær miða að því, að tryggja sem bezt pólitískan frið um þessa stofnun, og um leið stefna þær að því, að verksmiðjan starfi á þeim grundvelli, sem reynslan hefir sýnt, að farsælast er fyrir alla aðila.