22.11.1934
Neðri deild: 43. fundur, 48. löggjafarþing.
Sjá dálk 204 í C-deild Alþingistíðinda. (4302)
20. mál, ríkisútgáfa skólabóka
Frsm. meiri hl. (Ásgeir Ásgeirsson) [óyfirl.]:
Hv. frsm. minni hl. hefir nú haldið hér langa ræðu, og mun ég aðeins drepa á aðalatriðin. Hann taldi grg. frv. ónákvæma. Við höfum talið, að kennslubækur væru dýrar, og ég hygg að það komi fram í nál. minni hl., að þær geti verið 40% ódýrari. Þá höfum við talið, að bækurnar væru óvandaðri en æskilegt væri. Útgefandinn gefur nú út í óvissu og veit ekki, hve mikið hann má leggja í kostnað né hve stórt upplagið megi vera. Samkeppni ríkir og á þessum sviðum. Ef ríkisútgáfa yrði á skólabókum, gætu upplögin orðið stór og öryggið meira um söluna. Þá má og verja meiru í kostnað, hafa handritin betri og borga betri ritlaun. Yfirleitt mun það gefa mörg skilyrði fyrir vandaðra efni og frágangi.
Það er rétt, að það er að nokkru mishermt, að í nágrannalöndunum sé orðin ríkisútgáfa á skólabókum. En í sumum þessara landa hefir þróunin orðið sú, að ríkisútgáfa hefði orðið eins góð. Í Svíþjóð t. d. eru tvö forlög búin að sölsa undir sig alla útgáfu skólabóka í ríkinu. Þessi forlög sáu, að ef þau stóðu hvert gegn öðru, gaf það ekki eins góðan árangur og ef aðeins væri eitt forlag, og fyrir 45 árum slógu þau sér saman og stofnuðu eitt hlutafélag, með 6 millj. kr. hlutafé, til þess að sjá fyrir útgáfu allra skólabóka. Þetta forlag hefir næstum öll völd á þessu sviði, og álít ég, að sú þróunin sé betri, að ríkið taki þetta að sér, eins og ríkið og bæirnir reka t. d. skólana. (HannJ: Er ekki rétt að hafa ríkisframleiðslu á börnum?). Það verður víst lengst af einstaklingsframtakið, sem þar ræður. En enda þótt einstaklingarnir geti börnin, þá lætur þjóðfélagið þau eigi afskiptalaus. Þessar aths. eru því útúrsnúningar, því að ríkið á að hlutast til um uppeldi barna.
Það má taka símann til hliðsjónar við ríkisútgáfuna. Ríkið rekur símann og skyldar menn til þess að lána hjá sér símatækin og borga fyrir. Það hneykslast enginn á þessu og menn taka ekki eftir því, því að það er orðið svo venjulegt. Menn telja það eðlilegt, sem þeir eru orðnir vanir, en breytingar telja þeir óeðlilegar meðan þeir eru að venjast þeim. Svo er a. m. k. um afturhaldssamari menn.
Því er haldið fram í grg., að bækurnar séu of dýrar vegna öryggisleysis útgefenda og samkeppninnar sem ríki. Útgefendur eru svo öryggislitlir um útgáfur sínar, að þeir geta ekki haft upplögin nógu stór, og þess vegna verður oft að selja bækurnar með þreföldu verði á við framleiðslukostnað. Það er rétt hjá hv. frsm. minni hl., að nokkur tök má hafa á þessum málum með núv. löggildingu kennslubók, en það verður aldrei nóg til þess að hafa full tök á því, hvernig bækurnar eru gerðar úr garði. Það er svo um eldri bækur, að fræðslumálastjórn er alltaf að nokkru bundin við, hvernig útgefendur gera bækurnar úr garði. Það er ekki hægt að koma á góðu bókaeftirliti fyrr en hægt er að starfa með höfundinum og vera í ráðum með honum um það, hvernig bækurnar skuli samdar og gerðar úr garði, og fræðslunefnd og útgáfustjórn getur haft sem nánast samstarf við kennarastéttina um það, hverjar breytingar og endurbætur þurfi að gera. Þetta er frv. um ríkisútgáfu skólabóka, en ekki um það, að ríkið eigi að semja skólabækur, eins og hv. frsm. minni hl. virðist álíta. Löggildingin ein gefur ekki nægilega tryggingu fyrir gæðum bókanna, af því að hún nær til þeirra bóka, sem kannske er búið að nota lengi og geta þess vegna verið bundnar orðnar af fortíðinni. Löggildingin gefur ekki tilefni til endurbóta á kennslubókunum á við það, að fræðslumálastjórn hafi vald yfir útgáfunni frá upphafi.
Þá var hv. þm. að bera brigður á það, að sú áætlun, sem ég hefi hér borið fram fyrir hönd meiri hl. menntmn., geti staðizt. Þó var það ekki nema eitt atriði, sem hann gerði aths. við, og það var kostnaður við heildsöluna. Heildsölukostnaðurinn er áætlaður 5%. Eins og hv. þm. tók fram, lýsti ég því yfir í n., að hann mundi vera fulllágur. Ég hefi samt ekki séð ástæðu til að breyta þeirri áætlun, vegna þess, að ég tel fullvíst, að sumir kostnaðarliðirnir séu fullhátt áætlaðir, t. d. bókbandið. Ég hefi síðan fengið skýrslu um þann lið frá bókbindarafélagi hér í bænum, þar sem þessi kostnaður er talinn 40 aur. á bók, en í áætluninni er hann talinn 50 aurar. Einnig mun áætlunin vera fullhá á ritlaunum og myndamótum, því þeir liðir eru í áætluninni settir á fyrstu útgáfu. En vitanlegt er, þegar um tvær eða fleiri útgáfur er að ræða, að þá getur þessi kostnaður jafnazt á útgáfurnar, þó vitanlega sé sjálfsagt, að höfundar bóka njóti einhverrar aukaborgunar, ef bækur þeirra ganga lengi. Það mætti vitanlega nefna fleiri liði áætlunarinnar, sem væru of háir, en ég játa, að ef ætti að ganga betur frá bókunum en tíðkazt hefir, þá mætti áætla einhverja viðbót þeim endurbótum. En þó að útsöluverðið hækkaði fyrir það úr kr. 1.65 upp í kr. 2.00, þá yrði það þó 33% lægra en það er á verri bókum nú, sem kosta kr. 3.00, og er það talsverður sparnaðar frá því, sem nú er. Ég vil líka geta þess, að eftir skýrslunni er miklu meiri lækkun á sumum bókum en þetta, eins og t. d. landafræði Karls Finnbogasonar. Sú bók getur kannske lækkað sama sem um helming, úr kr. 4.25 í kr. 2.15. (PHalld: Það er sjálfsagt betra að segja kannske). Ég hika ekki við að segja kannske, því hvorki ég eða hv. frsm. minni hl. n. getur fullyrt neitt svo ákveðið um þetta, að ekki geti munað 10 eða 15 til 20 aurum. Ég hefi rætt um heildsölukostnaðinn við ríkisprentsmiðjuna, og hefir hún talið sig geta án aukins kostnaðar annazt útsendingu bókanna. Hinsvegar mun ekki verða komizt hjá einhverjum innheimtukostnaði, en hann yrði aldrei mikill. Ég geri ráð fyrir, að innheimtuna mætti fela manni, sem ekki þyrfti að hafa hana fyrir aðalatvinnu. Það ætti að vera auðvelt fyrir einhvern duglegan og góðan kennara að hafa hana sem aukastarf. Þar sem því ríkisprentsmiðjan gæti annazt geymslu upplagsins og útsendingu án kostnaðar, eru líkur til, að heildsölukostnaðurinn verði minni en hann nú er. Það bendir einnig til þess, að heildsölukostnaður nú sé óeðlilega hár, að margir þeirra, sem nú skrifa kennslubækur, gefa þær út sjálfir, til þess að komast hjá heildsöluálagningunni. Ég hygg, að ríflega helmingur af núgildandi kennslubókum sé ekki gefinn út af bókaforlögum, heldur af einstökum mönnum og kennurum, sem hafa samið þær. Hv. þm. ræddi um það í n. og einnig nú, að það þyrfti að gera þá menn, sem nú hefðu útgáfur í gangi, skaðlausa, en hvorki þá eða nú kemur okkur saman um, á hvern hátt þeir eru skaðlausir. Meiri hl. n. telur, að 8. gr. frv. sé fullnægjandi í því efni, þar sem svo er fyrir mælt, að útgáfustjórn, eftir að hafa rannsakað, hver er meðalsala hverrar löggiltrar kennslubókar, skal ákveða, hve langan tíma eigendur slíkra upplaga megi selja bækurnar. Með þessum ákvæðum 8. gr. er bóksölunum tryggður sami réttur og þeir nú hafa, er þeir halda sömu sölumöguleikum og þeir hafa nú, eins og greinilega kemur fram í grg. frv. Að sjálfsögðu hafa þeir áhættuna af því, að yngri bækur, sem kunna að verða gefnar út, útrými þeim eldri, en sú áhætta er alltaf fyrir hendi, og mun í verðlagi þeirra bóka hafa verið gert fullkomlega fyrir áhættunni. Ég hygg því, að með góðri framkvæmd þessara 1. sé bóksölum gert svo hátt undir höfði sem sanngjarnt er. Ég held, að þetta fyrirkomulag sé farsælla heldur en hitt, að yfirtaka gömlu upplögin, svo skólabókaútgáfan sé laus við þær bækur, sem sízt eru útgengilegar og undir öllum kringumstæðum verður tap á. Er þetta sjálfsagt líka vegna þess, að flestar útgáfur þær, sem nú eru notaðar, eru allgamlar, frá árunum 1927 til 1927. Munu ekki vera til nema tvær útgáfur, síðan 1930, sem hvorug er eign bóksala, heldur eru þær báðar gefnar út af kennurum. Viðvíkjandi því, að það eigi að gera útgefendurna skaðlausa af því, sem þeir nú eiga, þá finnst mér, eftir þeirri skrá, sem ég hefi hér fyrir framan mig, að svo hljóti að vera, að útgáfurnar séu búnar að borga allan kostnað, bæði myndamót og annað. Ég get t.d. nefnt náttúrufræði Bjarna Sæmundssonar, sem búið er að nota í áratugi; hún er áreiðanleg, búin að borga sig, og svo bætist við sá tími, sem heimilt verður að selja þessa bók eins og hverja aðra skólabók, sem nú er í gangi.
Hv. þm. virtist ekki vilja gera mikið úr því, þó að fleiri bækur séu notaðar í sömu námsgrein, og taldi það jafnvel kost, að hægt væri að velja á milli þessara bóka. Ég hygg þó, að auðvelt sé að segja um það, þar sem tvær eða fleiri bækur eru í einni og sömu námsgrein, hver þeirra sé bezt, og ástæða fyrir því, að kennarar noti ekki allir sömu bókina, sé sú, að þeir hafi vanið sig á að nota vissar bækur. Vaninn er voldugur drottinn á þessu sviði sem öðrum, og hefir löngum mikið að segja. Ég hygg, að ríkisútgáfan hafi svo mikið betri skilyrði til þess að gera bækurnar betur úr garði heldur en nú er gert, að það vegi meir en fullkomlega móti þeim galla, sem hv. þm. telur vera, að ekki verður um að velja á markaðinum nema eina bók í hverju fagi. Hinsvegar tel ég það einmitt kost, því foreldrar þola það illa að þurfa ár eftir ár að kaupa nýjar bækur, eftir því sem kennarar hafa vanið sig á að nota. Foreldrar vilja miklu heldur, að notuð sé ein bók í hverju fagi, sem er valin eins vel og hægt er, og er auk þess ódýrari en bækur hafa verið til þessa. Það má náttúrlega segja, að það sé ekki mikið. 16000 kr. á ári fyrir skólabækur, miðað við sumar aðrar upphæðir, eins og t. d. berklavarnarkostnað, sem er 1 millj. kr. Engu að síður er þetta tilfinnanlegur skattur fyrir fátæk heimili, og heyrist oft yfir því kvartað, að foreldrum sé hann erfið viðbót við annan kostnað.
Það, hve mikið eigi að gefa fátækum heimilum af skólabókum, kemur ekki við þessu máli. Hér er aðeins um að ræða ríkisútgáfu skólabóka, en ekki hitt, hve miklu fé sveitar- og bæjarfélög eigi að verja til þess að styrkja kaup skólabóka. Ég hygg, að það eigi að ganga lengra í því en gert hefir verið að gefa eða styrkja fátæk barnaheimili til kaupa á skólabókum, þó ekki liggi fyrir till. um það nú. Ég er viss um það, að með því fyrirkomulagi, sem lagt er til með frv., má gera bækurnar betur úr garði, bæði hvað stíl snertir og ytri frágang, heldur hefir sýnt að gert hefir verið hingað til, þar sem færustu mönnum verður nú falið að semja bækurnar og velja. Ég álít æskilegt, að bækurnar séu gerðar betur úr garði í ríkisútgáfu heldur en hægt er að ætlast til, að þær verði hjá þeim, sem gefa þær út í óvissu. Loks vil ég benda á það hér, þó það sé ekki beint svar við hinni hógværu ræðu hv. 5. þm. Reykv., að hér er ekki um mikil hagsmunamál að ræða fyrir bóksalana, því útgáfur þeirra eru flestar gamlar og hafa gengið og ganga á eðlilegan hátt eftir fyrirmælum frv., og ef ég ætti að nefna þann mann, sem búast má við, að yrði fyrir mestum halla við samþ. þessa frv., þál. er það ekki einn af bóksölunum, heldur er það Jónas Jónsson, hv. þm. S.-Þ., sem hefir gefið út 4 bækur, 2 hefti af Íslandssögu og 2 hefti af dýrafræði. Nú er ég ekki að segja, að ekki sé hugsanlegt, að ríkið noti þessar bækur, en á þetta vildi ég benda, til þess að sýna, að það eru ekki fyrst og fremst bóksalarnir, sem halla líða. Steingrímur Arason hefir sjálfur gefið út sínar bækur, og sömuleiðis Elías Bjarnason og fleiri, sem mætti telja. Ég held það séu ekki nema 4 bækur, sem gefnar eru út af bókaforlögum, en það eru biblíusögur Klavenes og náttúrufræði Bjarna Sæmundssonar, sem gefnar eru út af bókaverzlun Sigfúsar Eymundssonar, og lesbókin og barnabiblían af bókaforlagi Ísafoldarprentsmiðju. Mér finnst rétt að benda á þetta, þegar verið er að taka upp nýja tilhögun á útgáfu skólabóka eftir óskum skóla og kennara, tilhögun, sem mætti kalla ríkisrekstur, þá er rétt að sýna fram á það, að lítið hefir verið á hagsmuni bóksala við samningu þessa frv. Þetta kemur töluvert málinu við, því það er jafnan viðkvæmt mál, er slíkar ráðstafanir koma í bága við hagsmuni einstakra manna.
Ég ætla svo ekki að eyða fleiri orðum að þessu sinni, en það vil ég taka fram, að það er mikilsvert að bækurnar, sem börnin eiga að læra af, séu vel úr garði gerðar. Það muna allir síðan þeir voru börn, hve mikið var varið í góða bók og vel gerðar myndir, en skólabækurnar má færa miklu fremri að gæðum en hingað til hefir verið. Hingað til hefir enginn haft neinar skyldur í þessu efni, en með því frv., sem hér liggur fyrir, er stefnt að því, að ríki og þjóð geti haft meira gagn en verið hefir af því mikla fé, sem ríkið leggur til þessara mála.