24.03.1937
Neðri deild: 26. fundur, 51. löggjafarþing.
Sjá dálk 98 í C-deild Alþingistíðinda. (1369)
82. mál, skiptameðferð á búi h/f Kveldúlfs
Flm. (Héðinn Valdimarsson):
Frv. það til l. um skiptameðferð á búi h/f Kveldúlfs, sem liggur hér fyrir til 1. umr., er borið fram fyrir hönd Alþfl. af öllum þm. flokksins í neðri deild.
Frv. ætlast til, að tafarlaust skuli valin 3 manna n. til að framkvæma skyndimat á öllum eignum h/f Kveldúlfs, samkv. öllum gögnum, sem fyrir liggja, og skuli matsverð miðað við verðlag á eignum félagsins í frjálsri sölu. Skuli þetta gert vegna þess, að fyrir liggi, að félagið skuldi Landsbankanum og Útvegsbankanum um 5 millj. kr., auk skulda til annara, að vanskil hafi orðið um langan tíma á afborgunum skuldanna og hafi þær aftur á móti vaxið ár frá ári, að vextir hafi jafnvel ekki fengizt greiddir af skuldum félagsins undanfarandi ár, að það hafi stórtapað mörg undanfarandi ár og með öllu ólíklegt sé, að það eigi fyrir skuldum, enda sé vitað, að formaður bankaráðs Landsbankans hafi látið í ljós í skýrslu um síðustu áramót, að félagið vanti aldrei minna en ¾ millj. kr., til að eignir jafnist á við skuldir, og hlutaféð sé því fyrir löngu allt tapað. Landsbankanefndin, sem er æðsta yfirstjórn Landsbankans, velji einn matsmanninn, fulltrúaráð Útvegsbankans annan, en hæstiréttur þriðja. Leiði matið það í ljós, sem gera má ráð fyrir, að félagið eigi ekki fyrir skuldum, skal taka bú Kveldúlfs til skiptameðferðar sem þrotabú, og skal það sæta skiptameðferð samkv. frv. Skiptin framkvæmi 5 manna skilanefnd, og kjósi landsbankanefndin tvo þeirra með hlutfallskosningu, Útvegsbankinn einn, Deaconsbanki í Englandi, sem er þriðji stærsti skuldheimtumaður, einn, en atvmrh. skipi formanninn. Um skiptin skal fara sem önnur gjaldþrotaskipti, þar á meðal skal fara fram á venjulegan hátt lögreglurannsókn í sambandi við greiðsluþrotin. — Skilanefnd er ekki skyld að ljúka skiptunum eins og venjulega á 18 mánuðum, heldur er ekki sett tímatakmark, en lagt á herðar, að sem allra minnst truflun verði á rekstri atvinnutækja félagsins, og er heimilt að taka lán til að standast nauðsynlegan rekstrarkostnað, unz skiptum lýkur á venjulegan hátt.
Kveldúlfur er stærsta og langskuldugasta útgerðarfyrirtæki í landinu, hlutafélag og því með takmarkaðri ábyrgð; hlutafjárumráðin hafa verið hjá aðeins einni fjölskyldu eða 5 manns. Rekstur þess hefir verið með öðrum hætti en annara útgerðarfyrirtækja og öll afstaða félagsins einstök í sinni röð.
Félagið var stofnað 1912 af Thor Jensen og fjölskyldu hans. Nánara frá uppruna og fyrstu auðsöfnun úr 90 þús. kr. hlutafé og sögu þessa félags hefir oft verið sagt, og læt ég mér nægja að benda á, að þegar árið 1921 er það orðið stærsta útgerðarfyrirtæki landsins með 2 millj. kr. hlutafé, og mun þá hlutaféð hafa verið sem næst óskert fyrir hendi. Árið eftir, 1922, ræðst Thor Jensen í að leggja stórkostlegt fjármagn í Korpúlfsstaði og fleiri jarðir í nágrenninu, jarðakaup, ræktun, búrekstur og húsabyggingar. Munu fáir vita, hve miklu þetta fé hefir numið, en víst er, að allt hefir það runnið úr Kveldúlfi, nema um 350 þús. kr. lán, er hann fékk síðar. Telja kunnugir menn, að í þetta muni hafa farið auk lánsins, minnst 1½ millj. króna, þótt miklu eða mestu af þessu fé hafi verið kastað á glæ eða komið svo fyrir, að það gæti ekki borið arð. Hvernig og hvaðan rann þessi fjárstraumur úr útgerðinni?
Árið 1924 mun Kveldúlfur standa mjög líkt í ársbyrjun eins og í árslok 1921, en þá græðir félagið á árinu tæp 900 þús. kr., og verða þá auðvitað hlutabréfin meira virði en nafnvirði. Einmitt á þessu ári selur Thor Jensen sonum sínum, að því er sagt er til að geta lagt fé í Korpúlfsstaði, 600 þús. kr. hlutafé við mjög vægu verði, að því er Ól. Thórs hefir sagt, og er talið, að salan hafi farið fram fyrir 200 þús. kr., eða þriðjung verðs. Árið 1928 selur Thor Jensen aftur sonum sínum 300 þús. kr. hlutabréf fyrir, að sagt er, ? nafnverðs, eða 200 þús. kr., en hlutaféð ásamt varasjóði mun þá hafa verið enn nokkru meira talið en 1924, og loks selur hann félaginu sjálfu þess eigin hlutabréf sama ár, 200 þús. kr., en fyrir hvaða verð, er óvíst, og er þó varla hugsandi, að félagið gæti keypt eigin hlutabréf yfir nafnverði. Samtals mun hann því hafa fengið fyrir hlutafé sitt 600 þús. kr. í orði. Hvaðan og á hvaða hátt hefir honum svo komið það annað fé, er hann lagði í Korpúlfsstaði o. fl., sem ætti að nema nálega einni millj. kr.? Það er algerlega óupplýst, þótt óhjákvæmilegt virðist að skýra það, eins og hag Kveldúlfs er komið. Þessi fjárstraumur virðist allur hafa runnið fyrir árið 1930. Og þó er mjög óvíst, að Thor Jensen hafi einu sinni fengið raunverulegar greiðslur frá sonum sínum fyrir þessi 600 þús. kr. hlutabréf, því að viðurkennt er, að synir hans höfðu ekki handbært fé til að greiða með hlutabréfin, heldur hafi þeir fengið féð sumpart að láni hjá Kveldúlfi, en sumpart hafi þeir skuldað föður sínum áfram fyrir bréfin. Skuldirnar fyrir hlutabréfin munu hafa gufað upp, horfið út úr heiminum hjá þeim bræðrum að mestu þegar eftir fyrri kaupin, þó að ekki sé sjáanlegt af tekjuskatti þeirra á þessum árum, að þeir hafi haft fé afgangs umfram venjulegar þurftartekjur sínar til að greiða með svo miklar skuldir. Þá er það heldur ekki sjáanlegt, að hinir nýju hluthafar hafi greitt tekjuskatt af þeim gjöfum, sem þeim voru gefnar með framsali hlutafjár Thors Jensens á þennan ódýra hátt, sem þó hlýtur að teljast skattskylt.
Þá þykir það venjulega ills viti um áreiðanleik hlutafélaga, að þau kaupi og liggi með eigin hlutabréf sem eign, éti upp eigin eignir. Við allar þessar miklu og duldu bókhaldsmillifærslur kringum Kveldúlf er það áberandi, hvernig hlutaféð er útþynnt, ekki aðeins með kaupum félagsins á eigin bréfum, heldur einnig með stórlánum til hluthafanna til bréfakaupa, sem svo virðast aftur eftirgefin, og má mikið vera, ef þessi eignaskipti teljast lögleg hér á landi, hvað þá heldur í löndum með vandaðri hlutafélagalöggjöf. Fjármagninu er bókstaflega dælt út úr félaginu. Öll þessi eignaskipti, útþurrkanir mikilla verðmæta og fjárflótti úr Kveldúlfi hefir ekki að eins þá þýðingu, að hann er aðalorsökin til fjárhagslegrar veiklunar og síðar fjárhagshruns Kveldúlfs, heldur er líka óskiljanlegt með hliðsjón af, hversu tiltölulega lágar skattgreiðslur félagsins og hluthafa þess hafa verið, hvernig þessar eignatilfærslur hafa yfirleitt getað átt sér löglega stað. Er þetta sérstakt og sjálfsagt rannsóknarefni í sambandi við uppgjör félagsins og ótrúlegt að dómsmrh. og fjmrh. landsins vilji eða láti hindra slíka óhjákvæmilega rannsókn með því, að bankarnir gerðu laumusamning um enn að veita nýju fé inn í þetta félag undir sömu yfirstjórn fyrri hluthafa, þótt einhverjar óarðbærar aukatryggingar fyrir eldri skuldum fengjust, ekki sízt þar sem ráðh. er kunnugt um, að rannsóknar sé þörf.
Kveldúlfur greiðir flest árin 1922–1929 lítinn tekjuskatt, og árin 1922, 1925 og 1926 engan, og mun hafa verið tap á rekstrinum þau tvö síðari árin, en eins og fyrr var sagt, var mikill gróði árið 1924, þegar bréfasalan fyrri á að hafa farið fram. Eftir að síðari hlutabréfasalan fer fram 1928–1929, bregður svo við, að Kveldúlfur hættir algerlega að greiða tekjuskatt og hefir ekki greitt síðan. Öll árin 1930–1936 hefir félagið stórtapað og bætt við sig nýjum skuldum á skuldir ofan. Kveldúlfur mun að jafnaði hafa tapað þessi 6 ár andvirði eins nýtízkutogara á hverju ári, og fjárhagur félagsins því orðinn svo, að telja má líklegast, að mikið vanti á, að það eigi fyrir skuldum, sennilega ekki ? millj. kr., heldur 1½ millj. kr. Auk þessarar miklu blóðtöku, er félagið hafði áður orðið fyrir og liggur í fjárstrauminum til Korpúlfsstaða, greiðir félagið svo Thor Jensen eftirlaun alla leið frá 1924, er fyrri hlutabréfasalan fer fram, 25 þús. kr. á ári, og nemur sú upphæð samtals yfir 300 þús. kr., en ef reiknaðir væru að auki bankavextir af upphæðinni, þá nemur upphæðin um 450 þús. kr. Einmitt á tapsárunum eftir 1930 er einnig haldið áfram að veita úr félaginu miklu fé árlega til fjölskyldunnar, ekki aðeins í launum hvorki meira né minna en 5 framkvæmdarstjóra, þar á meðal eins, sem varla hefir sézt á skrifstofu félagsins síðustu árin, heldur annazt starf sitt sem framkvæmdarstjóri Kveldúlfs með formennsku fyrir Sjálfstfl., heldur líka með ótöldum fríðindum og vörusendingum frá félaginu til heimila fjölskyldnanna, og síðast en ekki sízt með stórlánum úr félaginu til húsbygginga flestra þeirra bræðra og annara einkaþarfa, þótt svo sýnist sem félagið sé ekki aflögufært, tapi stöðugt og auki við skuldir sínar. Félagið hefir orðið að sjálfsögðu að greiða bönkunum fulla vexti, en hluthafarnir, sem ekkert fé eiga lengur í félaginu, fá vaxtalaus lán sín. Óhætt er að segja, að með fríðindum þessum og framkvæmdastjóralaunum hafi þessi tapsár runnið ¼ millj. kr. á ári til fjölskyldunnar. Viðurkenndar skuldir hennar við félagið munu þó nema um ½ millj. kr., og engar tryggingar hafa verið gefnar félaginu fyrir, ekki einu sinni veð í húsunum, en auk þess mun liggja önnur eins upphæð í öðrum útistandandi skuldum, sem lítils virði munu margar teljast og á ýmsan hátt tilkomnar.
Á þessum sömu árum er vitað, að Kveldúlfshluthafarnir hafa verið örir af fé til kosningaveiða fyrir Sjálfstfl., hvar svo sem þær fjárveitingar eru bókfærðar. Kveður svo rammt að því, að hv. þm. V.-Húnv. hefir sagt í þingræðu, að þeir hafi keypt upp heilt kjördæmi.
Með slíkri stjórn á Kveldúlfi er ekki að furða, þótt þessu fyrrum öfluga fyrirtæki hafi nú blætt út og eigið fjármagn þess sé tæmt, þar sem úr því hafa verið teknar millj. króna til fjölskyldunnar. Ef fjármagni félagsins hefði ekki verið dælt af slíku kappi til hluthafanna, án tillits til fyrirtækisins og framtíðar þess, þá hefði Kveldúlfur getað örugglega staðið af sér hin erfiðu ár fyrir sjávarútveginn. Fyrirtækið hefir verið rekið einhliða fyrir hluthafana, án tillits til lands og þjóðar og verkefnis þess í útgerðinni fyrir allan þann fjölda manna, sem við það hefir starfað og átt afkomu sína undir öruggri og góðri stjórn þess. Eftir eru svo skuldirnar, um 5 millj. kr., sem íslenzku bankarnir hafa smámsaman veitt til Kveldúlfs af sparifé landsmanna, og skuldin til Deacon's Bank í Englandi.
Alþfl. hefir alllengi verið ljóst, hvert stefndi með Kveldúlf, hvernig fé hinna fornu eigenda fjaraði úr fyrirtækinu, en í staðinn var veitt til þess sparifé landsmanna úr bönkunum, hvernig allri áhættunni var velt af hluthöfunum yfir á bankana og þar með almenning. Af skuldunum voru um 1 millj. kr. hjá Útvegsbankanum, og var sá hlutinn óbreyttur síðustu árin, en stöðugt óx skuldin í Landsbankanum, án þess að bankastjórnin virtist sinna því eða óska að takmarka þessi lán né jafnvel heimta veð og tryggingar eins og af öðrum viðskiptamönnum bankans.
Haustið 1933 sat ég í bankaráði Landsbankans og bar þá fram till. um að taka trygg veð í eignum félagsins fyrir þeim lánum, er virðast vera orðin föst, að taka tryggingar fyrir rekstrarlánum til félagsins með fiskveðum, að hafa eftirlit með því, að félagið láni ekki fé til manna eða fyrirtækja óviðkomandi rekstrinum, svo sem skuldalisti félagsins sýnir, að gert hefir verið, og leggi heldur ekki fé í óskyld fyrirtæki. Till. þessi var að vísu samþ. með 3 atkv. gegn 2 sjálfstæðismanna, en bankastjórarnir komu þá með yfirlýsingu viðvíkjandi Deacon's Bank, þess efnis, að ekki myndi óhætt að taka veðin, þar sem sá banki mundi þá hætta lánum til Kveldúlfs, og varð úr, að í stað minnar till. var önnur till. samþ., þó að ég greiddi ekki atkv., þar sem ég taldi hana ganga of skammt, hvað veð snerti. Þessi till. var þess efnis, að Kveldúlfur skyldi lækka skuldir sínar, t. d. með auknum lántökum annarsstaðar og innheimtu útistandandi skulda sinna, að aðrar útistandandi skuldir félagsins hjá prívatmönnum skyldu veðtryggðar félaginu, og haft eftirlit með, að félagið noti ekki lánsfé sitt til lánveitinga og fjárframlaga óviðkomandi atvinnurekstrinum, og að bankinn skyldi hafa nákvæmt eftirlit með rekstri félagsins yfirleitt. — Var talað um að hafa vikulegt eftirlit bankastarfsmanns, en er bankastjórarnir loks lofuðu að fara að framkvæma þetta vorið 1934, urðu breytingar á bankaráðinu. Ég og Magnús Jónsson áttum að ganga úr bankaráðinu, og landsbankanefnd að kjósa tvo í staðinn. Framsfl. var þá nýklofnaður, og vildi svo til, að flestir framsóknarmenn, sem voru í landsbankanefndinni, fylgdu Bændafl. Tókst því sjálfstæðis- og bændaflokksmönnum að koma að tveim sínum mönnum, Magnúsi Jónssyni og Helga Bergs, en fyrir voru af þeirra hálfu Jóhannes Jóhannesson og Metúsalem Stefánsson. Jón Árnason, framsóknarflokksmaður, var áfram formaður. Þetta bankaráð skipti sér ekkert frekar af skuldaflækju Kveldúlfs. Að vísu mun ályktunin ekki hafa verið tekin aftur, en henni var svo langt frá framfylgt, að ekkert eftirlit var sett með rekstrinum, og skuldirnar uxu enn. Ekki sést, að formaður bankaráðsins, Jón Árnason, sem á að sjá um, að ályktanir þess séu framkvæmdar, hafi heldur gert neitt til þess, heldur horft rólegur á, að Kveldúlfur héldi áfram að éta bankann upp.
Svo liðu árin 1934 og 1935 með vaxandi töpum Kveldúlfs. Á árinu 1935 var lagt út í ýmsar nýjar tilraunir um fiskframleiðslu fyrir atbeina fiskimálanefndar, sem skiptu máli fyrir togaraútgerðina. Ekki virtust forstjórar Kveldúlfs hafa neinn áhuga á slíkum málum fyrir sitt félag. Hv. þm. G.-K., Ólafur Thors, talaði t. d. hvað eftir annað og skrifaði gegn harðfiskverkun og taldi hana úrelt neyðarúrræði Norðmanna, þó að reynslan hafi sýnt yfirleitt betri útkomu heldur en með saltfiskinum, frjálsan gjaldeyri og mikið aukna atvinnu, svo sem af ufsaveiðunum. Heldur ekki fékkst Kveldúlfur til að nota Hesteyrarverksmiðjuna til karfavinnslu fyrr en á árinu 1936, er ríkisverksmiðjurnar höfðu rutt brautina. Hv. þm. G.-K., Ólafur Thors, talaði af miklum kulda um karfann, þennan „rauða fisk“, sem honum virtist færa helzt til mikla björg í bú fyrir „rauðu“ ríkisstjórnina.
Vorið 1936 urðu aftur kosningar í bankaráð Landsbankans, og var þá flokkaskiptingin þannig í landsbankanefnd, að kosnir urðu Jónas Jónsson og Ólafur Thors, í stað Jóh. Jóh. og Metúsalems Stefánssonar, og höfðu sjálfstæðismenn þá tvo, Ólaf og Magnús Jónsson, framsóknarmenn tvo, Jónas og Jón Árnason, og Bændafl. Helga Bergs, sem mun hafa fylgt sjálfstæðismönnum. Ólafur hafði ásamt flokksmönnum sínum í utanríkismálanefnd ekki þótzt geta setið og starfað í þeirri nefnd, vegna þess að þar sæti líka Jónas Jónsson, en í bankaráðinu var meira í húfi en um sjálfstæðismál þjóðarinnar; þar átti hann, launaður framkvæmdastjóri Kveldúlfs, að gæta hagsmuna þessa skuldugasta fyrirtækisins við bankann. Jónasi Jónssyni mun hafa verið ætlað af sínum flokksmönnum að sjá um, að fjárausturinn til Kveldúlfs og óstjórn þess félags hætti og það yrði gert upp.
Þá um vorið 1936 dregur Kveldúlfur stórkostlega úr útgerð sinni á hávertíðinni, byrjar miklu síðar en aðrir og hættir fyrr. Úthald þess togara félagsins, sem stytzt var, var 35 daga, en meðalúthald 47 daga. Úthald annara togara annara félaga var þá allt upp í 109 daga og að meðaltali 60–70 daga. Við þetta urðu kröfur sjómanna og verkafólks í landi enn einusinni háværar, um að ekki dygði að láta þetta mikla atvinnufyrirtæki reka lengur á reiðanum og sökkva dýpra og dýpra og láta stjórna því af geðþótta fárra manna án tillits til almennings. Hlutaféð sé nú tapað og fyrirtækið því ekki lengur í eign hluthafanna, heldur raunverulega eign bankanna. Skylda bankanna sé að gera það upp án þess að stöðva reksturinn og koma því á tryggan fjárhagslegan grundvöll, svo að það geti gengið óslitið, skera af því alla óþarfa eyðslu og óstjórn og koma þeirri yfirstjórn á það, sem hæfi svo umfangsmiklu fyrirtæki, sem allmikill hluti reykvískrar alþýðu byggi atvinnu og afkomu sína á. Ekki verður þess þó vart, að Jónas Jónsson eða Jón Árnason hreyfi sig í bankaráðinu um þetta mál.
Í nóvember 1936 er málið tekið fyrir á þingi Alþýðusambands Íslands og samþykkt í einu hljóði ályktun á þessa leið:
„Opinber rannsókn verði látin fara fram nú þegar á fjárreiðum og rekstri stórútgerðarfyrirtækjanna, og þau þeirra, sem ekki reynast að eiga fyrir skuldum, en hafa verið rekin fyrir lánsfé á ábyrgð bankanna, verði tafarlaust tekin til gjaldþrotameðferðar og sett undir sameiginlega stjórn, er ríkisstjórnin skipar, en verkalýðsfélögin eiga fulltrúa í, og sé það tryggt, að rekstur þeirra atvinnufyrirtækja, sem talizt hafa eign slíkra fyrirtækja, haldi áfram án nokkurrar tafar eða stöðvunar vegna uppgjörs þeirra og stjórnarbreytingarinnar.“ Önnur ályktun var samþ. á þá leið, að ef fram kæmi, að óreiða eða refsiverð meðferð hefði átt sér stað á fé þessara fyrirtækja, skyldu hinir seku verða látnir sæta fullri ábyrgð að landslögum.
Að sambandsþingi loknu tilkynnti Alþfl. bandamönnunum í Framsfl. þetta og óskaði samkomulags um lausn ýmissa landsmála, fyrst og fremst um uppgjör Kveldúlfs, og samfara því alhliða viðreisnarstarf fyrir togaraútgerðina og sjávarútgerðina yfirleitt. Fengust að vísu ekki greið svör hjá Framsfl., sízt þó um viðreisn togaraútgerðarinnar og útvegsins, en þó var viðurkennd nauðsyn á uppgjöri Kveldúlfs, og flokksþing þeirra í febrúarmánuði var einhuga á þessu máli, þó að formaður bankaráðs Landsbankans, Jón Árnason, kæmi í veg fyrir, að formleg samþykkt yrði gerð. Þar varð að samkomulagi, að hefja málið með því, að fulltrúar flokkanna í bankaráðunum gengju eftir greiðslum Kveldúlfs á skuldunum. Útvegsbankinn skrifaði síðan Kveldúlfi hvað eftir annað og krafðist greiðslu skuldarinnar þar og vaxta, en fékk ávallt það svar, að frests væri óskað vegna samningatilrauna, sem félagið stæði í við Landsbankann, aðalkröfuhafann. Úr bankaráði Landsbankans fréttist ekkert, nema að um miðjan janúar hefði þangað komið munnlegt tilboð frá Kveldúlfi, um að Thor Jensen byði að selja Kveldúlfi Korpúlfsstaðastorfuna fyrir 1200 þús. kr., að viðbættum útistandandi skuldum Thórsbræðra og annara við félagið, en Kveldúlfur seldi svo bankanum Korpúlfsstaði fyrir 2 millj. kr. Var þessu boði neitað af bankaráði Landsbankans, meira að segja í einu hljóði. En síðan hafa ýmsar breytingar orðið á þessu boði frá Kveldúlfi, og hefir hingað til verið farið með það, sem bak við tjöldin hefir gerzt við formann bankaráðsins og bankastjórn, eins og mannsmorð. Útvegsbankinn sá þó, að ekki dygði að bíða eftir þessum samningum, þar sem víxilréttur á skuld Kveldúlfs við bankann mundi þá fyrnast í marzlok, og stefndi því Kveldúlfi fyrir 900 þús. kr. víxilskuld auk áfallinna vaxta, eða um 1 millj. kr. Dómur féll í málinu síðastl. laugardag, og var Kveldúlfur dæmdur til að greiða skuldina. Ekki má þó gera aðför í eignum félagsins fyrr en ½ mánuði síðar, og var því augljóst, að málið mundi enn dragast allmikið, ef beðið yrði eftir þeim úrslitum, enda er Landsbankinn aðalkröfuhafinn, og jafnframt aðalbanki landsins og sjálfur stór lánveitandi — vegna seðlaútgáfuréttarins — til Útvegsbankans. Var því vitað, að innan bankaveggjanna yrðu örlög Kveldúlfs afráðin af Landsbankanum.
Alþfl. var það ljóst, að ef Kveldúlfur skyldi gerður upp á þessu ári, þá yrði að gera það þegar í stað, svo að ekki yrði ausið í hann til ónýtis meira fé eða stöðvun gæti orðið á vertíðinni. Framsfl. á þingi varðist allra frétta nú um afstöðu sína, en það fréttist þó, að flokkurinn vildi nú hvergi koma nærri, heldur láta bankaráðin afgera málin, láta þau fara að öllu eftir till. Jóns Árnasonar, sem vildi ekki gera Kveldúlf upp, heldur láta alla yfirstjórn Kveldúlfs vera áfram hjá Thorsbræðrum gegn því, að fá veð í eignunum og aukatryggingar frá Thor Jensen. Boð hafa legið frammi frá Kveldúlfi, um að Thor Jensen gæfi aukatryggingar fyrir Kveldúlf með veðum í eftirfarandi eignum: Korpúlfsstaðatorfunni með áhöfn
fasteignamat jarðanna...................... 303 þús. kr.
Arnarholti............................................... 34 — —
Haffjarðará og jörðum........................... 54 — —
Melshúsum á Seltjarnarnesi................... 45 — —
Jörðum á Snæfellsnesi........................... 30 — —
Lóðum í Reykjavík og Hafnarfirði........ 30 — —__
Samtals fasteignamat 496 þús. kr.
Á eignum þessum hvílir 350 þús. kr. veðskuld. Munur á fasteignamati og skuldum er því um 146 þús. kr., en þar við bætist áhöfn Korpúlfsstaða og verkfæri, líklega fram undir 200 þús. kr., svo að fram yfir skuldir yrðu þarna boðnar fram um 300–350 þús. kr. Við þetta hefir frétzt, að mundi svo bætast íbúðarhús Thors Jensens, sem er að fasteignamati 149 þús. kr. og reynt hefir verið að selja í heilt ár, en enginn fengizt kaupandi.
Um svo að segja allar þessar eignir er það að segja, að þær hafa kostað Thor Jensen miklu meira fé, en mundu seljast tiltölulega mjög lágu verði, vegna þess að þær eru ekki arðbærar eignir. Korpúlfsstaðir t. d., eins og ausið hefir verið fé í þá upp í margfalt fasteignamat, gera ekki meira en ávaxta áhvílandi skuldir, og óvíst er að nokkur maður fengist til að kaupa jörðina fyrir meira, og sennilega enginn fást kaupandi að henni. Það er varla hægt að hugsa sér hana nýtta nema af hinu opinbera, og þá enn með stórfelldum fjárframlögum til aukinnar ræktunar og hæfilegra bygginga, því að allt plan jarðarinnar er miðað við að búa til óarðbæran herragarð, en ekki verið litið á ávöxtun fjárins.
Ef frv. framsóknarmanna um mjólkurlög, sem nú er lagt fyrir þingið, næði fram að ganga, mundi það enn fella þessar jarðir í verði um minnst helming, eins og aðrar jarðir hér í nágrenninu. Lóðin í Hafnarfirði er lítilsvirði, og jarðirnar á Snæfellsnesi gefa mjög lítið af sér. Ef veð þessi yrðu seld, þá er víst, að andvirðið mundi aldrei nálægt því hrökkva til að greiða með skuldir Kveldúlfs umfram eignir. Auk þess mundu þau á engan hátt hjálpa rekstri Kveldúlfs, því að þær litlu tekjur, sem kæmu af þessum eignum, rynnu ekki til Kveldúlfs heldur Thors Jensens. Að sjálfsögðu greiddi Thor Jensen ekki leigu af sjálfs sín húsi né Thorsbræður af laxveiðum og sumarbústöðunum við Haffjarðará.
Til þess að þessi veð fengjust, ætti svo Landsbankinn að láta Thorsbræður hafa yfirstjórn Kveldúlfs, að lána félaginu ógreidda vexti fyrra árs og forvexti þessa árs, samtals nær 700 þús. kr., að sjá félaginu fyrir nýjum rekstrarlánum, sem eftir undanfarandi ára reynslu hefir haft í för með sér árlegt tap upp undir ½ millj. kr., að jafnaði, að lána til væntanlegrar verksmiðju um 150 þús. kr., sem vantar á erlent lán, sem fengist með 1. veðrétti, að leyfa, að Hjalteyrareignin, sem er að fasteignamati 107 þús. kr., en Kveldúlfur telur sér 240 þús. kr. virði, verði tekin úr höndum Kveldúlfs og veðsett erlendum banka, að einn togarinn, sem Kveldúlfur á og telur sér 250 þús. kr. virði, verði veðsettur sama erlenda banka, og loks að félagið fái aukin rekstrarlán vegna nýrrar verksmiðju á Hjalteyri.
Áhættu Landsbankans ætti því samkvæmt þessu tilboði enn að auka að miklum mun án þess að gera Kveldúlf upp, á svipaðan hátt og gert var hjá Íslandsbanka ár frá ári við Copelandshringinn, sem varð bankanum fullkeypt. Einu möguleikarnir fyrir Kveldúlf til þess að standa undir þessu án árlegs taps, en án þess að vinna sig upp, væri, að verksmiðjan á Hjalteyri græddi um ½ millj. kr. árlega, sem er óhugsandi til frambúðar, og jafnvel á yfirstandandi ári, þar sem félagið hefir ekki selt lýsi fyrirfram, eins og ríkisverksmiðjurnar, og Lýsið síðan lækkað um £ 2 tonnið, en verð á aðkeyptri síld Hjalteyrarverksmiðju að sjálfsögðu yrði að miðast við útborgað verð ríkisverksmiðjanna. Þetta er því ekki aðeins óverjandi að gera gagnvart öðrum fyrirtækjum í landinu heldur líka vonlaust verk. Með því yrði endanlegri lausn frestað ekki aðeins á viðreisn Kveldúlfs, heldur líka á viðreisn togaraútgerðarinnar í heild og athöfnum ríkisins til stuðnings henni og aukningar.
Sagt er nú, að framsóknarmenn hafi samþ. að láta bankana taka þessum boðum með þeim einum skilyrðum, að framkvæmdastjórar Kveldúlfs verði ekki nema tveir — hinir yrðu þá að heita öðrum nöfnum, verksmiðju- og skrifstofustjórar. Auk þess setji bankarnir tvo starfsmenn sína til að hafa einskonar eftirlit með rekstri, en án íhlutunarvalds, en fái að vita um það, sem gerist, ef þeir óska eftir því. Þetta er aðeins málamyndaeftirlit, ef það þá yrði framkvæmt fremur en 1934. Þessir valdalausu eftirlitsmenn, sem ekki störfuðu í fyrirtækinu, yrðu þannig aðeins löggilding bankanna og Framsóknar á stjórn Thorsbræðra á Kveldúlfi. Víst er það, að bankaráð beggja bankanna hafa nú samþ. slíkt gagntilboð til Thorsbræðra með atkvæði framsóknarmanna í bankaráðunum gegn atkvæði fulltrúa Alþýðufl.
Alþýðuflokkurinn neitar að gerast samsekur um slíka lausn Kveldúlfsmálsins og trúir því ekki að óreyndu um bandamennina í þingflokki Framsóknar, að þeir láti leysa málið svo, sem vitanlega yrði á ábyrgð fjmrh., sem ber pólitíska ábyrgð á bankanum sem ríkisstofnun, og á ábyrgð Framsfl. Alþýðufl. telur, að hvernig sem um Kveldúlf fari, sé þetta mál eitt af stærstu þjóðmálunum, er varði hag allrar alþýðu, það sé skylt að taka ákvörðun um það á opinberum vettvangi, það sé skylda alþingis að gera ályktanir um, hvernig mál þessa einstæða og langskuldugasta fyrirtækis hjá bönkunum verði leyst, svo að frambúðarlausn megi telja. Skipun þessara mála af Alþingi sé ekki síður nauðsynleg heldur en skipun mála síldarverksmiðja ríkisins, þar sem allt innlenda féð, sem notað sé, sé sparifé landsmanna, og afkoma þeirra hundraða vinnandi manna hjá félaginu sé meira virði en hagsmunir 5 framkvæmdastjóra, sem stjórnað hafi án ábyrgðartilfinningar gegn öðrum en hagsmunum fjölskyldunnar.
Þegar allt útlit var orðið fyrir, að Framsfl. ætlaði að bogna á uppgjöri Kveldúlfs, tilkynnti Alþfl., að hann mundi leggja fram tvö frv. í þinginu viðvíkjandi þessu máli, ef Framsfl. vildi ekki samninga um þá leið. Var því neitað. Voru síðan lögð fram 2 frv., annað um breytingu á bankalögunum, hitt um skiptameðferð Kveldúlfs. Samkv. fyrra frv., sem bráðlega kemur til umr., er bankalögunum breytt svo, að tryggt sé, að landsbankanefnd og bankaráð sé ávallt í samræmi við meirihluta þings og þjóðar, með því að kosið sé í þessar nefndir með hlutfallskosningum að nýafstöðnum kosningum. Lýðræðið er tryggt í bankanum í stað núverandi ástands. Þá er og aukið vald bankanefndar til eftirlits með stórlánum og stóreftirgjöfum skulda, og þarf leyfi hennar til eftirgjafa, er nema 100 þús. kr., og lána til eins fyrirtækis, sem nema samtals ¼ stofnfjár bankans, eða 900 þús. kr. og yfir, eins og nú er ákveðið að lögum um ríkissjóð sjálfan og lán hans í bankanum. Frv. þetta er prófsteinn á lýðræðishneigð flokkanna, og með því að samþykkja það nú þegar er augsýnilegt, að hægt er að ráða málum Kveldúlfs á heilbrigðan hátt, án þess að eiga undir úrskurði þess meirihluta, sem nú er af tilviljun í bankaráði Landsbankans.
Hinu frv., um skyndimat og skiptameðferð Kveldúlfs, hefi ég lýst. Félagið á að gera upp án röskunar atvinnutækjanna, þær eignir félagsins, sem ónauðsynlegar eru rekstrinum, skulu seldar, en togararnir, síldarverksmiðjan og nauðsynlegar eignir í sambandi við þessa framleiðslu nýttar sem bezt og reknar áfram hér í bænum í vel skipulögðu fyrirtæki. Alþýðusamband Íslands mun vinna á móti sölu togaranna héðan úr bæ og dreifingu þeirra, og kemur burtflutningur alls ekki til mála. Jafnhliða þarf að gera alhliða ráðstafanir til viðreisnar sjávarútveginum og endurskoða lögin um hlutafélög, svo að réttur og skyldur félaganna standist á og komið verði í veg fyrir misnotkun.
Með þessu er mörkuð skýr og hrein stefna Alþfl. í þessum málum. Við föllumst ekki á neitt baktjaldamakk í þeim né annað en það, að Kveldúlfsmálið sé leyst með hagsmuni hinna vinnandi stétta fyrir augum, og það verður ekki gert nema með uppgerð félagsins. Ennþá 12. febr. síðastl. skrifaði formaður Framsfl., Jónas Jónsson, á þessa leið í Nýja dagblaðið:
„Þannig finnur þjóðin til. Ég þekki engan heiðarlegan eða óspilltan mann, sem lætur sér koma til hugar annað en skip og eignir Kveldúlfs verði að fá aðra húsbændur og aðra stjórn. Og menn eru nokkurnveginn sammála um, að það er ekki hið framkomna fjártjón eitt, sem er þjóðarmein. Ef til vill er sú spilling enn hættulegri, sem leiðir af því, að borgurum landsins sýnist eins og mestu óreiðumennirnir hafi mesta tiltrú. Þeim verði bezt til veltufjár. En þúsundum af duglegum og reglusömum atorkumönnum verður að neita um rekstrarfé, af því mörgu milljónirnar standa inni hjá sonum Thors Jensens í Reykjavík.
Þetta ástand verður að hætta. Dugandi menn á Íslandi láta ekki bjóða sér þá óvirðingu, sem í því felst, að gefa einu fjölskyldufyrirtæki allar þær milljónir, sem landið tók að láni erlendis, til að vera varasjóður allra fjármálaviðskipta í landinu, og halda síðan áfram að leggja sparifé landsmanna í sömu hítina.
Vafalaust er allri þjóðinni orðið ljóst, hvað hér er um að ræða. Æfintýri Jensenssona er orðið of dýrt fyrir almenning í landinu. Leikur þessara dýrmætustu Dana, sem komið hafa til Íslands í 600 ár, eins og Bjarni Benediktsson segir, verður að enda eins og hið aldanska æfintýri í Landmandsbankanum, þegar þar var hreinsað til og byrjað nýtt og heiðarlegt starf.“
Þetta er réttilega sagt.
Við vonum það, að Jónas Jónsson og þingflokkur framsóknarmanna geti enn orðið samferða okkur alþýðuflokksmönnum í þessu máli. Við trúum því ekki að óreyndu, að þingflokkur Framsóknar svíki stefnu sína og kjósendur og fórni sæmd sinni fyrir Kveldúlf. En ef svo skyldi ekki reynast, er þessu mikla landsmáli ekki þar með lokið. Þingflokkarnir hafa völd sín frá kjósendunum, og völd þeirra eiga að fara eftir kjósendatölu. Hinar vinnandi stéttir þessa lands fylgja þeim flokki, sem vill ekki halda áfram sömu brautina, ekki leyfa að nota sparifé landsmanna sem einkaeign einnar fjölskyldu í hennar einkaþarfir, né láta óstjórnina haldast og sjávarútveginn fjármagnslausan og stuðningslítinn af ríkisvaldinu á örðugustu árum hans. Alþfl. er þess fullviss, að kjósendurnir í landinu muni fylgja stefnu hans í þessum málum, og tekur ótrauður og sigurviss upp baráttuna fyrir að framkvæma lýðræði í atvinnumálum landsins, málstað hinna vinnandi stétta í öllum byggðum landsins.