23.10.1937
Efri deild: 9. fundur, 52. löggjafarþing.
Sjá dálk 344 í C-deild Alþingistíðinda. (2113)
33. mál, tekjur bæjar- og sveitarfélaga
*Flm. (Bjarni Snæbjörnsson):
Eins og öllum hv. þdm. er kunnugt, hafa komið fram á síðari árum háværar raddir um það, frá bæjarfélögum sérstaklega og líka frá sveitarfélögum, að nauðsyn væri á, að þeim væru veittir einhverjir nýir tekjustofnar, til þess að standa við þær skuldbindingar, sem á þau eru lagðar. Það hafa líka komið fram á Alþ. á undanförnum árum ýms frv., sem miðað hafa í þessa átt. Sumpart hafa þau verið samþ. sem bráðabirgðaúrræði, en sumum þeirra hefir verið synjað um samþykki. Líka er kunnugt, að milliþn. var skipuð í þessu máli. Og meiri hl. hennar kom fram með álit, sem heldur ekki náði framgangi á Alþ. Og yfir höfuð getur maður sagt, hefir til þessa ekkert verið sinnt á Alþ. þeim beiðnum í þessa átt, sem komið hafa til þingsins. Þó að ekki hafi verið á Alþ. sinnt frv., sem komið hafa þar fram í þessum málum, þá er það samt sem áður svo, að menn eru hugsandi um þessi mál og vita, að eitthvað verður að gera til þess að létta undir með bæjarfélögum og gefa þeim betri afkomuskilyrði heldur en þau nú hafa.
Þetta frv., sem hér liggur fyrir, tekur ekki fyrir nema þrjá tekjustofna og leggur til, að allur fasteignaskattur samkv. l. 27. júní 1921, helmingur tekju- og eignarskatts og 25% af útsöluverði áfengis renni í bæjar- eða sveitarsjóði. En í hinum frv. ýmsum um þetta efni hafa verið gerðar till. um ýmsar fleiri tekjuöflunarleiðir, þar sem talað hefir verið um að leggja tolla á aðfluttar vörur til bæja og einnig að leggja útsvar eða gjald, sem nemur 5% af umsetningu, á ríkisstofnanir, svo sem síldarverksmiðjur ríkisins. En eins og tekið er fram í grg., erum við flm. þessa frv. á móti því, að farið verði inn á tollabrautina til þess að afla tekna fyrir bæjar- og sveitarfélögin. Og sérstaklega er ég, sem er 1. flm. þessa frv., á móti því, að farin verði sú leið, því að það mundi koma að svo sáralitlu gagni fyrir Hafnarfjörð, sem ég er fulltrúi fyrir. Hafnarfjörður hefir sérstöðu meðal kaupstaða landsins í þessu tilliti, þar sem töluvert af verzlun, sem á sér stað af innanbæjarmönnum, á sér ekki stað í bænum sjálfum, heldur í Reykjavík. Og mikið af þeim vörum, sem sendar eru til Hafnarfjarðar, gengur gegnum Reykjavík. Þess vegna yrðu þær tekjur, sem af slíkum tolli kæmu í bæjarsjóð Hafnarfjarðar, hverfandi litlar móti því t. d., sem af þeim tolli kæmi í bæjarsjóði Rvíkur, Ísafjarðar og Akureyrar. En mest af þeirri vöru, sem nú er flutt beint til Hafnarfjarðar, án þess að hún komi fyrst til Reykjavíkur, er vara, sem útgerðin þarfnast, svo sem kol og salt. En af þeim vörum gætu Hafnfirðingar ekki tekið mikinn toll eins og nú stendur, þar sem sjávarútvegurinn á í vök að verjast.
Af því að mér er kunnast ástandið í Hafnarfjarðarkaupstað, þá vil ég lýsa því að nokkru, ef það mætti verða til þess, að hv. þdm. og þeirri n., sem væntanlega fær málið til meðferðar, mætti verða ljóst, að það er ekki ófyrirsynju, að slíkt frv. sem þetta er fram komið hér á Alþ.
Allir vita, að á siðari árum hefir atvinnuleysi aukizt að miklum mun í kaupstöðum landsins, og þar að auki hefir það verið svo, að ýmsar kvaðir hafa verið lagðar á kaupstaðina af Alþ., sem ekki voru áður á þeim hvílandi. Hafa þær kvaðir orðið til stórmikilla útgjalda fyrir bæjarfélögin. Á ég þar aðallega við tvennt, sem hvorttveggja er í sjálfu sér ágæt mál. En samt sem áður varð löggjafinn að hafa það í huga um leið og þeim málum var hrundið í framkvæmd, að þau mundu skapa bæjarfélögunum töluverð útgjöld. Þar á ég við framfærslul. og alþýðutryggingal. Eins og hv. þdm. vita, kveða framfærslul. svo á, að hver maður á framfærslusveit þar, sem hann er búsettur. Nú var það svo í Hafnarfirði, áður en þessi löggjöf var sett, að þeir, sem voru þurfalingar í bænum, voru að mjög miklu leyti utanbæjarþurfalingar, þannig að árið 1934 voru útgjöld bæjarins til utanbæjarþurfalinga kringum 60000 kr. á móti 100000 kr. til innanbæjarþurfalinga, og árið 1935 voru útgjöldin kringum 65000 kr. til utanbæjarþurfalinga á móti 100000 kr. til innanbæjarþurfalinga. Og allir þessir menn, sem áður hafa verið utanbæjarþurfalingar, hafa þurft að fá sama fátækrastyrk áfram sem þeir þurftu áður. En það hefir komið á bæinn að borga þann styrk af eigin fé. Nú má segja, að ekki hafi verið hægt fyrir bæinn að krefja þetta fé aftur frá hinum ýmsu sveitarfélögum, sem áttu að borga fyrir þessa þurfalinga. Það er rétt, að að mjög miklu leyti var ekki hægt að innheimta þetta fé aftur hjá viðkomandi sveitarfélögum. En samt komu töluverðar tekjur í bæjarsjóð Hafnarfjarðar með því fé, sem hægt var að fá þannig endurgreitt. Árið 1935 komu þannig 35000 kr. í bæjarsjóð. Þessi liður fellur nú eftir gildistöku framfærslul. algerlega niður úr tekjuáætlun bæjarsjóðsins, og verður það tilfinnanleg tekjuskerðing fyrir bæinn.
Svipuð er sagan viðvíkjandi alþýðutryggingal. Áður en þau gengu í gildi var í Hafnarfirði sá liður fátækrastyrksins, sem gekk til sjúkrakostnaðar, kostnaðar við læknishjálp og annað slíkt vegna veikinda manna, rúmar 20000 kr. Við verðum að borga nú úr bæjarsjóði til sjúkrasamlagsins nákvæmlega sömu upphæð eins og við urðum að borga áður í þennan fátækrastyrk. Það ar auki greiðum við 20000 kr. í ellitryggingarsjóð. Þarna eru komnar 40000 kr., sem er nýr liður á fjárhagsáætlun bæjarins. Nú hefir því verið haldið fram, bæði hér á Alþ. og utan þings, að greiðslur vegna ellitryggingar ættu að verða til þess að minnka fátækrastyrk til þurfalinga. En slíkt takmark hefir ekki náðst í Hafnarfirði, reikningslega séð, þar sem fátækrastyrkur þar er nákvæmlega sá sami í ár eins og hann hefir verið á undanförnum árum, eftir skýrslu bæjarskrifstofunnar. Það gefur líka að skilja, að þó að þessi mál séu góð í sjálfu sér og hjálpi mörgum fátækum manni til þess að bjargast betur í lífsbaráttunni, þá er það samt svo, að mjög lítill hluti þeirra manna, sem þessi l. hjálpa, mundi að öðrum kosti lenda á bænum. Fjöldinn af þeim mundi komast einhvern veginn af án fátækrastyrks. En eins og komið er, verður bærinn að auka sín útgjöld vegna þessara manna og reyna að standa straum af þessum lögum. Þar sem fátækrastyrkurinn er nú sá sami í Hafnarfirði og hann hefir verið á undanförnum árum, þá eru komin þarna 75000 kr. aukin útgjöld frá því, sem áður var, bæði með auknum útgjöldum, þar sem eru gjöldin til sjúkrasamlagsins og til tryggingarsjóða, og hinsvegar með tekjumissi, þar sem bærinn tapar þeim 35000 kr. árlegu tekjum, sem hann fékk áður en tryggingal. gengu í gildi með endurgreiddum framfærslustyrk frá öðrum sveitarfélögum vegna utanbæjarþurfalinga; en nú eru þessar endurgreiðslur niður fallnar, sem kunnugt er. Þar sem nú bærinn hefir undanfarið ekki haft og hefir aldrei haft neina verulega tekjustofna aðra en útsvörin, þá hafa íbúarnir um leið og vandræði hafa komið fyrir í kaupstaðnum, svo sem aflaleysi og annað slíkt, misst gjaldþol sitt og útsvörin hafa orðið svo há, að ekki hefir verið hægt að leggja öll útgjöldin á íbúa bæjarins, sem þurft hefir þó að ná einhvern veginn. Þess vegna var við samningu síðustu fjárhagsáætlunar fyrir bæinn tekið það vandræðaúrræði, að ekki var jafnað niður á bæjarbúa til greiðslu í bæjarsjóðinn allri þeirri upphæð, sem útgjöld bæjarins voru áætluð, heldur skildar eftir 30000 kr., í von og trausti þess, að hæstv. Alþ. féllist á að samþ., að bærinn fengi einhverja nýja tekjustofna, sem vegið gætu upp á móti þessari tekjuvöntun. Þessa upphæð þurfti að hafa miklu hærri en hún var höfð. En það var ekki búizt við, að þessi tekjuöflunarleið kæmist til framkvæmda fyrr en seint á þessu ári. Þess vegna var reynt að stilla þessari upphæð mjög í hóf. En að það var ekki forsvaranlegt samt sem áður, sýnir það, að útsvarsálagningin hefir verið hækkuð. Útsvarsupphæðin á þessari síðustu fjárhagsáætlun var 276 þús. kr. Það má nærri geta, að erfitt er að koma þessari upphæð niður á fátæka bæjarbúa, sem eru mest fátækir verkamenn. Í Hafnarfirði eru engir stóreignamenn, engir heildsalar, sem nú er mikið talað um, að séu ríkir menn. Hjá okkur er ekki á aðra að leggja en verkamennina og svo útgerðina, enda ber hún meiri skatta en nokkursstaðar annarsstaðar á landinu. Til sannindamerkis um það, hversu erfitt er að koma álagningunni niður, skal ég geta þess, að á miðju sumri 1936 kom eitt togarasamvinnufélag til bæjarstj. og bað um að fá eftirgefið 85% af skuld, sem það var í við hafnarsjóð og bæjarsjóð. Bæjarstj. sá sér ekki annað fært en að verða við þessari beiðni, en samt sem áður er lagt á þetta fátæka hlutafélag, sem í eru eingöngu bláfátækir sjómenn, 6 þús. kr. útsvar nú í ár. — Annað félag kom til bæjarstj. nú í ár og bað um 80% eftirgjöf af samskonar skuldum. Bæjarstj. sá sér heldur ekki annað fært en að verða við þessari beiðni. En á þetta sama félag er lagt í ár 7 þús. kr. útsvar, og það þótt fyrirsjáanlegt væri, að á vertíðinni yrði stórtap. Á þessu geta menn séð, að það er út úr hreinustu vandræðum, sem útsvarsálagningin er höfð svona há, og hv. þdm. hljóta að vera sér þess meðvitandi, að þegar svona er komið, borgast ekki inn þessar 13 þús., sem lagðar eru á þessi tvö félög. Sennilega verður bæjarstj. líka að gefa þeim ettir þessi útsvör, svo framarlega sem hún vill ekki láta félögin verða gjaldþrota.
Ég ætla, að ég hafi nú sýnt fram á, að slíkt ástand sem er í Hafnarfirði geti ekki gengið til lengdar. Það verður að taka í taumana og reyna eftir því sem hægt er að koma því svo fyrir, að bæjarfélagið fái einhverja tekjustofna aðra heldur en útsvörin.
Þá eru það enn ein lög, fyrir utan þau tvenn, sem ég hefi þegar minnzt á, sem komið hafa alltilfinnanlega við bæina og hafa gert það að verkum, að þeim hefir orðið enn ókleifara að ná inn útsvörunum heldur en nokkru sinni fyrr. Það eru lögin um hækkun á tekju- og eignarskattinum. Eftir því sem sá skattstigi hækkar, verður erfiðara fyrir bæjarfélögin að ná inn útsvörunum. Þess vegna álít ég, að þegar Alþingi hefir þannig með lögum gert bæjarfélögunum svona erfitt um að standa við sínar skuldbindingar, þá verði það að sjá þeim fyrir nýjum tekjustofnum. Ég fer ekki í grafgötur um það, að þetta verði um leið til þess að minnka tekjumöguleika ríkissjóðs, en það verður að reyna að færa til á fjárl., þannig að sparað sé á öðrum liðum. En það er ekki skoðun okkar flm., að íþyngja megi landsmönnum frekar en orðið er.
Ég vil þá líka minnast ofurlítið á það, hversu miklar upphæðir mundu falla t. d. í skaut Hafnarfjarðar, ef þetta frv. yrði að l. eins og það er nú. Um aðra kaupstaði hefi ég ekki haft tækifæri til þess að afla mér upplýsinga, en ég efast ekki um, að n., sem fær þetta frv. til meðferðar, muni gera það, og þá einnig athuga þau bréf, sem borizt munu hafa til atvmrn. frá kaupstöðum landsins um þetta efni. Eftir að frv. mþn. kom fram á Alþ., var sem sé öllum kaupstöðum landsins skrifað og þeir beðnir um að segja álit sitt um það, hverjar leiðir þeir teldu heppilegastar að fara í þessum efnum. Svörin munu nú vera komin til atvmrn., og ég veit, að þau eru styrkur þeirri málaleitun, sem í þessu frv. felst. — Já, ég ætlaði að minnast á það, hvern tekjuauka þetta frv. hefði í för með sér fyrir Hafnarfjörð. Þar er fasteignaskatturinn fyrir árið 1936 17500 kr., og rennur hann óskiptur til bæjarsjóðs. — Tekjuskatturinn er rúmar 15 þús. og eignarskatturinn rúmar 11 þús. Af þessu samanlögðu, rúmum 26 þús. kr., ættum við að fá 13 þús. kr. rúmar, sem að viðbættum fasteignaskattinum yrði 31 þús. kr. — Áfengisútsalan í Hafnarfirði seldi á síðasta ári fyrir 140 þús. kr., og ef farið er fram á einn fjórða part af því, þá yrðu það 35 þús. kr. — Tekjuliðirnir yrðu því allir til samans um 66 þús. kr. Til sannindamerkis um það, að ekki sé of hátt farið með því að fara fram á 25% af útsöluverði áfengisins, skal ég taka það fram, að ég hefi hjá bókara áfengisverzlunarinnar fengið þær upplýsingar, að nettóhagnaður ríkisins af útsölunni í Hafnarfirði hafi verið 64 þús. kr. Ef Hafnfirðingar nú fá 35 þús. kr. af útsöluverði áfengisins þar, þá er þar með sagt, að þeir hafi fengið rúmlega helming af nettóhagnaði áfengisverzlunarinnar í Hafnarfirði.
Ég hygg, að ég hafi nú gert fulla grein fyrir því, að brýn nauðsyn sé á, að þm. veiti þessu frv. liðsinni sitt og afgreiði það sem l. frá þessu þingi. Ég mun ekki fara fleiri orðum um það nú, en vísa að öðru leyti til grg., og vonast til þess, að frv. fái góðar undirtektir, bæði í þessari d. og eins Nd. og þeirri n., sem fær það til meðferðar. Og leyfi ég mér að mælast til þess, að málinu verði, að lokinni þessari umr., vísað til 2. umr. og fjhn.