25.04.1939
Sameinað þing: 10. fundur, 54. löggjafarþing.
Sjá dálk 91 í D-deild Alþingistíðinda. (3564)
91. mál, sala eða leiga Þórs ogHermóðs o. fl.
*Emil Jónsson:
Hv. þm. Vestm. og hv. 6. þm. Reykv. hafa nú aðallega minnzt á þann hluta till., sem fjallar um Þór og starfsemi hans, annarsvegar við Vestmannaeyjar og hinsvegar við landhelgisgæzluna yfirleitt, og þau störf Þórs, sem að hafrannsóknum snúa, því að þau störf hefir hann haft með höndum, enda er hann skipa færastur til að standa þau. Ég get að öllu leyfi tekið undir þau rök, sem þar hafa komið fram, að það er frá mínu sjónarmiði varhugavert að selja skipið og treysta á það að fá vélbát til gæzlu við Vestmannaeyjar, því Ægir getur ekki, eins og bent hefir verið á, verið þar að staðaldri vegna skipabjörgunar og annara starfa, sem hann hefir með höndum.
Af því að miklu minna hefir verið rætt um hina hlið till., sem sé vitaskipið Hermóð, skal ég snúa mér að henni, því að ég hefi miklu nánari kynni af rekstri þess skips heldur en Þórs og ég tel, að hv. þm. þurfi, til þess að geta áttað sig á þessu, að fá um það nánari upplýsingar. Þessi till. um að selja eða leigja Hermóð og Þór er ekki ný. Hún hefir komið fram áður og verið rædd í ríkisstj. og í fjvn., og jafnvel hér á Alþ., svo þm. kannast sjálfsagt við þau aðalrök, sem færð hafa verið fyrir þessu og einnig á móti. Ég vil benda á það í þessu sambandi, að sú hefir æfinlega orðið niðurstaðan hjá fjvn. og ríkisstj., eftir að málið hefir verið athugað og upplýsingar komið fram um það, að skipin hafa ekki verið seld. Við athugun málsins hafa menn jafnan komizt að þeirri niðurstöðu, að ekki væri unnt að komast af án þeirra.
Hv. frsm., þm. S.-Þ., minntist ekki á það, að öll fjvn. stæði að þessum flutningi. Þetta get ég vel skilið, því að fyrirrennari hans sem formaður fjvn. hefir athugað þetta mál áður og þá komizt að þeirri niðurstöðu, að þessi leið væri ekki fær.
Ég skal svo með nokkrum orðum víkja að því, hvaða störf vitaskipið Hermóður hefir með höndum og hvernig hægt væri að hugsa sér að annast þau með öðru en þessu skipi. Þau störf, sem Hermóður annast, eru í mörgum liðum. Hann fer með allar nauðsynjar vitanna til þeirra. Hann fer einnig með nauðsynjar vitavarðanna heim til þeirra, matvöru, kol o. s. frv. Í þriðja lagi flytur hann efni milli þeirra vita, sem verið er að byggja. Í fjórða lagi flytur hann verkfræðinga vitamálaskrifstofunnar, þegar þeir eru að athuga vitakerfið og veita hinum dreifðu vitum þá aðhlynningu, sem þeir þurfa til þess að geta verið opnir mikinn hluta ársins. Í fimmta lagi hefir hann annazt þær sjómælingar, sem gerðar hafa verið hér. Í sjötta lagi hefir hann verið notaður af landssímanum til að leggja sæsímann hér við land.
Vitar þeir, sem ríkið á að sjá um, eru milli 80 og 90. Langflestir þeirra eru gasvitar, eða 60–70. Til þess að geta logað verða þeir að fá gas, sem sent er til þeirra í sérstökum hylkjum. Þau eru um 500, og hvert hylki kostar 500 kr., eða öll um 34 millj. En þau duga engan veginn til þess að halda vitunum við yfir ársfjórðunginn, því til þess þyrfti sennilega um 600 hylki. Ef allir vitar ættu að hafa hjá sér það, sem þeim nægði yfir ársfjórðunginn, þá þyrfti að bæta við um 100 hylkjum, og til þess að fá fyrir vanhöldum, þá yrði ekki komizt hjá því að bæta við 100–120. Það er það minnsta, sem ég get hugsað mér, að bæta þurfi við til þess að reksturinn geti verið öruggur, ef ekki er hægt að taka þau á ákveðnum tíma og flytja þau til vitanna á ákveðnum tíma. Sú kerfisbundna útnotkun hylkjanna, sem átt hefir sér stað, væri útilokuð, et það ætti að senda þau með Pétri og Páli á einhvern viðkomustað og svo þyrfti kannske að flytja þau með mótorbát á þann stað, sem ætti að nota þau. Þessi notkun vitahylkjanna er því aðeins möguleg, að hægt sé að taka þau á ákveðnum degi á einhverjum vita og flytja þau svo á annan vita á fyrirfram ákveðnum degi.
Að bæta við 120 hylkjum kostar 60 þús. kr. Þó það ætti að selja Hermóð, þá efast ég um, að 60 þús. kr. fáist fyrir hann. Ég tel sennilegt, að skipið sé ekki talið það mikils virði, að margir vildu gefa þá upphæð fyrir það.
Ég vil geta þess, að þetta fyrirkomulag, að flytja fyrst með strandferðaskipunum á viðkomustaði þeirra og láta gashylkin liggja þar, þangað til mótorbátur eða varðskip ríkisins flytur þau á aðrar hafnir, er að ýmsu leyti óheppilegt. Við höfum einstaka sinnum rekið okkur á, þegar þurft hefir að senda varahluti út í vita síðari hluta vetrar, að þessar ferðir eru óheppilegar vegna þess, að það þarf, til þess að þær séu í góðu lagi, að hafa svo marga trúnaðarmenn úti um landið, að það er varla hægi að hafa þá svo marga. Staðirnir, sem um er að ræða, eru á útnesjum og eigi nema örsjaldan, sem þangað gefur. Það kemur oft fyrir á mörgum þessum stöðum, að það er svo mánuðum skiptir algerlega ólendandi þar. Ég get talið staðina á fingrum mér, sem er illlendandi nema við sérstök tækifæri. Og hver á það víst, að menn séu tilbúnir þegar tækifæri gefast? Í öðru lagi má taka það fram í sambandi við flutninga til vitanna, að það hefir verið venja, að vitaskipið hefir verið látið flytja allar lífsnauðsynjar til vitavarðanna án endurgjalds. Þessir vitaverðir eru í kringum 70–80, í öllum sýslum landsins. Þessir menn búa flestir við mjög erfið kjör, og sumir þeirra eru á vetrum algerlega einangraðir frá umheiminum. Og hvað fá svo þessir vitaverðir í laun? Ég efast um, að hv. alþm. viti, hvernig vitavörðunum er launað. Ég ætla því að lesa hér nokkur dæmi um það.
5 menn með 500 kr. árslaun
8 — — 400 — —
1 maður — 375 — —
2 menn — 350 — —
3 — — 325 — —
6 — — 300 —
1 maður — 275 — —
4 menn — 250 — —
6 — — 225 — —
3 — — 200 — —
1 maður — 180 — —
1 — — 175 — —
2 menn — 165 — —
6 — — 150 — —
1 maður — 110 — —
1 — — 60 — —
2 menn — ekkert kaup
Ég skal geta þess, að þessir tveir menn, sem ekkert kaup hafa, fá ómakslaun sín goldin með ókeypis jarðnæði og öðrum hlunnindum. Á þessum tölum sést, að laun vitavarða eru á engan veg of há. Sumir vitaverðirnir komast upp í 2000 kr. árslaun, en það eru líka þeir hæst launuðu. Langflestir hafa um 300 kr. En til þess að mennirnir geta lifað af þessu, þá hefir verið farið inn á þá braut, að flytja til þeirra nauðsynjar, sérstaklega þungavöru. Hefir þetta verið til mikilla bóta fyrir þá, enda hafa margir þeirra fullyrt við mig, að ef flutningarnir hyrfu með Hermóði, þá mundu þeir neyðast til að segja af sér. Og ég geng út frá því, að ef vitabáturinn Hermóður verður látinn hætta, þá verði um tvennt að velja, annaðhvort að hækka launin stórum eða taka upp annað skipulag á flutningunum, en það gæti líka kostað ríkissjóðinn fé, og það meira en þessir flutningar kosta nú. Og ég verð að segja það, að ef hugsunin er að nota varðbáta ríkisins til þessara flutninga, þá er ég stórefinn í, að skipshafnirnar á þessum bátum fáist í þá vinnu, sem þarna er um að ræða. Á flestum þessum stöðum er svo slæm lending, að það þarf að vaða meira en upp í mitti til þess að koma vörum í land. Mér er sem ég sjái hermenn ríkisins fara í þesskonar vinnu. Ég hugsa, að þeir neiti. — Svo er það líka annað. Til þess að koma vörunum í land þarf viðkomandi skip að hafa uppskipunarbát og „trillubát“, sem það getur tekið upp. En mér er ekki kunnugt um, að þeir varðbátar, sem þegar hafa verið byggðir, hafi útbúnað til að taka upp slíka báta.
Þá er það 3. atriðið, sem um er að ræða og Hermóður hefir verið notaður til, en það er að flytja efni milli vita, þegar um nýbyggingar er að ræða. Ég vil benda á, að vitagjaldið er um 200 þús. kr. hærra en það, sem eytt er til vitamála. M. ö. o., um það bil 200 þús. kr. af vitagjaldinu renna í ríkissjóð. Í þessari eyðslu er líka talinn kostnaður við nýbyggingarnar. Og til þess að nota þessa upphæð sem bezt, hefir Hermóður verið notaður til að flytja mótatimbur frá einum vitanum til annars. Með þessu móti má nota timbur og ýmislegt fleira í fleiri en einn vita. Í fyrra sumar notuðum við þannig sama mótatimbrið og ýmislegt fleira þess háttar í 3 vita. Með þessu móti var beinlínis hægt að koma upp einum vitanum fleira í fyrrasumar en hægt hefði verið, ef við hefðum ekki notað skipið til þessara flutninga.
Þá er enn eitt atriði, og það eru viðgerðir og eftirlit með vitunum. Og það er atriðið, sem einna mest áherzla var lögð á af fyrirrennara mínum í starfinu, því hann taldi ógerning að reka vitakerfi landsins án þess að hafa sérstakt eftirlitsskip. Vitakerfið er, eins og menn vita, byggt þannig upp, að flestir vitarnir eru gasvitar, sem passa sig sjálfir, og þess vegna geta ólærðir menn passað þá, en það er þó því aðeins, að það sé svo vel frá þeim gengið, að engar bilanir eigi sér stað. Það verður því að hafa gott eftirlit með vitunum og halda þeim alltaf í ágætu lagi. Aðferðin hefir venjulega verið sú hjá vitamálastjórninni í þessu efni, að verkfræðingur hennar hefir farið til eftirlits með vitakerfinu og gert við það auðveldasta í fyrstu umferð. Hann hefir síðan í næstu umferð haft með tæki til að gera við það, sem á hefir vantað að unnt væri að gera í hinni fyrri umferð, eða þá að hann hefir farið með stykkin til viðgerðar. Ég fullyrði, að ef skipið verður tekið úr rekstri og verkfræðingurinn verður að ferðast landveg, eða með bátum, sem verða leigðir í hvert sinn, þá verður eftirlitið miklum mun „óeffektívara“, auk þess sem það kemur oft fyrir, að stykki hefir orðið að taka um borð í skipið og þar hefir farið fram viðgerð á því. Í slíkum tilfellum hefir Hermóður verið notaður sem einskonar fljótandi verkstæði.
Þá er það 5. atriðið, sjómælingarnar. Það hefir verið talað um, að þegar landmælingunum lyki. þá yrði lögð aukin áherzla á sjómælingar. Þessa er sannarlega ekki vanþörf, þar sem mikill meiri hluti af svæðinu kringum landið er ómældur, t. d. við Austurland og Húnaflóa. Það hefir talsverð viðleitni verið sýnd til þess á undanförnum árum að mæla þessa staði, en lítið áunnizt vegna ónógra fjárveitinga og vegna þess að við höfum ekki getað misst Hermóð nema lítinn tíma sumarsins. Hinsvegar væri vitanlega hægt að koma því svo fyrir, að sjómælingarnar fengju skipið nægan tíma af sumrinu, ef fyrir því væri hugsað. Friðrik Ólafsson skipherra hefir sagt í viðtali við mig, að hann teldi Hermóð heppilegan til þessara hluta.
Þá er þess loks að geta, að póst- og símamálastjórnin hefir fengið skipið, þegar þurft hefir að leggja sæsíma eða gera við hann. Hefir þótt gott að geta gripið til skipsins í þeim tilgangi.
Ég þykist nú hafa skýrt nokkuð frá því, til hvers skipið hefir verið notað og til hvers það leiddi, ef það væri lagt niður. En hver er svo reynsla annara þjóða í þessu efni? Ég þekki enga þjóð, sem hefir vitakerfi, sem ekki hefir skip í sama tilgangi og ég hefi nú lýst að Hermóður er notaður til. Nágrannar okkar allir hafa ekki aðeins eitt skip, heldur fjögur til fimm. Ég get t. d. nefnt Dani. Þeir hafa 4 stór skip, og sum fjórum sinnum stærri en Hermóð. Vitakerfi þeirra er þó ekki nema fjórum sinnum stærra en okkar. Noregur hefir fimm skip, og ég veit, að Svíþjóð, Þýzkaland og England hafa fjölda skipa í sama tilgangi.
Ég skal svo leyfa mér, af því ég veit, að það muni ef til vill hafa þýðingu í þessu máli, að lesa upp, með leyfi hæstv. forseta, það, sem fyrrv. vitamálastjóri hefir um þetta skrifað. Þetta er ekki í fyrsta sinn að þessi hugmynd um sölu Hermóðs kemur fram. Henni skaut upp árið 1936, og þá skrifaði fyrrv. vitamálastjóri Alþ. langt mál út af þessu. Skal ég nú lesa upp úr þeim löngu plöggum nokkrar setningar. Hann segir svo í einu bréfi frá 1936: „Þetta er allt þannig tvinnað saman, að það er alls ekki hægt að gera slíka breytingu sem þessa án þess að rekstur vitanna falli með því alveg í mola“. Og hann segir enn: „Ég vil hiklaust halda því fram, að það sé alls ekki hægt að reka vitakerfi landsins, nema með því að hafa skip til umráða, er vinnur þau störf, sem Hermóður vinnur nú.“ Og loks segir hann hér: „Ég er sannfærður um, að reksturinn yrði miklu dýrari og jafnframt svo ótryggur, að ekki væri við unandi. Ég hefi þessi 30 ár, sem ég hefi unnið hér að því að mynda vitakerfi landsins, alltaf haft fyrir augum það, sem Bretar nefna „safety first“. Ég hefi talið, að svo framarlega, sem ekki sé farið eftir því, sé vitakerfið ekki aðeins gagnslaust, heldur beint hættulegt. En ég hefi jafnframt gert mitt ýtrasta til að gera það eins ódýrt og hægt er, og ég þori hiklaust að leggja það undir dóm hverra skynbærra manna sem er, hvort nokkurstaðar í heimi sé til það vitakerfi, sem hlutfallslega er rekið nálægt því eins ódýrt og okkar. Ég veit alveg með vissu, að ef sú tilraun yrði gerð, að hætta við að hafa sérstakt skip fyrir vitana, en flytja í þess stað með strandferðaskipum og flóabátum og láta eftirlitið fara fram frá landi, mundi rekstrarkostnaður vitanna hækka verulega, og jafnframt mundi „,safety“ minnka þannig, að ég mundi ekki taka í mál að bera ábyrgð gagnvart sjómönnum á þeirri stofnun. En þar sem starfstími minn við þessa stofnun er nú að liða undir lok, vil ég leyfa mér í fullri eindrægni og alvöru að vara hina háu stjórn og þing við að láta narra sig af ókunnugum mönnum út í slíka tilraun, sem ég veit, að muni verða bæði hættuleg og dýr.“
Þetta segir hann. Og ég get, eins og ég hefi leitt rök að, fullkomlega fallizt á skoðun hans um þetta. Það er ekkert aðalatriði, hvort skipið heitir Hermóður. Aðalatriðið er, að til sé skip, sem getur annazt þetta hlutverk. Hvað kostnaðinum fyrir ríkissjóð við kemur, þá hefir það verið svo, að kostnaðurinn hefir að meðaltali á ári verið um 60 þús. kr., eða stundum upp í 70 þús. kr. Með því að draga saman reksturinn komst kostnaðurinn niður í 59 þús. Af þessari upphæð borguðu sjómælingarnar og landssíminn 11 þús., svo að raunverulegur kostnaður vitamálastj. við skipið varð það árið 48 þús. kr., og hafði hún þó fullt gagn af því. Ég tel því ákaflega vafasamt, þó þessi nýja leið yrði farin. að þessir flutningar fengjust jafnódýrt, jafnvel þó að slakað yrði á eftirlitinu og þar með öryggið minnkað.
Ég hefi átt tal um þetta mál við forstjóra skipaútgerðarinnar. Hann sagði mér, að hann mundi að vísu geta annazt flutninga til viðkomustaða skipanna, en hinsvegar kveðst hann að athuguðu máli ekki gera það að till. sinni, að Hermóður sé seldur. Það sé langt síðan hann hafi haft þá skoðun, að það ætti að gera, en hann væri fyrir löngu kominn ofan af því. Ég átti kost á því að gefa fjvn. nokkra skýrslu um þetta mál á fundi hjá henni, en hafi það verið svo, að sú skýrsla hafi ekki verið nægilega glögg, þá vænti ég, að þessi lýsing, sem ég hefi nú gefið, bæti það upp að einhverju leyti.