08.11.1939
Neðri deild: 55. fundur, 54. löggjafarþing.
Sjá dálk 267 í B-deild Alþingistíðinda. (786)
98. mál, verkamannabústaðir
*Félmrh. (Stefán Jóh. Stefánsson) :
Í sambandi við stj.myndunina á síðastl. vori var ráðstafað fé því, er ætlað var til sjóða verkamannabústaða, með það fyrir augum, að hægt yrði á þessu og næsta ári að byggja að verulegu leyti verkamannabústaði í kaupstöðum landsins. Í samræmi við það, sem búizt var við um framkvæmdir, voru 27. maí 1939 sett bráðabirgðal., er gerðu lítilsháttar breyt. á l. um verkamannabústaði. Þetta frv. liggur nú fyrir hv. d., og tel ég rétt að víkja að því nokkrum orðum.
Í grg. fyrir setningu bráðabirgðal. er tekið fram, að ríki og bæjarsjóðir leggi fram talsverða fjárhæð til styrktar byggingarfélögum verkamanna. Þetta kemur þannig fram, að í kaupstöðum, þar sem verkamannabústaðir eru reistir, leggja kaupstaðirnir fram 2 krónur á hvern íbúa, en ríkið sömu upphæð. Þessar tekjur hafa runnið að nokkru leyti frá ágóðanum af tóbakseinkasölunni. Nú er það svo, að samkv. l. þurfa þeir, er fá bústaðina, ekki að greiða meira en 5% á ári í vexti og afborganir, en byggingarsjóðirnir hafa orðið að taka lán til starfseminnar, og nemur sú lánsupphæð nú 300 þús. kr., tekin með 6% vöxtum. En raunverulega eru þeir vextir, sem þeir greiða, er fá verkamannabústaði, aðeins 4%, því að afborganirnar, sem miðaðar eru við 10 ára tímabil, munu nema sem svarar réttu 1% á tímabilinu. M. ö. o., sjóðirnir, sem fá nokkur lán frá kaupstöðunum og ríkinu, veita beinan styrk til verkamannabústaðanna. Þá er þess getið í grg. brbl., að þessi félög njóta hlunninda í því, að ríkissjóður ábyrgist öll lán þeirra, en bæjarfélögin eru þar í bakábyrgð. Auk þess lætur ríkið, samkv. l., sjá um ókeypis teikningar af verkamannabústöðum annaðhvort á skrifstofu húsameistara ríkisins eða þá þannig, að ríkið greiðir fyrir teikningarnar, ef þær eru gerðar annarstaðar. Auk þess hefir ríkið greitt fyrir eftirlit með byggingunum. Ríkinu hlýtur því að vera það talsvert áhugamál, að rekstur þessara félaga sé sem beztur. Því var sú skipan gerð með brbl., að ráðh. skyldi skipa formenn félaganna, er rétt hafa til að fá lán úr ríkissjóði. Auk þess var kveðið á um það, hvernig stj.kosning ætti að fara fram í félögunum. Það er auðskilið, að ríkið á hagsmuna að gæta í sambandi við félögin og að því séu full rök til þess, að ríkið hafi trúnaðarmenn í slíkum félögum, er líti eftir rekstri þeirra. Það er líka kunnugt úr ýmissi löggjöf síðari ára, að formenn nefnda og stjórna, er framkvæma hluti, sem snerta hagsmuni ríkisins, eru skipaðir af ráðuneytinu, t. d. formenn fræðslun. og skólan. Stjórnir vinnumiðlunar í bæjum eru að nokkru leyti kosnar af bæjarstj., en að nokkru af félögum verkamanna, en ráðh. tilnefnir formann, og eins er um stj. sjúkrasamlaga. Því var eðlilegt frá almennu sjónarmiði, að ríkið gerði þessa ráðstöfun. En það hefir líka komið á daginn, að þess var full þörf. Starfsemi sumra byggingarfélaga hefir ekki verið rekin svo vel sem skyldi. Ég get nefnt það, að á Akureyri hefir starfað byggingarfélag verkamanna í 10 ár. Hafa á þessum tíma verið haldnir einir 3 aðalfundir, auk stofnfundar. og aðeins 5 stj.fundir. Félagið hefir ekki haldið uppi eðlilegum félagsskap, og hafa framkvæmdir orðið eftir því. Hafa að vísu verið byggð nokkur hús, en skipulagslitið og ekki í samræmi við fyrirmæli l. Það hefir því komið á daginn. að full ástæða var til að gera þessa breytingu.
Þá skal ég geta þess, að út af þessari löggjöf hefir orðið nokkur úlfaþytur meðal kommúnista, sérstaklega í Reykjavík. Þeir gerðu mikla aðför að lagasetningunni, töldu hana óeðlilega og rangláta. Ástæðan var eingöngu sú, að þeir vildu einoka undir félagsskap, er þeir stjórnuðu, alla byggingu verkamannabústaða í Reykjavík. Þetta var því ekki af umhyggju fyrir verkamannabústöðunum sjálfum. Og sjálfsagt var ekki ástæð, til, að sá flokkur hefði á hendi framkvæmdir í þessu máli, sem mest gys hafði gert að löggjöfinni og kallað hana umbótakák, sem litlu góðu hafi til leiðar komið. Auk þess hefir borið á því í þessu sem öðru starfi kommúnista, að gætt hefir þar mikils misréttis og ranglætis. Til dæmis um það er, að í verkamannabústöðunum vestur frá voru haldnir kommúnistískir klíkufundir í litlum sal, sem þar er, en þegar aðrir stjórnmálaflokkar fóru fram á að fá að nota salinn til funda, þá var því neitað. Þetta er aðeins eitt dæmi. Ég taldi því ekki ástæðu til í þessu máli frekar en öðrum að taka aðfinnslur kommúnista til greina, enda eru aðfinnslur þessara manna sízt reistar á umhyggju fyrir þjóðarhag, — þessara manna, sem daglega berjast fyrir ríki úti í heimi á kostnað síns eigin lands og skirrast ekki við að koma óorði á land sitt og þjóð, ef þeir halda, að það sé vel séð af einræðisríki í Austur-Evrópu.
Ég get líka fullyrt, að löggjöfin hefir orðið að miklu gagni. Nýtt byggingarfélag verkamanna hefir risið upp í Reykjavík, því að sú fámenna klíka, sem réð lögum og lofum í Byggingarfélagi alþýðu, vildi ekki beygja sig undir l., þrátt fyrir það, þó að þeim væri gefinn kostur á að fylgja setfum reglum. Annars hygg ég, að það hafi ekki orðið að skaða, að aðrir menn færu hér með framkvæmdir. Við tilkomu nýs formanns í byggingarfélaginu á Akureyri hefir verið hafizt handa um að undirbúa byggingar. Á að byrja á þeim í sumar, og verða það hinir myndarlegustu verkamannabústaðir. Hinir, sem áður höfðu verið reistir, voru mjög ófullkomnir og dreifðir víða um bæinn, skipulagslaust. En samkv. skipulagningu þeirri, sem nú hefir verið gerð, á að rísa fagurt verkamannahverfi á Oddeyri með nægu landrými og leikvöllum fyrir börn. Í Reykjavík var það svo, að hina nýju bústaði átti að setja niður í kvos eða dæld í Austurbænum, á ljótum stað, þar sem um ekkert landrými var að ræða, en hið nýja byggingarfélag hefir fengið því áorkað, að þeir verða nú reistir á einum fegursta stað í bænum.
Ég álít því, að ástæðurnar fyrir setningu brbl. og framkvæmdirnar, sem á eftir koma, séu þannig, að sýnt sé, að l. voru eðlileg og sjálfsögð, og því sé rétt, að málið fái hér afgreiðslu. Sé ég ekki ástæðu til að fara frekar út í þetta frv. En hinsvegar gæti það verið til athugunar fyrir n. þá, er fær málið ti1 meðferðar, hvort ástæða væri til að gera breyt. á fleiri ákvæðum laganna.
Legg ég svo til, að málinu verði vísað til allshn.