30.04.1941
Sameinað þing: 11. fundur, 56. löggjafarþing.
Sjá dálk 1257 í B-deild Alþingistíðinda. (34)
Fyrirspurnir um stjórnarráðst. o. fl.
Félmrh. (Stefán Jóh. Stefánsson) :
Herra forseti! Á þingfundi í Nd. þ. 27. marz spurði hv. þm. Barð. (BJ), hvað ríkisstjórnin hefði gert út af þeirri yfirlýsingu Þjóðverja, að Ísland væri lýst í hafnbann, og að Ísland væri kölluð „dönsk eyja“. Ég gat þess þá, að ríkisstj. hefði þetta mál til athugunar, en ekki væri á því stigi hægt að greina frá því, hvað stj. hefði aðhafzt í sambandi við það.
Í annan stað var flutt í hv. Nd. till. til þál. á þskj. 176 um mótmæli gegn hafnbanni Þjóðverja, og var þessi sami hv. þm. flm. þeirrar till. Þegar sú till. kom til umr. í Nd., gat ég þess einnig, að ekki væri enn tímabært að skýra frá, hvað gert hefði verið, en strax og málin lægju þannig fyrir, yrði það gert hér á Alþingi. Nú liggur málið þannig fyrir, að ég get skýrt frá því, sem gerzt hefur. En fyrst vil ég geta þess, að áður en yfirlýsingin um hafnbann Þjóðverja hafði borizt ríkisstj., þá höfðu skeð aðrir atburðir. Það hafði verið ráðizt á tvö íslenzk fiskiskip með þeim afdrifum, að annað var skotið niður og fórst öll skipshöfnin, að 2 undanteknum, og auk þess 1 farþegi, og voru þessir menn ýmist skotnir til bana eða drukknuðu, en ráðizt á hitt með skothríð með þeim afleiðingum, að 5 skipverjar voru skotnir til bana á hinn hryllilegasta hátt. Ríkisstjórnin aflaði sér upplýsinga um þessar árásir og fékk sannanir fyrir því, að þær voru gerðar af þýzkum kafbátum, og var einmitt að gera ráðstafanir til að koma fram mótmælum út af árásum þessum, þegar tilkynningin barzt um hafnbann Þjóðverja.
Nú er svo ástatt, að Ísland hefur engan útsendan fulltrúa í Þýzkalandi, en sænska ríkisstjórnin hefur tekið að sér að gæta hagsmuna Íslands í Þýzkalandi fyrir milligöngu sendisveitar sinnar í Berlín. Þess vegna verður íslenzka ríkisstj. fyrst að snúa sér til sænsku stjórnarinnar með milligöngu sendifulltrúa Íslands í Stokkhólmi, því Þýzkaland hefur engan útsendan fulltrúa hér á landi, þó að sænski sendifulltrúinn í Reykjavík gæti hér hagsmuna Þýzkalands.
27. marz, eða tveim dögum eftir hafnbannsyfirlýsingu Þjóðverja, sendi íslenzka ríkisstj. áleiðis til sænska utanríkismálaráðuneytisins mótmæli út af áðurnefndum árásum á íslenzk skip, sem því var falið að koma á framfæri við þýzku stjórnina. Samtímis var þetta mótmælaskjal afhent sendifulltrúa Svía hér, bæði sem umboðsmanni sinnar stjórnar og einnig sem þeim aðila, er gætir hagsmuna Þýzkalands hér.
Í þessu mótmælaskjali var sérstaklega skýrt frá árásinni á 1/v „Fróða“ og það tekið fram, að sú árás hafi verið gerð utan þess svæðis, er var yfirlýst ófriðarsvæði af hálfu Þjóðverja, og því væri enn ríkari ástæða til mótmælanna. En auðsætt þótti af þeim gögnum, sem fyrir lágu um þessa árás, að hún hafi verið framin af þýzkum kafbát.
Í annan stað var og mótmælt árásinni á b/v „Reykjaborg“, sem var gerð með þeim árangri, eins og fyrr segir, að margir íslenzkir þegnar biðu bana, auk þess sem skipinu var sökkt.
Í þessu skjali var enn fremur mótmælt þeim árásum, sem gerðar voru úr lofti af þýzkum hernaðarflugvélum á togarann „Skutul“ frá Ísafirði og togarann „Arinbjörn hersi“ frá Reykjavík.
Í mótmælaskjali því, sem, eins og áður segir, var sent til þýzku ríkisstj., var öllum þessum árásum mótmælt mjög eindregið og íslenzku stj. áskilinn réttur til fullra skaðabóta fyrir það tjón, sem af þeim hlauzt. En þegar ríkisstj. hafði nýlokið við að ganga frá þessum mótmælum, barst henni til vitundar yfirlýsing um hafnbann Þjóðverja frá 25. marz, og enn fremur, að Ísland væri í yfirlýsingu þessari nefnt „dönsk eyja“ af þessu voru með öðru símskeyti send þ. 27. marz sérstök mótmæli gegn þessu til sendifulltrúa Íslands í Stokkhólmi, sem honum var falið að koma á framfæri við sænsku utanríkisstj., en hún legði þau svo fyrir þýzk stjórnarvöld.
Í þessum mótmælum voru m. a. tekin fram eftirfarandi atriði : .
Í 1. lagi: Ísland sé samkv. sambandslagasamningnum við Dani frá 1. des. 1918 frjálst og fullvalda ríki, og þess vegna sé þess vænzt, að orðin „dönsk eyja“ verði leiðrétt hið skjótasta.
Í 2. lagi var þess getið, að íslenzka stj. hefði þegar í stað mótmælt hernámi Breta á landinu, 10. maí s.l., en Þjóðverjar færðu það fram sem aðalástæðu fyrir hafnbanninu, að Bretar hefðu hér á landi hernaðarbækistöðvar.
Í 3. lagi var þess og getið, að Ísland skoðaði sig eins og áður hlutlaust land og reyndi eftir megni að fylgja hlutleysi sínu fram eftir venjulegum reglum.
Enn fremur var bent á það, að Ísland væri mjög háð öðrum löndum um verzlun og viðskipti og að Íslendingar notuðu sjálfir allan venjulegan innflutning sinn, og hann kæmi því ekki hinum hernaðaraðilanum að gagni, á nokkurn hátt.
Þá var og mjög eindregið mælzt til þess, að tekið yrði fyllsta tillit til vilja þjóðarinnar til að varðveita hlutleysi sitt, þótt landið hins vegar geti ekki komizt hjá að halda uppi viðskiptum við önnur ríki og nauðsynlegum siglingum í sambandi við þau.
Um leið og bent var á þessi atriði, var svo sjálfu hafnbanninu mótmælt harðlega með þeim rökum, sem fólust í því mótmælaskjali, sem sent var.
Loks var lögð áherzla á skjót svör við þessum mótmælum. Einnig var sendifulltrúa Íslands í Danmörku símað, og hann beðinn að vekja athygli dönsku stj. á því, að þýzka ríkisútvarpið hefði í hafnbannstilkynningu sinni nefnt Ísland „danska eyju“, og að dönsku stjórninni beri að lýsa yfir því við þýzk stjórnarvöld, sem raunar er alkunnugt, að Ísland er frjálst og fullvalda ríki.
En vegna þess, hversu allar venjulegar samgönguleiðir eru nú torfærnar og öll skeyti lengi á leiðinni, auk þess sem ríkisstj. verður að fara nokkrar krókaleiðir til þess að koma slíkum erindum áleiðis, leið alllangur tími frá því að ríkisstj. hafði afgr. málið af sinni hálfu, þar til hún fékk fulla vitneskju um, að mótmælin væru komin á réttan ákvörðunarstað.
Mótmælin voru afhent í hendur þýzkra stjórnarvalda þ. 24. þ. m., að því er hermir í skeyti frá sendifulltrúa Íslands í Stokkhólmi, en það skeyti barst ríkisstj. síðdegis í gær. Það er því fullvíst, að mótmælin eru komin í hendur hlutaðeigandi aðila. En fyrr en það er orðið, er ekki venja að birta efni slíkra mótmæla.
Yfirleitt er ekki venja að birta slík mótmæli orðrétt opinberlega. Engin slík mótmæli, sem ríkisstj. hefur sent á seinasta ári, hafa verið birt orðrétt; en þau eru nú orðin mörg. Aðeins mótmælin gegn hernámi Breta 10. maí s.l. voru birt opinberlega orðrétt.
Samkv. þessu er þess ekki að vænta, að mótmæli þau, sem ég hef geri að umtalsefni hér, verði birt in extenso. Aðeins aðalefni þeirra, svo sem það, að mótmælt hafi verið, hverju hafi verið mótmælt, og með hvaða aðalrökum.
Að lokum skal ég geta þess, að um hádegi í gær afhenti ég í umboði ríkisstj. sendiherra Breta hér í bænum mótmæli gegn handtöku og brottnámi þriggja Íslendinga og banni á útgáfu íslenzks dagblaðs. Í þessum mótmælum var tilfærð orðrétt ályktun Alþingis út af, handtöku og brottflutningi íslenzks alþingismanns.
Eru þessi mótmæli komin til réttra aðila, og þótti því einnig rétt að skýra frá þessu hér.