20.05.1942
Sameinað þing: 18. fundur, 59. löggjafarþing.
Sjá dálk 63 í D-deild Alþingistíðinda. (1121)
134. mál, stjórnarskrárnefnd
*Flm. (Bergur Jónsson):
Þáltill. þessi er borin fram í samræmi við þá afstöðu, sem Framsfl. tók þegar í upphafi til stjórnarskrárbreyt. þeirrar, sem vænta má, að samþ. verði næstu daga hér á Alþ. af andstæðingum flokksins og undir forustu fylgissnauðustu og vanmáttugustu ríkisstj., sem nokkurn tíma hefur setið við völd hér á landi, síðan landið fékk innlenda stjórn. Afstaða Framsfl. til stjórnarskrármálsins var þegar í stað ákveðin af fulltrúum flokksins í stjórnarskrárn. og í samráði við flokkinn. Hún var að því einu leyti neikvæð, að flokkurinn vildi engan þátt eiga í afgreiðslu óundirbúinnar og stórgallaðrar breyt. á stjórnskipun ríkisins og taldi þingið ekki þess umkomið, í mestu þingönnum, með öll mestu vandamál óleyst á hinum alvarlegustu háskatímum, að ráða málinu þannig til lykta, að til frambúðar yrði við unað. Hins vegar var afstaða flokksins að því leyti jákvæð, að hann vildi láta þegar í stað hefja undirbúning að því, að svo fljótt sem ástæður leyfðu væri unnt fyrir Alþ. að ganga frá vandaðri stjórnarskrá fyrir lýðveldið Ísland, í samræmi við þingsályktanir Alþingis frá 17. maí 1941. Þessum tilgangi hugðist flokkurinn að ná með því að láta milliþinganefnd, skipaða hinum hæfustu mönnum, endurskoða stjórnarskrána rækilega, með stuðningi hinna beztu fyrirmynda, sem kostur er á frá öðrum lýðræðisþjóðum. Síðan gæti Alþ. valið og hafnað till., svo sem vit og þekking stæði til.
Meiri hl. Alþ. mun nú hafa afráðið að hafna þessari einu virkilega jákvæðu leið til framtíðarlausnar stjórnarskrármálsins, að nokkru leyti með því að gera skyndiáhlaup á einn þátt stjórnarskrárinnar, kjördæmaskipunina, á þann hátt, að enginn mun telja tjaldað nema til einnar nætur. En að þeirri orustu afstaðinni, sem með þessu er til stofnað og ætla má, að verði hörð, mun þó ekki verða hjá því komizt áður en varir að gera stórvægilegar breyt. að nýju, og má þá eigi lengur bíða með að láta fara fram rækilega endurskoðun með framtíðarlausn fyrir augum.
Ég býst við, að um þetta séu hv. þm. nokkuð sammála, en þó skilur nokkuð á milli aðaltill. og brtt. á þskj. 422, sem borin er fram af öðrum minni hl. stjórnarskrárn. Nd. Samkv. brtt. er þess krafizt, að milliþn. skili till. sínum fyrir næsta Alþ. eða svo snemma, að það þing geti afgr. nýja stjórnarskrárbreyt., með nauðsynlegum ákvæðum til lýðveldisstofnunar. Ég skal ekki lasta það, ef n. vinnur bæði fljótt og vel, og ef hún getur lokið verkefni sínu fyrir næsta þing, er ekkert nema gott við því að segja, ef það verður vel af hendi leyst. En betra er þá, að ekki séu í n. aðrir en þeir, sem geta gefið sig óskipta að starfinu, en ekki t.d. þeir menn, sem taka eiga þátt í kosningabaráttu í sumar. Ég tel óþarft að miða afgreiðslu málsins við þing í sumar.
Það hafa að vísu heyrzt yfirlýsingar um það frá aðstandendum stjórnarskrárfrv., sem nú er verið að samþ., að næsta þing eigi að samþ. nýjir breyt. á stjórnarskránni, áður en gengið verði til kosninga samkv. fyrirmælum ákvæðis um stundarsakir í frv. Ég trúi því ekki fyrr en ég kemst að raun um annað, að þessi fyrirætlun sé alvarlega meint. Ég gerði fyrirspurn til þeirra hv. þm., sem hreyfðu þessari fyrirættun við 2. umr. stjórnarskrárfrv. í Nd., um það, hvort þetta teldist leyfilegt og hvar væri stoð í lögum til þess. Aðeins einn hv. þm. svaraði mér, hv. þm. V.-Ísf., og bar það eitt fram, að lögfræðingur, sem væri í ábyrgðarmikilli stöðu, segði það leyfilegt, og að það væri ekkert við þessa framkvæmd að athuga. Aðrar skýringar hef ég ekki heyrt á þessu tiltæki, sem mér virðist afar einkennilegt, að ætla á sama þinginu að samþ. 2 stjórnarskrárbreyt., aðra til fullnustu með fyrirskipun um kosningar í sér fólgna, hina síðari, sem hefur fengið fyrri samþykkt fyrir kosningar. Þetta er að vísu ekki bannað í stjórnarskránni berum orðum, en að slíkt bann er ekki orðað þar, leiðir af þeirri eðlilegu ástæðu, að stjórnarskrárgjafanum, sem er annað og meira en hinn almenni löggjafi, hefur ekki hugkvæmzt, að nokkurt löggjafarþing mundi taka til þessa ráðs. Honum hefur aldrei komið til hugar, þegar 15. gr. stjskr. var sett, að farið yrði að hringla með æðstu lög þjóðarinnar, undirstöðu réttarskipunarinnar og grundvallarlög þjóðfélagsins. Ég tel það alveg tvímælalaust, þótt ekkert fyrirmæli væri um það í því frv., sem fyrr yrði samþ., að kosningar skyldu fara fram þegar eftir gildistöku frv., að það sé beint brot á tilgangi stjskr., a.m.k. á tilgangi þeirra öryggisákvæða, sem sett eru gegn hringli með stjskr. með 15. gr., að sama þing samþ. hverja stjórnarskrárbreyt. á fætur annarri. Ég veit, að það er hægt fyrir meiri hl. Alþ. á næsta þingi að gera þetta, en það verður ekki gert sem löglega og stjórnskipulega rétt, heldur sem gerræði, misnotkun valds. Ég tel fyrir mitt leyti, að það sé skylda hæstv. forseta að vísa síðara frv. frá, og það alveg án tillits til þess, hvað frv. stangast á að efni. En nú hljóta þau að stangast á, þar sem þessi fyrirætlun er vitanlega sú, að breyt., sem á að gera til fulls á næsta þingi, er breyt. á stjórnarskrá konungsríkisins Íslands, en hin um stjórnarskrá fyrir lýðveldið. En ég vil jafnframt taka það fram, að mér þættu þeir Íslendingar nokkuð lítilþægir í kröfum sínum til óskerts sjálfstæðis þjóðarinnar og undirbúnings framtíðar þjóðarinnar sem sjálfstæðs lýðveldis, sem létu sér þessi vinnubrögð líka. Og alveg sérstaklega þegar um er að ræða ákvörðun á æðsta valdi í hinu íslenzka lýðveldi í framtíðinni, og það frammi fyrir augunum á tveimur voldugum lýðveldisþjóðum, sem nú hafa samneyti við okkur hér í landi og við eigum að sækja viðurkenningu til um fullveldi okkar. Af þessum ástæðum tel ég ekki rétt að samþ. þá brtt., sem hér er um að ræða. Ég hef ekkert á móti því að kjósa þessa n. og að hún vinni eins skjótt og vel og hún frekast getur. En fyrst og fremst er það áríðandi, að þannig sé frá gengið, að Alþ. geti haft góðan grundvöll að byggja á í starfi sínu. Ef n. gæti afkastað starfi sínu fyrir næsta þing, væri það ágætt. En hitt tel ég algerlega útilokað, nema þingið vilji gera sig sekt um alveg sérstakt afbrot gagnvart stjskr., að fara að gera tvær mikilvægar breyt. á stjskr. á þessu sumri.