22.05.1942
Efri deild: 64. fundur, 59. löggjafarþing.
Sjá dálk 951 í B-deild Alþingistíðinda. (2488)
38. mál, stjórnarskipunarlög
Páll Zóphóníasson:
Herra forseti ! Enda þótt ég vilji ekki lengja umræður og ekki hafi þýðingu að ræða málið verulega, þar sem bæjaflokkarnir hafa komið sér saman um lausn þess, þá eru þó nokkur atriði; sem ég vil benda á í sambandi við meðferð málsins alla, áður en það fer út úr þinginu.
Í fyrra, um þetta leyti, var útrunninn sá tími, er alþingismenn höfðu umboð frá kjósendum sínum til að sitja á þingi. Þá var horfið að því óhapparáði að fresta kosningum, og þm. framlengdu sjálfir þingsetu. sína og sitja því allir hér í umboði sjálfs síns en ekki kjósenda landsins. Ég lýsti því þá yfir, að ég teldi þetta rangt og að ég mundi ekki á þing koma, nema ég fengi til þess endurnýjað umboð. Þetta fékk ég, og því er ég hér nú. En þótt þm. gerðu þetta þá, þá var það nú samt svo, að þeim stóð hálfgerður stuggur af þessum gerðum sínum. Og til að friða kjósendur lýstu þrír yfir því, þrír ráðherrar, sinn frá hverjum flokki, að ekki væri ætlunin, meðan kosningafrestunin gilti, þ.e. meðan þingmenn sætu í sjálfs umboði, að gera annað og meira á þingi en afgreiða þau mál nú, sem tímarnir krefðust, að leyst væru, og undir engum kringumstæðum ætti að gera grundvallarbreytingar á stjórnarkerfinu.
Finnst mönnum nú, að þessi loforð hafi verið haldin? Ég tel, að þau hafi verið svikin og að það lýsi lágum siðferðisþroska þeirra manna, ef það hafa gert. Þeim er ekki nóg að ræna undir sig kosningarétti kjósenda sinna, taka hann af þeim og sitja í sjálfsumboði á þingi, heldur svíkja þeir þær yfirlýsingar, sem telja má loforð, sem þeir gáfu til að friða kjósendur, þegar þeir voru að framkvæma kosningafrestunina í fyrra. Þetta sýnir mér minna siðleysi en ég vildi mega vona, að væri hjá þingmönnum.
Þá vildi ég líka benda á það, hvernig síðustu stjórnarskrárbreytingar hníga allar í þá átt að auka flokksvaldið á kostnað persónuleika einstaklinganna. Uppbótarsætin, sem sett voru inn í stjsk.1933, gerðu þetta mjög. þau gátu þeir einir náð, sem höfðu það lítið persónuálit, að ekkert kjördæmi vildi hafa þá á Alþ. En þeir þurftu hins vegar að vera það þægir flokksmenn, að flokksstjórnirnar vildu setja þá í framboð þar, sem uppbótarsæti voru líkleg til að vinnast. Nú á enn að styrkja flokksvaldið. Með hlutfallskosningu í tvímenningskjördæmunum. er flokksstjórnunum enn á ný gefið tækifæri til að koma þægum, auðsveipnum flokksmönnum, sem hvergi hafa það persónufylgi, að menn treysti þeim inn á þing. Mér virðist þetta hniga í ógæfuátt. Ég vildi efla einstaklinginn og sjálfstæði hans, en ekki flokksvaldið og múgsálina. Það veldur mér hryggðar að sjá þessa stefnu, og það veldur mér líka hryggðar: að hafa reynt það, að ekki má treysta loforðum ráðherra, sem, gefin eru í flokksnafni. Hvort tveggja lýsir ástandi, sem er, en ekki ætti að vera.
Þá get ég ekki látið vera að minna á eitt atriði enn. Það getur enginn neitað því, að þeir menn, sem búa dreift yfir stór svæði, þurfa að hafa minni „representation“ á Alþ. en jafnmargir menn, sem búa við eina, litla götu í sama bænum. Þarfir þeirra, er í dreifbýlinu búa, og kröfur til heildarinnar eru allt aðrar og margbrotnari en hinna. Auk þess hafa mennirnir í þéttbýlinu, sérstaklega þar, sem þing er haldið, allt aðra aðstöðu til að túlka mál sín við þm. og vinna fyrir framgang þeirra, en þeir, sem í dreifbýlinu búa. Við hér á þingi þekkjum hinar svo kölluðu „grenjaskyttur“ og vitum, hvernig nefndir og einstaklingar eru sendir til þingnefnda og einstakra þm. til að vinna að framgangi sinna áhugamála. Þetta getur dreifbýlið ekki: Það var sagt hér í fyrra, að sendimenn þéttbýlisins héngju á þingmönnum að sinna ákveðnu máli, þeir hefðu ekki frið fyrir þeim, og þótt það hafi kannske verið eitthvað orðum aukið, þá er víst, að aðstaða þeirra er allt önnur til að hafa áhrif á þm. en mannanna, sem í dreifbýlinu búa og margir hverjir hafa aldrei afstöðu til að koma til Reykjavíkur alla sína ævi.
Bæði vegna þessa og þess, að dreifbýlið þarf fleiri fulltrúa, til þess að öll sjónarmið þess komi fram, er það alrangt að halda því fram sem réttlætismáli, að jöfn atkvæði eigi að vera bak við hvern þingmann.
Það, sem ég þá vildi benda á, er þetta :
Ég tel ábyrgðarleysi þingmanna og skort á siðferðisþroska óheppilegt og óforsvaranlegt, þar sem þeir nú, þvert ofan í gefin loforð og yfirlýsingar, ætla að afgreiða mál eins og þetta.
Ég tel háskalegt að auka á flokksvaldið, auka á áhrif múgsálnanna á Alþ., en minnka að sáma skapi áhrif persónuleikans og manndóms einstaklinganna, en þetta er gert með stjskrbreyt. Og ég tel rétt dreifbýlisins fyrir borð borinn með því að ætla smám saman að breyta kjördæmaskipuninni, þar til jöfn atkvæði verði bak við hvern þm., þ.e. gera landið að einu kjördæmi, en því var yfirlýst, bæði af Sjálfstfl. og jafnaðarmönnum í Nd., að að því bæri að stefna, að svo yrði.
Af öllum þessum ástæðum og þó mörgum fleiri mun ég greiða atkv. móti frumvarpinu.