07.09.1942
Neðri deild: 22. fundur, 60. löggjafarþing.
Sjá dálk 288 í B-deild Alþingistíðinda. (404)
80. mál, stjórnarskipunarlög
Jörundur Brynjólfsson:
Ég hygg, að mörgum hafi komið það á óvart, í hvaða búningi þetta mál kom fram. Kosningarnar síðast liðið vor gáfu reyndar vísbendingu um það, að fullnaðarafgreiðsla málsins skyldi fást á þessu þingi og þá skyldi endanlega gengið frá stjórnskipunarl. ríkisins. Þetta fyrirheit var gefið og er alþjóð kunnugt.
Þegar málið var rætt á síðasta þingi, þá töldum við framsóknarmenn ekki hyggilegt að ráðast í stjórnarskrárbreyt. nema því aðeins, að stjórnarskráin væri jafnframt öll tekin til rækilegrar endurskoðunar, bæði þau mál, sem lúta að þessu atriði, er hér um ræðir, og önnur, eins og t. d. kjördæmaskipunarmálið. En við töldum, að þá væri ekki hægt að gera málið svo vel úr garði sem þyrfti, og rökstuddum það svo, að leggja yrði mikla vinnu í málið, svo að hægt yrði að flytja það þjóðinni í slíkum búningi, að við væri hlítandi. Sumir töldu, þar á meðal hæstv. ríkisstj., að nota mætti tímann milli þinga til undirbúnings málinu, en við töldum, að ekki mundi vinnast tími til þess, þótt ekki væri af öðrum ástæðum en þeirri, að þeir menn, sem áttu að vinna að undirbúningi þessum, mundu verða bundnir við kosningar. Einnig var það skoðun okkar, að ekki mætti hreyfa við stjórnarskránni, nema þetta mál, sem frv. fjallar um, yrði tekið þar til meðferðar líka. En til þess að friða samvizku okkar og þeirra, sem líkt litu á, var sagt, að þetta mundi verða gert á næsta þingi. Ég taldi, að ekki mundi vinnast tími til þess, og lét þess um leið getið, að hæpið væri, að atburðarásin yrði slík, að hægt yrði að gera þetta. Um slíkt var vitanlega ekkert hægt að fullyrða á því stigi málanna, en þetta frv. er vissulega sönnun þess, að við höfum reynzt sannspáir. Ég verð að segja, að ég tel það illa farið, að gengið var inn á þá braut að hrófla við stjórnarskránni, án þess að það væri gert í samráði við alla þingflokkana. Síðan 1918 hefur ekkert slíkt spor verið stigið, án þess, að allir væru þar með í ráðum, en á síðasta þingi er svo breytt út af þessu. Maður er að vísu nokkuð bundinn af því, sem fram hefur komið, og fyrir þá sök er ekki hægt að taka þetta mál þeim tökum, sem vert væri, en það er óhætt að segja, að með þessu er ekkert spor stigið, sem horfi málinu til lausnar. Með þessari breytingu er það eitt unnið, að betur er hægt en áður að fara á bak við þjóðina. Það atriði, sem málið fjallar um, er líka þess eðlis, að það þarfnast ekki sérstaks frv. Þar mundi nægja yfirlýsing af hálfu þingsins, enda er það svo rækilega undirstrikað af hæstv. stj., hvers eðlis málið er, að um leið og óskað er eftir því, að þingið samþ. frv., á að skipa stjórnarskrárn., sem á að gera till. um fyrirkomulag á okkar æðstu stj. Það er ekki lítið mál, og því skiptir það mjög miklu, hvernig frá því verður gengið. Og ég kann því illa, er rofin er sú venja, sem viðhöfð hefur verið, þegar um það hefur verið að ræða að breyta stjórnarskránni. Það hefur til þessa aldrei verið gert nema með þingrofi og kosningum, þar sem þjóðinni hefur verið veittur kostur á að dæma um breytinguna. Nú á að gera þetta á einfaldari hátt. Og það sýnir, hve menn eru í rauninni hræddir við þessa braut., sem hér er farið út á, að í grg. er það tekið fram, að með þessu sé ekkert fordæmi gefið um breytingar á stjórnarskránni síðar meir. Það þykir ástæða til að taka stranglega vara fyrir því, að þetta verði gert aftur einhvern tíma í framtíðinni. Ég vil vona, að ávextir þessa máls verði ekki eins ógiftusamlegir og ætla mætti af því, hvernig til þess er stofnað.
Það kom fram í ræðu eins hv. þm., að þetta mál lægi ljóst fyrir og hefði verið rætt rækilega milli þingflokkanna. Já, það er rétt, að þingflokkar hafa rætt það með sér, en ég veit ekki til, að leitað hafi verið álits míns flokks um það, hvernig það fyrirkomulag eigi að vera, sem ætlazt er til, að verði okkar æðsta stjórnskipulag. Það hefur að vísu verið rætt um það, að stofna eigi lýðveldi, og um það eru allir sammála, en um hitt hefur ekkert verið talað, hvert vald æðsti maður lýðveldisins ætti að hafa.
Mér finnst kynlegt, þegar talað er um, að þetta frv. sé skýrt, því að það segir ekkert um búning málsins, og hann finnst mér skipta mestu máli. — Ég skal ekki fjölyrða um, hvort þetta mál sé dregið inn í flokkadeilur, en vil aðeins segja það, að betra hefði verið við síðustu kosningar, að þeir, sem bera þetta frv. fram, hefðu sýnt minna yfirlæti þá en þeir gerðu í þessu máli. Ég hygg, að framkoma þessara manna í málinu nú staðfesti þá skoðun framsóknarmanna, að þetta mál skyldi ekki upp tekið nema rækilega undirbúið. Eg vona, að þótt svona hafi tekizt til um undirbúning málsins nú, þá standi allir saman um lausn þess að lokum. En það verður að vera öllum ljóst, jafnt utan þings sem innan, að draga það ekki inn í flokkadeilur né veitast sérstaklega að þeim mönnum, sem ef til vill virðast deigir, er til kastanna kemur. — Það eru atriði í stjórnarskránni nú, sem ég get vel skilið, að menn vilji losna við, en þessi yfirlýsing í þessu frv., sem hér er um rætt, bætir ekkert úr skák, því að hin hvimleiðu ákvæði standa eftir sem áður í stjórnarskránni, enda þótt þetta frv. verði samþ. — Ég gef ekki um að fjölyrða mikið um þetta mál, enda þótt ýmis atriði hafi komið fram í umr., sem gefi tilefni til, að á þau sé minnzt.
Ég var mjög undrandi á ræðu hv. 3. landsk., er hann sagði, að Framsfl. hefði verið tregur í þessum málum, og vil ég vísa þeim ummælum aftur til föðurhúsanna. Það hefur ekki staðið á Framsfl. að stíga mikilvæg spor í málum, en það var á allan hátt eðlilegt, að við biðum eftir till. frá hæstv. ríkisstj. og þeim, sem að málinu stóðu með henni, því að það var ekki í okkar verkahring að gera till. um lausn málsins. Okkur var skákað til hliðar á síðasta Alþingi, og umr. í blöðum og á kosningafundum í vor voru á þá leið, að okkar liðsinnis væri ekki þörf. Þar að auki höfðum við varað við að taka málið upp á þessum grundvelli. Í því sambandi vil ég benda á till. okkar til þál. á síðasta Alþingi, sem hv. 3. landsk. vitnaði í, en hann dró það af till., að við værum andvígir málinu, og það er misskilningur, sem ég vil hér með leiðrétta.
Ég vil geta þess, að mér finnst undarlegt að taka hér aukaatriði, en skilja eftir mikilvægari atriði, sem var frestað í vor og er enn frestað að öllu leyti. Þetta frv. hér styttir ef til vill leiðina að markinu, en það er borið fram á óviðfelldinn hátt, og ég vil, að sleginn verði varnagli við, að það verði gert aftur.
Ég skal svo ekki fjölyrða um þetta frekar að sinni, en vona, að þetta víxlspor, sem hér hefur verið stigið, endurtaki sig ekki og við náum því marki slysalaust, sem við allir keppum að. Að lokum þetta: Ég vona, að þeir menn, sem bera höfuðábyrgð á málum þjóðarinnar, hafi það í huga, að þetta mál er þjóðinni mikils virði, og þeir gæti meir í varúðar framvegis en þeir hafa gert nú.