07.09.1942
Efri deild: 24. fundur, 60. löggjafarþing.
Sjá dálk 326 í B-deild Alþingistíðinda. (435)
80. mál, stjórnarskipunarlög
Haraldur Guðmundsson:
Þessar ræður eru farnar að fara á dreif, og þótt mér þyki það miður, verður ekki hjá því komizt að minna á atriði, sem komið hafa fram, vegna þess að þau mega ekki ómótmælt standa.
Um þetta frv. er það að segja, að Alþfl. hefur jafnan verið þeirrar skoðunar, að sjálfsagt væri að slíta sambandinu við Danmörk að fullu svo fljótt sem mögulegt væri. Alþingi hefur hinn 17. maí 1941 lýst yfir því, að vegna vanefnda væri sambandssáttmálinn úr gildi fallinn, svo að íslenzka þjóðin gæti að fullu tekið utanríkismálin í sínar hendur.
Annað, sem Alþfl. hefur lagt mikla áherzlu á, er það, að reynt yrði að haga lausn sjálfstæðismálsins svo, að bæði stjórnmálaflokkarnir og þjóðin öll gæti orðið sammála um það, vegna þess að bæði inn á við og út á við erum við miklu sterkari, ef ekki er hægt að sýna fram á deilur, heldur að þjóðin sé einhuga um málið. Af þessu hefur leitt, að menn hafa stundum orðið að samþykkja aðra meðferð málsins en þá, sem þeir hefðu helzt kosið, til þess að ná með því samkomulagi um málið. Þetta hefur verið svona allt fram að þessu, eins og kom fram í ræðu hv. þm. Str., þegar hann gat um samþykktina, sem gerð var 17. maí 1941 með svo til einróma samþykki Alþingis. Ég vil taka það fram, að það er svo langt frá því, að þessi samþykkt feli í sér allt það, sem við Alþflm. hefðum kosið, en um það tjáði ekki að fást.
Við höfum litið svo á, að þetta væri hið eina eðlilega framhald af því, sem gerðist 1918, að við yrðum okkar eigin húsbændur að fullu og öllu og í fullkomnu samræmi við þroska þjóðarinnar og trú á eigin getu, auk þess sem sýnt var, að sambandið við Danmörk gat slitnað, hvenær sem vax, og sérstaklega á hættulegum tímum, eins og nú eru.
Við Alþflm. erum þess fullvissir, að þessi afstaða valdi engum misskilningi eða sársauka í Danmörku og sú sambúð, sem fór batnandi milli Dana og Íslendinga á hverju ári síðan sambandssáttmálinn var settur, muni fara enn batnandi, þegar stjórnskipulagið, sem bindur okkur saman, er að fullu rofið, eins og sambúðin batnaði mikið, þegar það var að mestu afnumið 1918. Og einmitt með tilliti til þess að taka þátt í samvinnu allra Norðurlandaþjóðanna teljum við aðalskilyrðið til þess að geta notið þeirrar samvinnu til fulls, að þjóðirnar séu jafnréttháar og hafi sömu aðstöðu. Við teljum fjarri sanni að gera ráð fyrir því, að af þessu hljótist minni samvinna við Dani eða Norðurlandaþjóðirnar yfirleitt, en teljum, að viðskiptaleg og menningarleg samvinna milli þessara þjóða muni geta náð meiri þroska en áður. Mér þykir rétt, að þetta komi fram í umr. um þetta mál hér á þingi.
Um það frv., sem hér liggur fyrir, vil ég segja það, að Alþfl. hefur ákveðið að fylgja þessu frv. fram. Ég skal segja fyrir mitt leyti, að ég hefði persónulega kosið aðra aðferð í málinu, en get til samkomulags fallizt á þessa leið. Ég held, að við getum slegið því föstu, að með þessu sé tryggt, að við getum á stjórnskipulegan hátt, með einfaldri samþykkt Alþ., hvenær sem er, slitið sambandinu við Danmörk og stofnað lýðveldi. Á þeim tímum, sem nú eru, þegar skjótra aðgerða þarf, er það að minni hyggju talsvert mikið atriði, að svo sé hægt að ganga frá, eins og hér er gert ráð fyrir, í staðinn fyrir, að það þurfi að hafa tvær alþingissamþykktir. Ég vil mótmæla þeim ummælum, sem komu fram, að hér sé um eitthvert stjórnlagaskrípi að ræða. Það, sem hér er verið að gera, er það, að ákvæðið frá 1941 er sett inn í stjórnarskrána, þannig, að það er hægt að greiða atkv. um það í haust, það er einungis orðalag gr., sem felld er inn í stjskr., sem ekki er hægt að ákveða nú.
Ég skal ekki fara að hætti hv. þm. S.-Þ. og fara að greina frá þeim till., sem fram komu í umr. um þetta mál í 8 manna n., því að till. sú, sem hér liggur fyrir í frumvarpsformi, er sú eina aðgerð, sem fyrir liggur. Meðan ekki er önnur till. borin fram, verður þingið að taka afstöðu til þessarar till., sem hér liggur fyrir, og Alþfl., eins og ég sagði áðan, greiðir atkv. með frv.
Ég skal ekki blanda mér inn í þau harla óviðfelldnu orðaskipti, sem fóru á milli hæstv. núv. forsrh. og hv. fyrrv. forsrh., þm. Str., en vil þó geta þess, að ég tel, að þessum nýverið mjög nánu samstarfsmönnum hefði verið miklum mun sæmra að nota annað tilefni en þetta mál til þess að bera hvorn annan brigzlum og ásökunum, og hygg, að þessu máli, sem hér er rætt, sé lítill greiði gerður með slíku, en í sambandi við ummæli hv. þm. Str. um hin nýju viðhorf, sem getið er um í grg. frv., og í sambandi við ummæli hv. þm. Borgf. í Nd. í gær, vildi ég mega beina því til hæstv. ríkisstj., hvort hún sjái sér ekki fært hið fyrsta að gefa út opinbera skýrslu um gang þessa máls og undirbúning þess utan þings og innan og, að svo miklu leyti sem unnt væri, hin nýju viðhorf, sem talað er um. Þm. eru bundnir þagnarheiti um ýmis þau atriði, sem þeir hafa gefið upplýsingar um, og kann ég því illa, þegar rætt er um ýmislegt af þessu opinberlega, og tel ekki rétt að segja frá ýmsu, sem komið hefur fram í ræðum þm. Ég verð því að láta ósvarað atriðum, sem ég hefði annars viljað ræða um, en vil skjóta því til stj., hvort hún sjái sér ekki fært að gefa út skýrslu um aðdraganda og undirbúning málsins.
Það er eitt atriði í ræðu hv. þm. Str., sem ég get ekki látið ómótmælt. Hann fullyrðir, að í samþykktinni 1941 hafi verið gert eins konar samkomulag milli allra flokka um að hreyfa ekki stjórnarskrárbreytingu fyrr en gengið væri til stofnunar lýðveldis, og að það hefði verið brot á því samkomulagi, þegar breyt. um kjördæmaskipunina var flutt á síðasta þingi. Þm. veit manna bezt, að þetta er fullkomið ranghermi. Slíkt samkomulag hefur aldrei komið til mála, a. m. k. ekki frá hlið Alþfl. Þm. veit, að við Alþýðuflokksmenn höfum alltaf litið svo á, að heppilegast og sjálfsagt væri að afgreiða sérstaklega þessa breytingu á stjórnarskránni og kjördæmaskipunina sér. Af hverju? Af því að við vissum, að um þá breyt. yrðu átök, af því að Framsfl. taldi sig hafa og hafði hag af því, hvernig ákvæði kjördæmaskipunarinnar voru fram að þessu, og þeirri aðstöðu mundi hann ekki sleppa án þess að gera það, sem hann gæti, til þess að standa gegn því, að breyt. gengi fram. Það var því fullvíst, að um þessa breyt. á stjskr. mundu verða deilur. Einmitt þess vegna litu Alþflm. svo á, að heppilegast mundi vera að taka þessa breyt. út af fyrir sig, í von um það, að þessi ágreiningur yrði ekki til þess, að menn greindi einnig á um sjálfstæðismálið sjálft, þ. e. a. s. um sambandsslitin við Danmörk. Þessi aðstaða Alþfl. var hv. þm. Str. kunn og flestum öðrum þm.
Ég vil annars segja það, að ég teldi það ákaflega æskilegt, og segi það í sambandi við ræðu hv. þm. Str. og ekki síður ræðu hv. þm. S. Þ., ég teldi það æskilegt, ef þessir þm. færu að gera sér grein fyrir því nú, að það er búið að afgreiða þá breyt. á stjskr., sem felur í sér breyt. á kjördæmaskipuninni. Þeirri afgreiðslu er lokið, lokið að fullu, svo að það væri æskilegt, að því væri ekki blandað inn í svo að segja hvert einasta mál, sem hér er til afgreiðslu á þingi. Mér er það óskiljanlegt, hvernig hv. þm. S.-Þ. í sinni löngu og að mörgu leyti merkilegu ræðu gat varið ekki minna en 30–40 mín. til þess að ræða kjördæmamálið, til þess að koma enn á ný að þeirri furðulegu staðhæfingu sinni, að í raun og veru stafaði öll ógæfa þessa lands, sem virðist vera mikil, og öll ógæfan, sem framundan er, sem virðist ekki vera minni, af því, að Alþfl. hefði af hrekkvísi sinni fundið upp þetta herbragð að ginna Sjálfstfl. til þess að vera með sér um að gera breyt. á kjördæmaskipuninni, til þess að spilla vináttu og náinni samvinnu milli Sjálfstfl. og Framsfl., og afleiðingin af þessu herbragði, sem hann telur, að hafi lukkazt svo vel, sé svo það geigvænlega ástand, sem er í öllu, og afleiðingin er líka sú, að mér skilst, að ekki er hægt að ná eins langt í sjálfstæðismálinu og flestir vonuðu síðast liðinn vetur.
Út af því, sem hv. þm. Str. sagði um yfirlýsingu forsrh., vil ég segja, að mér er kunnugt, eins og öðrum þm., um þá yfirlýsingu, sem forsrh. gaf, skömmu eftir að stj. hans tók við völdum. Ég minnist þess ekki, að hún væri um annað en hann ætlaði að leggja fyrir þing það, sem nú kom saman, frv., sem feli í sér fullkomna lausn á sjálfstæðismálinu. (HermJ: Ég ræddi um yfirlýsinguna í Morgunblaðinu.) Um þær yfirlýsingar ætla ég ekkert að segja. Hann getur rætt um þær við sinn gamla starfsbróður, en ætti um leið að lesa dálítið í Tímanum. Það mundi ekki spilla.
Annars furðar mig mjög á ræðu hv. þm. Str. Ég fékk ekki betur skilið en þetta frv., sem hér liggur fyrir, væri mjög hættulegt á alla vegu, að það væri þjóðarsmán að samþykkja það. Og forsrh., sem venjulega er prúður, notaði stór orð í svarræðu sinni, en því furðulegri þóttu mér þessi gífuryrði, þegar þess er gætt, að á fundi í Nd. guldu allir flokksmenn hv. þm. Str. samþykki við þessu frv. með þögninni. Þögn er sama og samþykki, og sá, sem ekki greiðir atkv., greiðir atkv. með þögninni. (HermJ: Það getur verið af fyrirlitningu.) Ekki eftir þingsköpum Alþingis.
Til þessarar till. verðum við að taka afstöðu, eða hann verður að flytja aðra till. Mér er spurn: Hvaða till. flutti hv. þm.? Ef hann telur þessa leið ófarandi þjóðinni, vill hann þá fara þá leið, sem bent var á í vor? Vill hann fara hana? Vill hann, að fengnum þeim upplýsingum, sem hann hefur fengið, eins og aðrir þm., að þingið samþykki stjórnarskrárbreyt.? Það hefur engin slík till. komið fram, og eftir fyrri afstöðu hv. þm. er ekki ástæða til að ætla, að hann vildi fallast á þetta. Svo er önnur leið til, ef leið skyldi kalla: það er að líta á þessi nýju viðhorf sem þýðingarlaus, þótt vitað sé, að mestur hluti af störfum þingsins hefur farið í þetta. Er það sú leið, sem hann vill fara? Margar leiðir hafa verið ræddar. Og ein af þeim er sú, sem hér er til umr., og hygg ég, að það sé sú leið, sem flestir hafi viljað sameinast um, og þess vegna var hún valin. Afstöðu Alþfl, hef ég áður getið um og þarf ekki að endurtaka það.
Það væri freistandi að ræða ýmis atriði viðvíkjandi ræðu hv. þm. S.-Þ., önnur en þau, sem ég drap á hér áðan, en mjög einkennilegt þótti mér það, að meiri hl. af ræðu hans, eins og áður er sagt, snerist um kjördæmamálið, sérstaklega í því ljósi, að Alþfl. væri þar höfundur alls hins illa. Það, sem kom fram þar, var það, að Sjálfstfl. lét Alþfl. ginna sig til þess að skilja við gamla vini sína, en hafði af því svo mikinn skaða og skömm, að það er von um, að hann taki upp samvinnu við sína gömlu vini, þ. e. hv. þm. S.-Þ. og Framsfl. Ég hef ekkert við þetta að athuga. Það er ekkert annað en staðfesting á þeirri till., sem hefur komið fram og verður til atkvgr. innan skamms, og vænti ég, að þetta komi þá eins skýrt fram og hér.
Skraf hans um dýrtíðina skal ég ekki fara út í, en býst við, að okkur greini svo á þar, að ekki sé von um samkomulag. En mætti kannske minna hann á það, að dýrtíðin hafði hækkað upp í 183 stig, áður en nokkur grunnkaupshækkun, sem nokkur áhrif hafði á vísitöluna, var komin fram, og ég má kannske minna hann á það, að stórkostleg grunnkaupshækkun hafði farið fram, áður en sú nána samvinna, sem var milli Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins í sambandi við stofnun gerðardómsins, hafði rofnað.
Ég hygg mér sé engu síður ljóst en hv. þm., hversu knýjandi nauðsyn er á því að stöðva verðbólguna og verðfall peninga í landinu. En það verður að segja hverja sögu eins og hún gengur, og hún er á þann veg, að hvorki Sjálfstfl. né Framsfl. hafa enn sem komið er fengizt til þess að gera nokkrar þær ráðstafanir þess efnis, að á nokkurn hátt skerti möguleika þeirra, sem þeir telja sig umboðsmenn fyrir, til að hagnast á vaxandi dýrtíð og vaxandi verðfalli krónunnar. Ég vildi óska, að á þessu yrði breyt. Alþfl. hefur ekki tvisvar heldur þrisvar á þessu þingi látið þess getið, að hann væri fús til þess að hefja viðræður um aðgerðir, til þess að ráða bót á þessu vandamáli. Það hafa engar undirtektir komið, engin svör frá hvorugum þessum flokki þess efnis, nema ef sú till., sem Framsóknaaflokkurinn ber fram í sameinuðu Alþingi er svar af hans hálfu.