12.01.1943
Efri deild: 29. fundur, 61. löggjafarþing.
Sjá dálk 473 í C-deild Alþingistíðinda. (3392)
84. mál, menntamálaráð Íslands
Flm. (Kristinn Andrésson):
Ég hafði ekki ætlað mér í sambandi við þetta frv. að ræða almennt um málefni listamanna eða afstöðu Alþ. til bókmennta og lista, fjárveitingar til listgreina o.s.frv. Ég ætlaði ekki heldur að ræða um verksvið menntamálaráðs, heldur aðeins þá breyt. á skipun þess, sem fram fer fram á, án tillits til þess, hvort Alþ. kann að vilja takmarka eitthvað verkefni ráðsins. Ég er t.d. eindregið þeirrar skoðunar, þó að ég telji ekki ástæðu til að rökstyðja hana að þessu sinni, að Alþ. eigi tvímælalaust að taka laun til skálda og listamanna, sem veitt voru í 18. gr., aftur inn í fjárlögin, þ.e.a.s. Alþ. eigi sjálft, en ekki menntamálaráð, að hafa þetta veitingarvald í höndum. Hins vegar álít ég rétt, að menntamálaráð hafi framvegis úthlutun þeirra styrkja, sem veittir eru frá ári til árs og áður voru í 15. gr. fjárl. En þótt þessi breyting verði gerð, og e.t.v. einhverjar fleiri á verksviði menntamálaráðs, er ég sammála hv. þm. S.-Þ., er hélt mjög undarlega ræðu í þessu máli, sammála honum um það, að stofnun menningarsjóðs og menntamálaráðs hafi á sínum tíma verið spor í rétta átt. Og hv. þm. hefur aldrei fengið álas nokkurs listamanns fyrir að gangast fyrir þessum stofnunum. Hitt er annað mál, að starfsemi þeirra og starfshættir hafa sérstaklega síðustu árin orðið með þeim endemum, að þær hafa mjög brugðizt þeim vonum, sem við þær voru tengdar, og hafa beinlínis undir formennsku hv. þm. S.-Þ. snúizt að mörgu leyti í öfuga átt við upphaflegan tilgang sinn, þar sem formaðurinn hefur haldið uppi ósæmilegum áróðri gegn listum og bókmenntum og ritað mánuð eftir mánuð í senn fáránlegar og hatursfullar greinar um einstaka listamenn í landinu, og hefur á þennan hátt gert alla starfsemi menntamálaráðs svo óvinsæla meðal þjóðarinnar, að undrum sætir, og alveg sérstaklega meðal listamanna, svo að þeir hafa orðið að eyða tíma sínum til þess að bera af sér óhróður formanns þeirrar stofnunar, er sérstaklega átti að vera til þess kjörin að gæta hagsmuna íslenzkrar menningar og listar. Og það er ákaflega „tragiskt“, að einmitt sá maðurinn, sem forgöngu hafði um stofnun menningarsjóðs og menntamálaráðs, skuli sjálfur hafa orðið til þess að skapa þessa óvild og fyrirlitningu. En ég vil, að menn varist að fordæma þess vegna stofnanirnar sjálfar, láta þær ekki gjalda þess, að einstaka manni eða mönnum takist að spilla öllu. heilbrigðu starfi þeirra og gera þær jafnvel að tækjum til að reyna að hindra þróun bókmennta og lista.
Það er alveg furðuleg sjálfshæðni, sem kom fram hjá hv. þm., þegar hann fór að taka aukin verkefni, sem menntamálaráði hafa verið falin síðustu árin, til vitnis um sívaxandi traust menntamálaráðs. Hann veit það manna bezt sjálfur, að hann hefur gersamlega eyðilagt allt traust á menntamálaráði eins og það er nú skipað. Hvers vegna er hann þá að hæða sjálfan sig? Finnst hv. þm. hann hafa ráð á því? Þegar Alþ. fékk menntamálaráði í hendur úthlutun styrkja til skálda og listamanna 1939, marðist sú ráðstöfun í gegn með eins atkv. meiri hl., og það voru ekki fáir þm. sem lýstu sérstaklega yfir því, að þeir vantreystu menntamálaráði til úthlutunarinnar. Þetta var gert að pólitísku máli og hag listamanna fórnað til þess að geðjast hv. form. Framsfl., sem þá var valdameiri en nú, þegar farið er jafnvel að brenna það, sem hann skrifar og honum ekki einu sinni leyft að birta áramótahugleiðingar í blaði flokksins. Nei, það var ekki vegna trausts þingsins á menntamálaráði, að það fékk leyfi til að úthluta styrkjum til listamanna. Það var þjóðstjórnarpólitíkin gamla, sem heimtaði þessa breyt. í kúgunarskyni við listamenn, og sjálfur faðir þjóðstjórnarinnar varð að fá einhverju að ráða. Hann var gerður að general yfir þeim fylkingararminum, sem átti að halda rithöfundum og listamönnum í skefjum, umbuna þeim og refsa eftir því, hvort þeir reyndust þægir og auðsveipir þegnar eða ekki. Hv. þm. S.–Þ. ætti ekki sjálfur að vera að draga dár að sér hér í hv. d. og tala um vaxandi traust menntamálaráðs. Hv. d. og þjóðinni allri er allt of kunnugt um allt það vantraust, sem komið hefur fram gagnvart menntamálaráði. Sannleikurinn er, að menntamálaráð er gerrúið öllu trausti.
Ræða hv. þm. var furðuleg að fleiru en þessu. Það voru á henni tvær hliðar. Hv. d. gat að vísu haft skemmtun af henni, ef litið var á hana frá því sjónarmiði, að hv. þm. væri að gera kúnstir frammi fyrir þingheimi, eins og ákveðnar persónur gerðu við hirðir fyrr á tímum. Ræðan var að vísu ekki neitt frábrugðin ýmsum öðrum ræðum þessa hv. þm. eða greinum hans, svonefndum kjöllurum eða langhundum. Ef til vill má segja, að hv. þm. hafi verið með stilltara móti, þegar umræður hans snúast um þessi mál. Það er ekki einu sinni víst, að þessi ræða, ef hún hefði verið skrifuð og send Tímanum, hefði verið talin brunahæf, og þegar litið er á skoplegu hliðina, þá er það sannarlega ódýr skemmtun fyrir hv. d. að hlusta hér á útskýringar þm. á skáldskap og öðrum listum, sjónarmiðið er svo frámunalega kyndugt. Það er t.d. furðulegt, að maður, sem alla ævi hefur ver ið að bögglast við að skrifa um listir, skuli vera alger óviti á þessu sviði og ekki hafa neina hugmynd um, hvað er skáldverk eða listaverk. Ég hef verið að hugsa um, hvaða sjónarmið hann í rauninni hafi. Mér finnst hann helzt tala um skáldsögur eins og markaskrár. Hann virðist alltaf vera að leita uppi eyrnamark og eiganda að hverri persónu, sem hann les um, kemur aldrei auga á neitt listrænt sjónarmið. Ég veit ekki, hvernig stendur á þessu markatöflusjónarmiði hv. þm. Og svo eru einstakar persónur í sögum, sem hafa svo mikið aðdráttarafl fyrir hann, að hann rennur á þær eins og lax á flugu. Ein er þó sú persóna, sem hann er allra ginnkeyptastur fyrir og hefur ótrúlega mikið aðdráttarafl, — það er Pétur Þríhross —, hvort sem það er af því, þegar litið er á markatöflusjónarmið hv. þm. á allan skáldskap, að hann þykist kenna á Pétri Þríhross eyrnamark sín sjálfs. Og þá er ekki óskemmtilegri, þegar kemur að myndlistinni. Þar er það Þorgeirsboli, sem hefur sama aðdráttaraflið sem Pétur Þríhross, hvernig sem menn vilja nú halda, að á því standi. Auk þessara aðlaðandi per sóna, sem ég nú hef nefnt, eru ýmis smáatvik alveg sérstaks eðlis, sem þessi hv. þm., formaður menntamálaráðs, veitir alltaf athygli, og geri ég ráð fyrir, að kenningar Freuds mundu helzt geta skýrt þetta. Einn fyrrv. alþm. sagði mér þá sögu, rétt eftir að hún gerðist, að hv. þm. S.-Þ. fór að afloknu þingi til Þingvalla og hafði með sér Sjálfstætt fólk til að lesa og geta notið þess í næði, skyldi maður ætla. Sama kvöldið og hann kom aftur frá Þingvöllum, hringdi hann upp þingmanninn, er sagði mér frá þessu. Hafði hann þá lesið skáldsöguna, og var það eitt atriði, sem hafði festst í huga hans og stríddi á sálina, og atriðið var um Gvend í Sumarhúsum og dóttur kaupfélagsstjórans, er þau hvíldu sig i grænum hvammi við vatn, og það, sem hann vildi fá að vita í þessu sambandi, spurningin, sem hann bar upp við vin sinn, er hann taldi skilningsgóðan á svona hluti, var þessi: Heldurðu, að strákurinn hafi haft öll gögn og gæði af stelpunni í hvamminum? Um annað hafði hann ekki að ræða viðvíkjandi skáldsögunni.
Það getur sem sagt verið nógu skemmtilegt til þess að kynnast sálarlífi hv. þm. að heyra hann vera að útlista skáldskap, segja upp aftur og aftur söguna af Pétri Þríhross og Þorgeirsbola og ýmisleg atvik, sem snerta hann svo djúpt, að hann er ekki í ró fyrr en hann hefur fengið tækifæri til að bera þau upp við aðra. En þetta snýst samt upp í að verða óskemmtilegt, þegar á það er litið, að formaður menntamálaráðs á í hlut. Og það er meira en óskemmtilegt, það verður alvörumál, þegar, þess er gætt, að allt þetta sálfræðilega krydd er í þjónustu málflutnings, sem hefur það eitt að markmiði að ófrægja og rógbera íslenzka listamenn og rithöfunda.
Hv. þm. er alltaf að flytja þann boðskap þjóðinni, í hverri ræðu sinni af annarri hér á Alþ., að íslenzk nútímalist sé óþjóðleg og úrkynjuð. Hann sagði í ræðu sinni um daginn í tilefni af þessu frv., að listamenn væru vesalingar, skríðandi hópar o.s.frv., þeir gætu ekkert í listum. Hann sagði um Bandalag íslenzkra listamanna, að það gæti enginn félagsskapur heitið, meiri hluti íslenzkra listamanna stæði utan við það og náttúrlega þeir beztu. Hann komst svo langt að telja upp fjóra listamenn, sem hvorki vildu heyra né sjá þennan félagsskap: Einar Jónsson, Davíð Stefánsson, Jóhannes Kjarval og Sigvalda Kaldalóns. Allir þessir menn eru í bandalaginu, og einn þeirra hélt ræðu á listamannaþinginu. Ég hef enn fremur fulla ástæðu til að halda, að enginn þessara listamanna kæri sig um það að vera auglýstur sem fjandmaður bandalagsins af þessum hv. þm. né þyki sómi að því að vera talinn mikill listamaður af honum. Það er ekki langt að leita að þeirri fyrirmynd, sem hv. þm. sækir til aðferðir sínar í árásum á listamenn. Það er alkunnugt, hverjir það eru, sem á undanförnum árum hafa verið að stimpla list nútímans óþjóðlega og úrkynjaða og halda sýningar á úrkynjaðri list. Það eru fasistar og kvislingar, sem þessi ódæðisverk fremja og fyrirmyndin er sótt til. Tímaritið Helgafell benti í fyrra á líkinguna með aðferðunum, sem formaður menntamálaráðs er farinn að beita, og aðferðum fasistanna. Vil ég með leyfi forseta lesa hér svolítið brot úr greininni.
„Það er ekki fyrr en með svartasta afturhaldi 20. aldarinnar, sem ómenntaðir ríkisvaldhafar hafa lögfest ákveðnar listastefnur, en bannfært aðrar, eins og gert hefur verið í Þýzkalandi nazismans, en þar hafa listamenn sætt líkamlegum refsingum fyrir að handleika pensilinn öðruvísi en foringjanum þóknast, jafnframt því, sem verk ýmissa helztu meistaranna hafa ýmist verið seld út úr landinu til ágóða fyrir nazismann eða verið lokuð niðri í dimmum kjöllurum, þar sem þau hafa ekki getað angrað fegurðarsmekk manna. Í júlí 1937 var enn fremur í Þýzkalandi haldin sýning á úrkynjaðri list, sem svo var kölluð, og skyldi hún vera listamönnum og öllum almenningi til viðvörunar, enda var þar, að dómi kunnáttumanna, flest það saman komið, sem lífvænlegast mátti teljast í þýzkri nútímalist. Samtímis var opnuð þar önnur sýning á svo kallaðri þýzkri list, fyrirmyndarlistinni, en við það tækifæri hélt foringinn ræðu, þar sem hann virðist hafa orðið fyrir ótrúlega miklum áhrifum af íslenzkri listgagnrýni, eins og hún hefur komið blaðalesendum fyrir sjónir síðustu mánuðina. Í ræðu sinni lýsti hann brautryðjendunum í listastefnum nútímans sem „lánleysingjum, sem guð hefur synjað um alla getu til að skapa listaverk og yfirleitt synjað um alla hæfileika til annars en þess að skruma og blekkja“. (Þeir geta bara skrökvað). Hann kvað sig meira að segja hafa séð verk eftir „klessumálara, sem þykjast hafa reynslu fyrir bláum engjum, grænum himni og brennisteinsgulum skýjum“. Og hann bætti við: „Ég ætla mér ekki að rökræða við þessa sjónvilltu menn, en ég vil í nafni þjóðar minnar leggja blátt bann við því, að þessum grátlega ógæfusömu mönnum gefist tækifæri til að halda áfram að blekkja landslýðinn og telja honum trú um, að það, sem þeir gera, sé list“.
Það er eftirtektarvert, að tæpum sjö árum eftir að þessu fer fram í Þýzkalandi Hitlers, er sams konar sýning á úrkynjaðri list haldin í alþingishúsinu í Reykjavík. Að vísu er ekki að fullu kunnugt, hvers konar ræður hafa verið fluttar við það tækifæri, en hvað sem um það er, þarf tæplega mikinn skarpleik til að sjá, hvorum megin Hitler mundi skipa sér í taugastríði því, sem nú stendur um íslenzka myndlist, og má það vera báðum aðilum nokkur huggun. En þó að listamennirnir sjálfir og fjölskyldur þeirra telji sig það nokkru skipta, hvort þeir eigi að fá að halda lífi og limum í þessu þjóðfélagi eða ekki, mundi hitt þó varða alla þjóðina meir, ef úrslit þessarar baráttu gætu talizt vísbending um það, hvers andlegs frelsis menningin í landinu mætti vænta sér í framtíðinni. Og það er víðar en gagnvart myndlistarstefnu, sem ofbeldishneigð og einræðishyggja virðast vera að leita fyrir sér í þjóðfélaginu. Meðal annars hafa komið fram raddir um, að lögbjóða beri ýmsar hömlur á efnisvali, stíl og málfari rithöfunda, og þyrftu þá þeir tímar ekki að vera langt undan, að það yrði algengt að sjá ung og feimin ljóðskáld labba sig upp í dómsmálaráðuneytið til að fá staðfestingu á síðasta ástaljóði sínu, en væntanlega yrðu þó öll stærri skáldverk tekin fyrir á ráðherrafundi.“ (Þetta er í aprílhefti Helgafells 1942.)
Ég tel það skyldu Alþingis að gera sér grein fyrir, hvers konar aðferðum hér er farið að beita gagnvart íslenzkri list og listamönnum, og gera sér grein fyrir frá þjóðlegu sjónarmiði og sjónarmiði íslenzks sjálfstæðis, hvílík skaðsemdarstarfsemi það er að standa fyrir ofsóknum gegn bókmenntum, og listum á þessum tíma.
Hv. þm. S.-Þ. vill lauma þeirri hugsun inn hjá þingmönnum, að nútímalistin standi á lágu stigi og listamenn eigi ekkert félag og því sé ekkert mark takandi á þeim. Þetta er slæm iðja og hættuleg, mjög ósamboðin þingmanni. Sannleikurinn um íslenzka nútímalist og bókmenntir er sá, að þær standa á mjög háu stigi. Við eigum ótrúlega marga afburðamenn á sviði lista og höfum átt á þessari öld, og ég vil alls ekki láta hjá líða að vekja athygli hv. d. á þessu.
Hv. þm. taldi, að ekkert dæmi v æri hægt að nefna um rökstudda aðfinnslu við menntamálaráð. Ég segi ekki annað en það, að það þarf kjark til af form. menntamálaráðs að bera slíkt fram hér í hv. d. Það er eflaust ágætur eiginleiki að geta endalaust barið hausnum við steininn, og aðferð, sem getur komið sér vel nokkurn tíma, að viðurkenna engan ósigur.
Ég get tekið undir það með hv. 6. þm. Reykv., að það er í raun og veru lítt skiljanlegt, þar sem fjórir menn ættu að geta staðið á móti hv. þm. S.-Þ. einum í menntamálaráði, að hann skuli fá svo miklu ráðið þar. En þar held ég, að Sjálfstfl. þurfi fyrst og fremst að líta í eiginn barm, og væri ekki úr vegi fyrir hann að skipta um menn í ráðinu og hafa þar þá menn, sem eru eitthvað sterkari en þeir hafa reynzt þar.
Annað vil ég benda á í tilefni af þessu frv,, að orsökin til þess, að þetta ástand, sem skapazt hefur í sambandi við menntamálaráð, skuli hafa orðið til, liggur áreiðanlega að nokkru leyti í því, hvernig til ráðsins er kosið. Og til þess að reyna að koma í veg fyrir, að það ástand geti verið til, er þetta frv. flutt, eins og ég hef tekið fram.
Hv. 6. þm. Reykv. hélt því fram, að það mundi vaka fyrir mér aðallega með flutningi þessa frv. að ráðast á hv. þm. S.-Þ. og frv. væri beint að mestu gegn honum persónulega, og hann sagði, að einn fyndinn þm. hefði sagt, að það hefði eins mátt flytja frv. þess efnis, að bannað væri, að Jónas Jónsson væri í menntamálaráði. Þetta er nú ekki rétt hjá hv. þm. Þetta mál er miklu alvarlegra en svo, að það beinist þannig að persónu Jónasar Jónssonar, hv. þm. S.-Þ., sérstaklega, þrátt fyrir þó að maður verði að ræða svo mikið um hana. Fasistum t.d. virðist þykja það ágætlega henta á austurvígstöðvunum núna að viðurkenna ekkert undanhald og ekki missi nein, vígis. Hið sama getur kannske komið hv. þm. vel í svipinn. En þótt hann vilji enga ósigra viðurkenna og ekkert undanhald og ekki missi neins vígis, þá getur hann ekki afmáð bölvaðar staðreyndirnar, og honum þýðir ekki neitt að vera að bera það fram hér í hv. d., að hann standi enn teinréttur og ósigraður og flekklaus. Til þess hafa hrakfarirnar verið allt of auðsæjar.
Vill hv. þm., að ég fari að lesa upp aftur úr skjali myndlistarmanna dóm þeirra um hæfni menntamálaráðs til að velja myndir og skilning þess á listum.
Ég skal aðeins nefna hér eina ferð menntamálaráðs til myndlistarmanns, er þeir ráðsmennirnir ætluðu að velja hjá honum mynd til kaups. Hann sýndi þeim málverkin, og þeir spígsporuðu um salinn og hvesstu sjónir á myndirnar. Mest bar á formanni, og lét hann óspart uppi við listamanninn, að illa geðjaðist sér að framleiðslu hans og taldi enga mynd kaupandi. En einhverja varð helzt að taka, og málið leystist: formaðurinn kom auga á mynd frá Blönduósi og keypti hana af því, að þar sást vegarspotti, sem verið höfðu pólitísk átök um, þegar hann var lagður. Þar speglaðist sjónarmið hv. þm. á myndlistinni.
Hv. þm. finnst það sýna sérstaka verðleika menntamálaráðs, að það lækkaði ekki styrkina nema við fáa listamenn, og sennilega enn þá meiri verðleika, að það bætti ýmsum mönnum við og pírði nokkrum hundruðum kr. í marga. Honum finnst það sennilega afrek til að státa af í framtíðinni að hafa lækkað launin til Halldórs Laxness úr 5000 kr., sem Alþ. veitti honum, niður í 1800, og meta hann þannig sem rithöfund að jöfnu við Ólaf Friðriksson. Eins finnst honum sennilega frægð í því að láta lækka styrkinn til Þorbergs Þórðarsonar úr 2500, er Alþ. hafði veitt honum, niður í 1800 kr. og upphæðina til Sigurjóns Friðjónssonar úr 1000 kr. niður í 500. Fyrsta árið átti að sýna rausn gagnvart Gunnari Gunnarssyni, og honum voru veittar 4000 kr., en hann þótti ekki sýna nógu mikla auðsveipni og var lækkaður í verði og fékk ekki nema 3000 kr. næsta árið, en kjarkurinn entist ekki til að fara lægra með hann. Ágæt viðurkenning þótti gagnvart Theodóri Friðrikssyni, er hann hafði lokið ævisögu sinni, að lækka styrkinn handa honum úr 1500 niður í 800. Það eru frábærir verðleikar ráðsins, ef ekki skyldi vera hægt að telja upp mörg dæmi í viðbót um úthlutunarstarf þess. Formaður þess hefur hvað eftir annað auglýst opinberlega, að það væri skylda ráðsins að refsa þeim höfundum, sem hefðu aðrar pólitískar skoðanir en honum þóknuðust. En seinna virðist reyndar þessi skoðun hafa snúizt svo í kollinum á honum, að allir væru þjóðhættulegir menn, sem ekki fengjust til að dást að honum persónulega, og hlýtur þá að verða erfitt fyrir hann að veita nokkrum styrk hér eftir.
Ætli mætti þá ekki minna á bókaútgáfu ráðsins? Skyldi hún geta fengið rökstuddari aðfinnslur en þær, að almenningur hefur orðið mestu skömm á fyrirtækinu, þykir Viktoría drottning og Arabíu Lawrenee ekkert sérstaklega þjóðlegir fánar fyrir þjóðarútgáfunni og getur ekki fengið sig til að dást að útgáfu hv. þm. á Jónasi Hallgrímssyni, og kemur þar enn fram markatöflusjónarmiðið, sem einkennir bókmenntasmekk þessa manns.
Og hvað skyldi koma á daginn, ef reikningar menntamálaráðs væru rannsakaðir, og teldi ég beinlínis ástæðu til, að Alþingi krefðist þeirrar rannsóknar. Er menntamálaráð eitt sinn fékkst til að birta tölur sér í varnarskyni gegn ákærum myndlistarmanna, vöktu þær miklar grunsemdir. Skýrsla yfir listaverkakaup Menningarsjóðs þau 13 ár, er hann þá hafði starfað, sýndi, að á heildartekjum listdeildarinnar, kr. 206 812.00 (að frádregnum greiðslum ákveðnum með sérstökum lögum), kom rúmur þriðjungur hvergi fram, kr. 71000:00 (eins og myndlistarmenn sýndu fram á í svari til menntamálaráðs, Mbl. 22. maí 1941). Menntamálaráð reyndi að klóra yfir þetta, og einhverju formi var komið á reikningana, en formaður Bandalags íslenzkra listamanna hefur borið það fram opinberlega, að reikningarnir væru ekki með felldu. Og hvernig skyldu vera fjárreiður bókaútgáfunnar? Hvaðan fær hún allt það fé, sem hún hlýtur að hafa þurft á að halda, þar sem árgjald félagsmanna helzt alltaf í 10 kr. þrátt fyrir alla dýrtíð?
Og enn vildi ég bæta við. Hvernig er hægt að auglýsa betur algert hæfileikaleysi, svo að ekki sé meira sagt, en með sýningunni, sem menntamálaráð hélt til samanburðar góðri list og úrkynjaðri list?
En þrátt fyrir allt þetta klígjar ekki hv. þm. S.-Þ., form. menntamálaráðs, við því að segja, að engar rökstuddar aðfinnslur hafi komið fram gegn starfsemi menntamálaráðs. Og hvernig skyldi hún þá hafa verið, ef hann hefði alltaf fengið að ráða, og aðrir ráðsmenn ekki þó nokkrum sinnum hindrað verstu afglöpin?
Enn fáránlegri þó en störf ráðsins og það, sem mesta andstyggð hefur vakið meðal hugsandi Íslendinga, eru skrif formannsins: fáfræðin, sem þar speglast, níðið og rógurinn um listamenn.
Sjálfur sýkillinn, sem menntamálaráð, eins og það hefur verið skipað, ber í sér, er afstaðan gagnvart listamönnum, tilraunirnar til að beita þá andlegri kúgun. Þessir listamenn, sem á einhvern hátt hafa ekki þótt nógu auðmjúkir, hafa verið lagðir í einelti, þeim skyldi refsað með rógskrifum, styrksviptingum eða á annan hátt. Í stað samvinnu milli listamanna og þeirra, sem fara með málefni þeirra fyrir hönd Alþ., hefur skapazt úlfúð og ófriður, sem orðinn er að þjóðarsmán. Ég veit, að ýmsum er gjarnt að halda, að formaður menntamálaráðs beri hér einn alla sök, en þetta ástand er samt á ábyrgð þeirra allra, sem í ráðinu hafa setið. Og það er annað, sem ég vil benda á og er líka tilefni þessa frv., að sökin á því, að svona ástand skuli geta orðið til, liggur áreiðanlega að nokkru leyti í því, hvernig ráðið er skipað. Ég skal ekki bera brigður á, að það hafa valizt a.m.k. í meiri hluta þessa ráðs alveg ótrúlega óheppilegir menn, og maður á erfitt að hugsa sér, að það gæti endurtekið sig önnur eins formennska og þar hefur verið síðustu árin, en ég er líka viss um, að þetta hefði ekki getað átt sér stað, ef listamenn hefðu átt þá íhlutun í ráðinu, sem farið er fram á í því frv., sem hér er til umræðu. Og það verður skilyrðislaust að tryggja strax á þessu þingi, að komið verði í veg fyrir það ástand, sem ríkir í þessum málum nú.
Ég kemst ekki hjá því að víkja með örfáum orðum að hv. þm. S.-Þ. Það er í sjálfu sér mjög raunalegt, hvernig fyrir honum hefur farið. Hann var um tíma nýtur maður, sem lagði ýmislegt gagnlegt til menningarmála, þótt reyndar hafi verið allt of mikið úr því gert. Nú hefur þessi framtakssami maður stofnað sér í sífellt meiri ógöngur. Hann hefur leiðzt út í þær lengra og lengra, eins og alls ekki getað við sig ráðið, einhver geðofsi eða illur andi tekið af honum alla stjórn. Það er afskaplega sorglegt fyrir þá, sem ekki vilja honum neitt illt, að horfa upp á þetta. Í ræðu sinni var hv. þm. tíðrætt um „kommissara“ í rússneska hernum, og þótti honum stafa af þeim margt illt, enda kemur það alveg heim við það, sem margsinnis hefur verið haldið fram í fregnum þýzka útvarpsins. Það sagði meðal annars þá sögu af einni rússneskri herdeild, er Þjóðverjar áttu í höggi við, að þeim þótti óskiljanlegt, að hún fékkst ekki til að gefast upp, þótt þeir gætu ekki látið sér detta annað í hug en hermennirnir væru allir orðnir sundurskotnir, þó að þeir flýðu ekki. Og þegar Þjóðverjarnir komu á orustustaðinn, þá sáu þeir, hvers kyns var. Rússnesku kommissarnir, pólitísku fulltrúarnir, höfðu látið þá sjálfa grafa sig niður í jörðina, svo að ekki stóð upp úr nema axlir, höfuð og hendur, er þeir héldu með um byssurnar. Þannig var þeim varnað að gefast upp og flýja. Ég er hræddur um, að það sé eitthvað svipað með háttv. þm. S.-Þ. Það er eitthvert harðneskjulegt og illt afl, sem stjórnar honum og fyrirskipar, einhver óhollur og óþjóðlegur andi kominn í hann. Og það skyldi þá aldrei vera hlaupinn i hann rússneskur kommissar? Í rauninni er hv. þm. alltaf að grafa sig dýpra og dýpra í jörð, svo að það er ekki mikið, sem upp úr stendur. Og hver hefur komið honum til þess? Það eru engir aðilar utan að, sem hafa stjórnað þessu. Það hlýtur að vera eitthvað illt afl, er stendur að baki hans, eitthvað, sem honum er þó ekki sjálfrátt og gæti eftir lýsingu hans og þýzka útvarpsins verið einhver rússneskur kommissar? Hvernig sem á er litið, er mjög illa komið fyrir hv. þm. Hann er kominn í verstu ógöngur, er verða því ægilegri, ef hann heldur lengra áfram. Það er gersamlega vonlaust fyrir hann að ætla sér að kúga listamenn. Ef hv. þm. snýr ekki við strax, það eru allra síðustu forvöð fyrir hann, þá getur enginn máttur bjargað honum. Ég vildi mjög ráðleggja honum að snúa við og hætta allri úlfúð gegn listamönnum, sjá að sér, áður en það er um seinan, verða því fylgjandi, að 18. gr. verði aftur tekin í fjárlög, styðja framgang þessa frv. og málstað listamanna, hver sem ber hann fram. Þá mundi fyrnast yfir þetta svarta tímabil í æviferli hans, er hann var eins og haldinn af illum anda. Önnur leið er ekki til en snúa við. Á íslenzkri list vinnur hv. þm. ekki, gáfur Íslendinga til að skynja og meta list getur hann ekki bælt né kúgað, íslenzka listamenn fær hann heldur aldrei til að hlýða fyrirskipunum sínum. Hann hlýtur að sjá, hvað það er vonlaust verk, sem hann er að vinna. Og því þá ekki að taka upp hið eina ráð, sem er til, sjá að sér, brjóta odd af oflæti sínu, reka út hinn illa anda, gerast nýr maður?
Það er auðvitað hægt að koma fram með aðfinnslur við þetta frv. og velta vöngum yfir því, hvort ekki muni vera annað form heppilegra.
Í öðru lagi hafði hv. 6. þm. Reykv. skilið svo ummæli mín í fyrri ræðu minni, að ég hefði álitið, að listamenn væru utan við þjóðfélagið og þetta frv. fæli í sér þann misskilning, að þjóðfélaginu kæmu listamennirnir ekkert við.
Ég vil taka undir skoðun hv. 6. þm. Reykv. á listamönnum og afstöðu þeirra til þjóðfélagsins. Ég get viðurkennt það allt. En þó að listamennirnir eigi fulltrúa í menntamálaráði, þá felst alls ekki í því, að þeir vinni einangraðir og utan við alþýðuna. Það er nú svo, að margar listir eru hér í bernsku og varla von, að allur almenningur beri skyn á þær enn þá. Svo er t.d. um myndlistina, og það er af því, sem myndlistarmenn vilja sjálfir fá fulltrúa við val listaverkanna.
Hér er t.d. ekkert listaverkasafn. Ef myndlist hefði blómgazt hér lengi og listaverkasafn væri til, þá hefði forstjóri þess verið sjálfkjörinn fulltrúi myndlistarmanna við val listaverka. Ég tek þessa listgrein til dæmis, af því að mestur styrinn hefur staðið um hana.
Frv. mitt byggist því alls ekki á þeirri skoðun, að listamennirnir eigi að starfa utan við alþýðu manna, heldur miðast það við ástand það, sem nú er í landinu. Hins vegar má auðvitað að því finna. En ég hef hugsað talsvert um þetta mál og tel, að þetta sé bezta lausnin, að jöfn hlutföll séu í menntamálaráði milli fulltrúa listamanna og þeirra, er kosnir eru af Alþ., og það er óeðlilegt, að leikararnir séu undanskildir, sem eru ein deild bandalagsins.
Um úthlutun utanfarastyrkja til stúdenta og annarra er það að segja, að það er ekki viðkomandi listamönnum, og gæti ég fallizt á, að fulltrúar listamanna sætu ekki á þeim fundum. Og það, að ekki hafa komið fram aðfinnslur á þessum störfum menntamálaráðs, gæti það ekki einmitt legið í því, að fulltrúi stúdenta, rektor Menntaskólans í Reykjavík, á sæti í ráðinu?
Ástandið í þessum efnum er óviðunandi og hv. Alþ. til vansæmdar að gera ekkert í því, að listamenn hafa hvað eftir annað kært. ráðið til þingsins og sent Alþ. áskoranir út af því.
Hv. 6. þm. Reykv. gerði þá fyrirspurn til mín, hvort ég flytti þetta frv. að tilhlutun alþjóðasambands kommúnista eða bandalagi íslenzkra listamanna. Ég get sagt hv. þm., að um hvorugt er beint að ræða.
Ég veit ekki, við hvern hv. þm. sagðist hafa talað, en býst við, að það hafi verið Helgi Hjörvar. En það er rétt, að málinu hefur verið frestað í nokkra daga.
Ég vil enn þá ítreka, að það er algerlega óviðunandi ástand, sem ríkt hefur í þessu efnum undanfarið, að listamenn skuli þurfa að klaga yfir menntamálaráði á hverju ári. Ég sé ekki. að Alþ. geti daufheyrzt við þessu lengur. Það hefur oft þótt bera við, að formaður ráðsins hafi hringt listamenn upp og ausið yfir þá skömmum, að ekki sé nú minnzt á Blátúnsförina. Þá hótaði hann að taka húsið af Jóni Þorleifssyni málara, hrinti honum og annað, sem allir vita um þá för. Yfirleitt hefur menntamálaráð komið sér svo illa í skiptum sínum við listamenn, að um það ganga alls konar hæðnisögur. Aðaliðja formanns ráðsins hefur verið rógburður um listamennina og að óvirða íslenzka menningu. Ég skora á hv. d. að láta sér skiljast, hversu alvarlegt þetta mál er.
Ég endurtek þetta, að ég skora á hv. d., í nafni þjóðarheiðurs og menningar okkar, að hún virði sjónarmið listamannanna og taki upp málstað þeirra.