07.04.1943
Neðri deild: 92. fundur, 61. löggjafarþing.
Sjá dálk 652 í B-deild Alþingistíðinda. (905)
140. mál, dýrtíðarráðstafanir
Skúli Guðmundsson:
Ég vil víkja með nokkrum orðum að einstökum atriðum þessa máls og meðferð þess. Mun ég einkum taka til athugunar þá kafla frv., sem fjalla um greiðslu verðlagsuppbótar og um verð á landbúnaðarvörum. Ég vil þó fyrst geta þess, viðvíkjandi 1. og 3. kafla frv., um takmörkun á varasjóðshlunnindum félaga og eignaraukaskatt, að ég tel varhugavert að sleppa báðum þeim köflum úr frv. Ég hef því undirskrifað nál. með athugasemd, varðandi 1. kaflann, þar sem ég tel rétt að samþykkja hann nú með nokkrum breytingum. Um eignaraukaskattinn tel ég, að sé nokkuð öðru máli að gegna, og geti verið rétt að fresta því máli, þar til á næsta þingi, og undirbúa afgreiðslu þess betur en þegar er orðið.
Vinnubrögð þingsins í þessu máli hafa veri þannig, að frumvarp ríkisstj. var rætt á mörgum sameiginlegum fundum fjárhagsnefnda í báðum deildum. Þar lögðum við fulltrúar Framsfl. fram tillögur flokksins í málinu. Þær voru í fyrsta lagi um skipun tveggja nefnda með fulltrúum frá bændum og launamönnum til að finna hlutfall milli verðlags landbúnaðarafurða og kaupgjalds stéttarfélaga, er miðist við það, að atvinnutekjur þeirra er vinna að framleiðslu landbúnaðarvara verði í sem nánustu samræmi við tekjur annarra stétta, og til að finna grundvöll framleiðslukostnaðar landbúnaðarvara, í samráði við búreikningaskrifstofuna. Skyldi verð á landbúnaðarvörum ákveðið í samræmi við þetta hvort tveggja og breytast eftir því. Þá var tillaga um að á meðan markaðir fyrir útflutningsvörur landbúnaðarins eru að nokkru eða öllu leyti lokaðir vegna stríðsins, skv. framleiðendum tryggt samsvarandi verð fyrir þann hluta framleiðslunnar, sem þarf að flytja úr landi. Þá var tillaga um, að þar til fundinn er sá verðgrundvöllur, sem nefndunum er ætlað að finna, skuli verð landbúnaðarafurða til bráðabirgða ákveðið þannig, að tekið sé meðaltal af því vörumagni, sem daglaunamenn gátu keypt fyrir 10 stunda vinnu í des. 1939 og í sama mánuði 1942, og verðið ákveðið í samræmi við það. Var til þess ætlazt, að kaupgjaldið og verðlagið yrði í þessum hlutföllum til bráðabirgóa, þar til annað yrði ákveðið.
Að síðustu var tillaga um það, að verðlag á landbúnaðarvörum og kaupgjaldið skyldi fært niður í jöfnum hlutföllum, þannig, að þær ráðstafanir lækki dýrtíðina að ákveðnu marki. Um þessa eðlilegu leið hefur því miður ekki verið unnt að ná samkomulagi enn sem komið er.
Ég vil þá fara nokkrum orðum um frumvarpið sjálft. Í 12. gr. þess er lagt til, að dýrtíðaruppbót á laun verði takmörkuð við 80% af verðlagsuppbót samkv. framfærsluvísitölu.
Mundi þetta, ef samþykkt yrði, valda rúmlega 12% lækkun á launagreiðslum, miðað við þá framfærsluvísitölu, sem nú er. Þá er, í 14. gr., svo fyrir mælt, að jafnskjótt sem takmörkun verðlagsuppbótar kemur til framkvæmda, skuli verð landbúnaðarafurða á innlendum markaði lækka um 14% frá því verði, sem var á þeim 31. des. 1942. Í 16. gr. er síðan lagt til, að um leið og áðurnefnd 10% verðlækkun kemur til framkvæmda, skuli, með framlagi úr ríkissjóði, lækka þessar vörur í verði til viðbótar, þannig, að verð á dilkakjöti lækki í kr. 4.50 hvert kg. í smásölu og aðrar tegundir kindakjöts í samræmi við það. Enn fremur að nýmjólkurverð verði fært niður í kr. 1.30 hver lítri, og verð annarra mjólkurafurða eftir því. Ríkisframlagið til lækkunar á kjötverðinu miðast við þær birgðir, sem fyrir eru í landinn, en framlagið til lækkunar á mjólkinni falli niður 1. maí. En skv. 15. gr. er lagt til að skipa 5 manna nefnd, til að gera verðlagsskrá yfir framfærslu- og framleiðslukostnað landbúnaðarins, og gera á þeim grundvelli vísitölu eða vísitölur, sem fara skal eftir við ákvörðun verðs landbúnaðarvara. Hafi nefndin eigi lokið þessu fyrir 1. maí, mundi sú lækkun á mjólkurverði, sem framleiðendum er ætlað að taka á sig eftir þann dag og þar til vísitalan er fundin, nema tæplega 26%, á móti rúml. 12% lækkun á kaupgjaldi eins og áður er um getið. Þetta tel ég mjög óeðlilegt og óaðgengilegt fyrir framleiðendur.
Verði dráttur á því, að nefndin ákveði vísitölugrundvöllinn, er svo fyrir mælt, í 15. gr., að á meðan skuli sú regla gilda, að mjólk og mjólkurvörur lækki um 1% fyrir hvert vísitölustig undir 230 niður í 200 stig. Er því þarna gert ráð fyrir að verðlækkunin á þessum afurðum veriði rúmlega helmingi meiri, hlutfallslega, heldur en lækkun kaupgjalds og launa á sama tíma. Sama regla á að gilda um verðlækkun á kjöti, kartöflum og grænmeti, eftir 1. sept. næstk., hafi nefndin eigi ákveðið grundvöll fyrir vísitölu landbúnaðarvara fyrir þann tíma.
Hæstv. ríkisstjórn hefur nú nýlega lagt fram breytingartill. við umrædda kafla frv., á þskj. 651. Er þar (í b.-lið) tekið fram, að nefndin, sem á að ákveða grundvöll framleiðslukostnaðar landbúnaðarvara og vísitölu, eða vísitölur, skuli ljúka störfum fyrir 15. ágúst. Í c-lið (14. gr. j brtt. er svo fyrir mælt, að smásöluverð kjöts, mjólkur, mjólkurafurða, garðávaxta og grænmetis skuli fundið með því að leggja til grundvallar verð þessara afurða í jan.–marz 1939, að viðbættri 40% grunnverðsuppbót ásamt vísitölu 220, og gangi þetta verð strax í gildi. Skv. d-lið (15. gr.) á ríkissjóður að borga mjólkurframleiðendum verðmuninn, frá núverandi verði, þar til 15. maí næstk., en þá á ríkisframlagið að falla niður. Ríkissjóði er ætlað að borga 3/4 hluta verðmunarins á þeim kjötbirgðum, sem fyrir eru í landinu. Útsöluverð á mjólk mundi samkvæmt þessu lækka úr kr. 1.75 niður í kr. 1.23 eða um 30% og eiga framleiðendur að bera þessa verðlækkun eftir 15. maí. Frá 15. maí og þar til vísitölugrundvöllur er fundinn, á verð á mjólk og mjólkurvörum að lækka um 1% fyrir hvert vísitölustig undir 220 í 200 stig, eða um það bil helmingi meira hlutfallslega en kaupið.
Samkv. 2. lið 14. gr. á ekki að greiða hærri verðlagsuppbót á laun og kaup en samsvarar vísitölu 220. Mundi þetta gera um 16% lækkun kaupgjalds frá því, sem nú er, á sama tíma sem mjólkurverðið á að lækka um 30% eins og áður segir.
Útsöluverð á dilkakjöti mundi einnig lækka um ca. 30% frá því verði, sem var á því áður en ríkisstjórnin ákvað að lækka verðið með ríkisframlagi, en eins og áður getur, mundi ríkissjóður greiða 3/4 hluta lækkunarinnar á þeim birgðum, sem fyrir eru í landinu við gildistöku laganna.
Í sambandi við þessar tillögur kemur til athugunar, hvort það sé eðlilegt og sanngjarnt að ákveða hlutfallslega miklu meiri verðlækkun á landbúnaðarvörum á innlendum markaði en svarar þeirri lækkun á kaupgjaldi, sem verður á sama tíma. Vaknar þá m.a. sú spurning, hvort verð á landbúnaðarvörum hafi hækkað hlutfallslega meira en kaupgjaldið að undanförnu. Því hefur verið haldið fram af mörgum, að svo hafi verið, og er sennilegt, að þær kröfur og tillögur, sem oft hafa komið fram um verðlækkun á þessum vörum, séu byggðar á þeirri trú, að bændur landsins hafi fengið meiri hækkun á afurðaverðinu en svarar til þeirrar hækkunar, sem orðið hefur á kaupgjaldinu.
Ég hef nýlega athugað skýrslur, sem birtar hafa verið í ritum Alþýðusambands Íslands árið 1939 og 1943, um kaupgjald daglaunamanna í 40 verkalýðsfélögum í kaupstöðum og kauptúnum landsins. Samkv. skýrslu, sem birtist í dagblaði hér í bænum í s.l. nóvember, í fréttum af þingi Alþýðusambandsins, sem þá stóð yfir, höfðu þessi 40 félög þá um það bil 8700 menn innan sinna vébanda.
Við samanburð á grunnkaupi í dagvinnu hjá þessum félögum árið 1939 og nú sést, að tímakaupið hefur hækkað hjá þeim að meðaltali um nálægt 65%. Á þessu þingi hefur verið lögfest orlofsfé, sem telja má til kjarabóta auk þeirrar grunnkaupshækkunar, sem hér hefur verið nefnd. Dagvinnutíminn mun víðast hafa verið styttur, á s.l. ári, og hafa verkamenn talið þá breytingu til kjarabóta, en hér er það ekki tekið með í reikninginn. Sé meðaltímakaup verkamanna í þessum 40 félögum árið 1939, sett 100, og bætt þar við meðalgrunnkaupshækkun, núgildandi vísitölu og orlofsfé, kemur út talan 450. Til samanburðar má benda á, að það mjólkurmagn, sem kostaði 100 aura 1939, kostar nú 438 aura, og vísitala kjötverðsins, reiknuð á sama hátt, er nú 441.
Þessi samanburður sýnir, að það er síður en svo, að hækkun afurðaverðsins hafi orðið meiri en hækkun kaupgjaldsins síðan fyrir styrjöldina, og þar af leiðandi er óeðlilegt að ætlast til þess, að bændur lækki afurðaverðið, nema tekjulækkun verði hjá öðrum stéttum.
Ég hef athugað hvernig slíkur samanburður á afurðaverði og kaupgjaldi mundi líta út, ef samþykktar yrðu breytingartillögur hæstv. ríkisstjórnar og uppbætur yrðu reiknaðar með vísitölu 220. Ef verkamannakaupið 1939 er sett 100, og bætt þar við þeim meðaltalshækkunum, sem orðið hafa á því, eins og ég gerði í dæminu hér á undan, verður útkoman 378. En vísitölur fyrir mjólkur- og kjötverð, reiknaðar á sama hátt, mundu verða 308. M.ö.o.: Verkamenn gætu þá fengið rúmlega 22% meira magn af landbúnaðarafurðum fyrir klukkustundarkaupið nú en þeir fengu árið 1939.
Ég vil nú spyrja hæstv. ríkisstj. að því, hvort hún hafi fengið fregnir af því að verð á landbúnaðarvörum í öðrum löndum hafi hækkað hlutfallslega minna en kaupgjaldið síðan fyrir styrjöldina? Hæstv. ráðherrar tala um það, að allt öryggi vanti um framtíðarlausn málsins, ef tillögur fjárhagsnefndar verða samþykktar. En hvaða öryggi er í þeirri lausn, sem hæstvirt stjórn stefnir að með sínum tillögum? Það skapar ekkert framtíðaröryggi að lækka dýrtíðina á kostnað bænda, meðan launamennirnir vilja ekki slaka til. Þess vegna tel ég sjálfsagt, að reynt verði að ná samkomulagi við báða aðila um niðurfærslu. Náist það ekki, verður að sjálfsögðu að grípa til annarra ráða.
Ég get búizt við, að á það verði bent af einhverjum, að grunnkaupshækkun hjá opinberum starfsmönnum og öðru fastlaunuðu fólki sé yfirleitt allmiklu minni en meðalhækkun á kaupi daglaunamanna, sem hér hefur verið reiknuð út. Þetta mun rétt vera, en í því sambandi má benda á, að menn í föstum stöðum hafa meira öryggi um lífsafkomu og minni áhættu en bændur og verkamenn, og virðist því eðlilegra, að samanburðurinn sé gerður milli verkamanna og bænda.
Á hitt vil ég líka benda, að t.d. kaup vegavinnumanna, sem ekki er tekið með í útreikning mínum um kauphækkun verkamanna, hefur hækkað miklu meira viðast um land en nemur meðal kauphækkun annarra daglaunamanna. Mun hækkun á grunnkaupi þeirra síðan fyrir stríðið vera nálægt 100%, en það er einmitt vegavinnukaupið, sem hefur einna mest áhrif á það kaupgjald, sem bændur þurfa að borga.
Tel ég því sízt hallað á launamenn yfirleitt í þessum samanburði, sem ég hef gert.
Í brtt. fjárhagsnefndar, sem fyrir liggja, eru þau ákvæði til bráðabirgða um verðlag á landbúnaðarvörum á innlendum markaði, að ríkisstjórninni er heimilt að lækka nokkuð verð á kjötbirgðum, sem fyrir eru í landinu, gegn framlagi úr ríkissjóði, þannig að eigendur kjötbirgðanna hljóti engan skaða af þessari ráðstöfun. Um mjólk eru sett þau ákvæði, að heimilt er að lækka útsöluverð hennar, þó ekki um meira en 45 aura hvern litra. Af þessari verðlækkun eiga framleiðendur að bera nokkurn hluta, þannig, að lækkun á verðinu til þeirra verði hlutfallslega jöfn þeirri lækkun, sem verður á vísitölunni og þar með á kaupgjaldi og launum, en að öðru leyti greiðist verðlækkunin úr ríkissjóði.
Hér er því lagt til, að því aðeins verði lækkun á afurðaverðinu til framleiðenda, að hlutfallslega jafnmikil lækkun á launum og kaupgjaldi eigi sér stað. Í því sambandi vil ég minnast á þá útreikninga, sem hæstv. fjármálaráðherra taldi sýna, að 40% grunnverðshækkun á afurðaverði til bænda væri hæfileg, miðað við lá kaupgjaldshækkun, sem orðið hefur. Þessa útreikninga vilda einstakir nm. í fjhn. taka gilda og byggja á þeim, og er að þessu víkið í nál., en um það er þar einnig athugasemd frá mér og öðrum nefndarmanni, sem neitum algerlega að fallast á slíka reglu. Jafnvel þótt búreikningar hafi sýnt, að um 78% af útgjöldum bænda væru kaupgjald, tel ég að ekki nái neinni átt að ætla bændum aðeins grunnverðshækkun á 78% afurðanna, meðan engar skýrslur liggja fyrir um það, hvað aðrir útgjaldaliðir við búrekstur hafa hækkað og hvað mikil hækkun hefur orðið á því kaupgjaldi, sem bændur þurfa að borga síðan fyrir styrjöldina.
Eins og áður segir á þessi hlutfallslega lækkun á afurðaverði og kaupi að gilda til bráðabirgða, þar til sú sex manna nefnd, sem lagt er til að skipuð verði, hefir lokið störfum, en þó gildi þessi ákvæði eigi lengur en til 15. sept.
N. á að finna grundvöll að vísitölu framleiðslukostnaðar landbúnaðarvara og reyna að komast að samkomulagi um hlutfall milli verðlags landbúnaðarvara og kaupgjalds stéttarfélaga, er miðist við það, að heildartekjur þeirra, er vinna að landbúnaði, verði í sem nánustu samræmi við tekjur annarra stétta. Skal í því sambandi tekið tillit til þess verðs, sem læst fyrir útfluttar landbúnaðarafurðir.
Komist n. að sameiginlegri niðurstöðu um þessi atriði, skal verðlag á landbúnaðarvörum ákveðið í samræmi þar við, meðan ófriðarástandið helzt. Mundi þá innanlandsverðið á afurðum bænda af sjálfsögðu ákveðast með hliðsjón af því, hversu hátt verð þeir fá fyrir þann hluta framleiðslunnar, sem seldur er á erlendum markaði, þannig að heildartekjur þeirra verði í samræmi við tekjur annarra, eins og áður er sagt.
Sú aðferð að lækka dýrtíðarvísitöluna með fjárframlögum úr ríkissjóði getur ekki orðið til varanlegra úrbóta í dýrtíðarmálunum. Einhverjum árangri er hægt að ná í bili, en það er engin lækning á meininu, og vil ég taka það fram, að ég tel mjög varhugavert að eyða stórum fjárhæðum af ríkisfé til þess að kaupa niður dýrtíðarvísitöluna, þó ég sé með því, að stjórnin fái nokkrar heimildir til slíkra ráðstafana í bili. Því miður hefir ekki enn verið unnt að ná samkomulagi um þá leiðina að lækka innanlandsverðið og kaupgjaldið til þess að koma fram með því móti nauðsynlegri lækkun á vísitölunni. Bændurnir hafa tjáð sig fúsa til að lækka verðið á afurðunum, ef samtímis færi fram hlutfallsleg niðurfærsla á launum og kaupgjaldi. En til þessa hefur það strandað á launamönnum og fulltrúum þeirra. Þeir hafa enn, sem komið er, ekki viljað fallast á að sleppa neinu, jafnvel þó að aðrir vildu einhverju fórna. Ég tel rétt, að reynt verði að ganga úr skugga um það betur en orðið er, hvort unnt sé að leysa þessi mál með samkomulagi. Eins og ég hef þegar bent á, er í tillögum fjárhagsnefndar, og einnig í tillögum ríkisstjórnarinnar, gert ráð fyrir skipun sex manna nefndar, er reyni að komast að niðurstöðu um sanngjarnt hlutfall milli afurðaverðs og kaupgjalds. Vitanlega er allt í óvissu um það, hvort þessi tilraun ber árangur. En ég tel rétt, að tilraunin sé gerð, því að það væri mikilsvert, ef samkomulag gæti tekizt, þannig, að togstreita og metingur um þessi efni, sem mjög hefur borið á um tíma, gæti minnkað í bili.
En jafnvel þó það tækist að komast að samkomulagi um hlutfallið milli afurðaverðs ég kaupgjalds og deilur um það efni minnkuðu í bili, er það eitt út af fyrir sig ekki nóg til lausnar á þessu vandamáli. — Þá er eftir að færa niður verðlagið og kaupgjaldið til þess að minnka dýrtíðina, svo að atvinnurekstur geti þrifizt á heilbrigðum grundvelli. Í því máli þarf að fást niðurstaða, svo að rekstur þjóðarbúsins geti orðið með eðlilegum hætti.
Öllum stéttum þjóðfélagsins þarf að verða það ljóst, ef þær hafa ekki skilning á því nú þegar, að þær verða að miða kröfur sínar við getu þjóðfélagsins til þess að fullnægja þeim. Með hví einu móti getur þjóðfélagið haldið heilsu. Með því einu móti getur atvinnulíf þjóðarinnar verið heilbrigt, og þá er hægt að koma í veg fyrir allt atvinnuleysi.
Enginn má heldur skorast undan því að taka á sig sanngjarnar kvaðir til sameiginlegra þarfa. Sé ekki gætt nauðsynlegs samræmis, er hætt við, að illa fari.
Ég tel sjálfsagt, að alvarleg tilraun verði gerð til þess að ná samkomulagi milli stéttanna um þessi mál. Teldi ég í því sambandi máli skipta, að sem víðtækust samtök yrðu á þingi og utan þings um slíka tilraun. Vel má vera, að æskilegt væri að þær ályktanir, sem samþ. yrðu um slíkar samkomulagstilraunir, ættu að vera víðtækari en enn hafa komið fram tillögur um.
Af samþykkt, sem gerð var á nýafstöðnu búnaðarþingi, má ráða, að bændur muni ekki skerast úr leik í þessu efni. Vonandi er, að samtök annarra stétta taki einnig á málinu með skilningi og ábyrgðartilfinningu og hafi fyrir augum hagsmuni og þörf þjóðarheildarinnar, þegar gengið er að slíkum samningum. Fari hins vegar svo, að einstakir hópar innan þjóðfélagsins vilji ekki taka með sanngirni á málum og fari sínu fram og skeyti litt um alþjóðarhag, er ný Sturlungaöld nærri, og vofir þá sú hætta yfir, að stéttadeilur og flokkadrættir valdi óhöppum, líkum þeim, er urðu fyrir 7 öldum. En þess er að vænta, að allir, eða a.m.k. flestir landsmenn, vilji koma í veg fyrir, að svo ógiftusamlega takist, og vilji afstýra því með hverjum þeim ráðum, sem tiltækileg eru.