08.04.1943
Neðri deild: 93. fundur, 61. löggjafarþing.
Sjá dálk 676 í B-deild Alþingistíðinda. (912)
140. mál, dýrtíðarráðstafanir
Ingólfur Jónsson:
Herra forseti. — Frv. það, sem hér liggur fyrir til 2. umr., er um ráðstafanir gegn dýrtíðinni. Þetta frv. er komið frá hæstv. ríkisstj., og hefur því verið ætlað, ef að l. yrði, að leysa þau vandamál, sem nú steðja að þjóðinni. Svo sem kunnugt er, var núverandi ríkisstj. skipuð af ríkisstjóra Íslands laust fyrir s.l. áramót. Hæstv. stj. lofaði að vinna á móti frekari verðbólgu og koma dýrtíðinni niður, og hún hefur keypt hana niður í 262 stig, eða um 10 stig, og hefur vísitalan staðið í því síðan um áramót. Hæstv. ríkisstj. lofaði að leggja fyrir Alþ. frv. um dýrtíðarráðstafanir, og er það þetta frv., sem nú er hér til umr. Alþ. beið eftir þessu frv., þjóðin beið eftir því. Bæði Alþ. og þjóðinni hafði verið lofað því, að frv. skyldi lagt fram, sem fæli í sér lausn á dýrtíðarmálunum. Fjhn. beggja d. Alþ. hafa haft þetta frv. til athugunar í nærri 6 vikur og reynt að gera sér grein fyrir því, að hve miklum notum það mætti verða, ef að l. yrði. Þær hafa reynt að koma sér saman um möguleika fyrir því að skila sameiginlegu áliti, reynt að gera sér grein fyrir því, hvað væri mögulegt að gera til þess að sameina þjóðina um þetta frv., ef hugsanlegt væri, að það gæti orðið til þess að leysa þann vanda, sem að þjóðinni steðjar. Hæstv. fjmrh. lýsti því yfir hér í hv. d. í gær, að hann harmaði það mjög, að fjhn. skyldi ekki hafa getað komið með lausn á vandamálinu. En í sambandi við þessa yfirlýsingu hæstv. fjmrh., ber að sjálfsögðu að athuga það, hvað hæstv. stj. hefur haft fram að bera, og hvers virði það frv., sem hún hefur borið fram fyrir Alþ., er í dýrtíðarmálunum. Það verður ekki hjá því komizt að bera þetta frv. hæstv. stj. saman við þær till., sem fjhn. hefur lagt fram og hér eru til umr. um leið og frv. hæstv. stj. Það er vitanlegt, að það er miklum erfiðleikum bundið að lækka dýrtíðina. Hv. alþm. hafa gert sér erfiðleikana ljósa. Öll þjóðin mun gera sér grein fyrir þeim, og stjórnin mun nú, eftir að hafa setið við völd í 4 mánuði, hafa orðið þess áskynja, að dýrtíðina er erfitt að lækka.
Það er ekkert undarlegt, þó að oss Íslendingum reynist erfitt að færa niður dýrtíðarvísitölurnar, ef þess er gætt, að það er ekki mögulegt að benda á eitt einasta land í heiminum, — ekki eitt einasta ríki í heiminum, — sem hefur gert þær ráðstafanir, sem hafa orðið til þess að koma dýrtiðinni niður á þessum umbrotatímum. Þau ríki, sem hafa sterkt vald á bak við sig og hafa gert ákveðnar tilraunir til þess að lækka dýrtíðina, verða nú að horfa upp á það, að dýrtíðarvísitalan stígur þrátt fyrir alla viðleitni og þrátt fyrir allar tilraunir til þess að hefta verðbólguna. Bandaríkjaforseti hefur orðið að horfa upp á það síðustu mánuði, þrátt fyrir allar tilraunir til þess að halda dýrtíðinni niðri, að verðbólgan hefur vaxið. Það er þess vegna ekkert undarlegt, þó að oss Íslendingum reynist það erfitt að koma dýrtíðinni niður.
Það munu ef til vill einhverjir segja, að öðru máli sé að gegna hjá Íslendingum heldur en hjá öðrum þjóðum, sem eiga í styrjöld. En við skulum gera okkur það ljóst, að þó að við Íslendingar sendum ekki menn á vígvellina, erum við samt sem áður óbeinlínis í styrjöld. Við erum hernumin þjóð. Á meðal okkar dvelur fjölmennt setulið, jafnvel eins fjölmennt og þjóðin sjálf. Það er því ekkert undarlegt, þó að víð, sem búum við þessa aðstöðu, verðum að sætta okkur við það, að atvinnuvegirnir gangi úr skorðum og hér skapist ástand, sem við ekki að öllu leyti erum ánægðir með. En það er ekki nema gott, — og það er ekki nema eðlilegt, — að þeir, sem stjórna landinu, finni til ábyrgðar og geri allt, sem í þeirra valdi stendur, til þess að berjast við dýrtíðina og önnur vandamál. En hitt er lakara, að þeir skuli hrópa það út til þjóðarinnar, að þetta sé auðvelt, það sé Alþ. að kenna, ef þetta vandamál verði ekki leyst á auðveldan hátt. Mér hefur skilizt á sumum ráðh., að það sé auðvelt að leysa þennan hnút, ef alþm. hafi réttan skilning á málinu, og mér hefur skilizt á ýmsum ráðh., að þeir hafi bent á hina réttu lausn með því frv., sem hér liggur fyrir.
Ég kemst ekki hjá því að rekja frv. stj. að nokkru leyti, og mun ég síðan bera það saman við till. fjhn. og leitast við að draga af því niðurstöðu og leitazt við að sýna fram á, hvort frv. hæstv. stj. eða till. fjhn. munu vera heppilegri til úrlausnar og til árangurs. Fyrsti kaflinn í frv. stj. fjallar um það að draga úr varasjóðshlunnindum hlutafélaga, og einnig eru um þetta sett ákvæði varðandi nýbyggingasjóð. Fjhn. var næstum því sammála um það að fella þennan kafla burtu. Einn hv. nm. gerði þó fyrirvara, hvað þennan kafla snerti, en mikill meiri hl. n. komst að þeirri niðurstöðu, að það væri réttara að skipa mþn. til þess að athuga þessi mál heldur en að skella á þungum sköttum, hvað þetta snertir, að óathuguðu máli. Hæstv. ríkisstj. og Alþ. verða að gera sér það ljóst, að um leið og lagt er til að innheimta skatta í ríkissj., þá má ekki ganga það langt í því, að skattþegnarnir, þeir sem hæstan skattinn greiða, verði að stöðva atvinnurekstur sinn og verði af þeim ástæðum ekki oftar skattþegnar. Hvað nýbyggingarsjóðina snertir, þá er óhætt að fullyrða það, að þeir eru á engan hátt orðnir það háir, að nokkur háski geti af því stafað, eins og einn hv. ræðumaður vildi gefa í skyn hér í dag. Hitt er miklu vissara, að þessir sjóðir eru ekki orðnir nægilega öflugir til þess, að möguleikar séu á því, að hægt sé að endurnýja skipaflotann að styrjöldinni lokinni. Það má fullyrða, að nýbyggingarsjóður hvers togara er ekki meiri en sem nemur 300–400 þús. kr., og það sjá allir, hvort sú upphæð nægir til þess að endurnýja skipin. Það er alveg víst, að nú er ekki hægt að byggja togara fyrir minna en 2–3 millj kr., og ef við erum sannfærðir um það, að þjóðin þurfi að eignast góð skip, — nýtízku skip, — þá getum við líka verið sammála um það, að það ber að leggja fé til hliðar í nýbyggingarsjóð, til þess að möguleikar verði á því að endurnýja ryðkláfana, eins og gömlu togararnir hafa verið nefndir. Framtíð þjóðarinnar er undir því komin, að atvinnufyrirtæki hennar geti gengið, og atvinnufyrirtækin geta ekki gengið, nema því aðeins að hægt sé að endurnýja þau tæki, sem að atvinnurekstrinum lúta. Við þurfum að byggja stóra nýtízku togara eftir styrjöldina, við þurfum að eignast fleiri togara og stærri skipastól heldur en við eigum nú. Þess vegna er það þröngsýni, þegar því er haldið fram, að nýbyggingarsjóðirnir geti verið háskalegir fyrir þjóðina. Það er óskiljanlegt, að slík þröngsýni skuli koma fram á hv. Alþ. Það hefur verið bent á það, að það væri réttmætt að búa þannig um hnútana, hvað við kemur nýbyggingarsjóði, að útgerðarfélögin gætu aðeins notað hann til þess að endurnýja flotann. Ég er þessu samþykkur. Ég sé ekki, að það sé neitt því til fyrirstöðu, að búið sé þannig um hnútana með löggjöf, að nýbyggingarsjóðir verði aðeins notaðir til þess að endurnýja flotann. En mþn. sú, sem yrði skipuð eftir till. fjhn., á að athuga þetta mál m.a. Það á ekki að rasa fyrir ráð fram; hlutafélög og útgerðarfélög eiga nú á þessu ári að hafa sömu skattalög og þau hafa áður haft. Þau eiga að fá að leggja í varasjóð og nýbyggingarsjóð nokkuð af ágóða ársins 1942. Ég legg þess vegna til, eins og meiri hl. fjhn. hefur gert, að 1. kafli frv. falli burt. Það verður að athuga það með rannsókn, á hvern hátt skattamálunum, þeim hluta þeirra, sem var í þessum kafla frv., verði hentugast fyrir komið í framtíðinni, hvort það er rétt að taka varasjóðshlunnindin af hlutafélögum, hvort það er rétt að setja kvaðir á nýbyggingarsjóðina o.s.frv.
Þriðji kafli frv. er um eignaraukaskatt. Hæstv. ríkisstj. gerði ráð fyrir, að með þeim kafla væri hægt að afla tekna fyrir ríkissj., sem næmu 31/2 millj. kr. Hvað átti nú að gera við þessar 31/2 millj. kr.? Það átti að byggja stjórnarráðshús, hús yfir hæstarétt og fleiri opinberar byggingar. Nú er ekki því að neita, að það þarf að stefna að því að koma upp nýjum byggingum á þessu svíði, en það kemur ekki dýrtíðarmálunum við, hvort nú á þessu stigi málsins er tekinn eignaraukaskattur í þessu skyni, og vitað er það, að ríkisstj. hefur lengur búið í því húsi, sem hún er nú í, heldur en þó að beðið verði með það að reisa slíka byggingu þangað til að stríðinu loknu. Það er a.m.k. víst, að ef einhver hv. þm. hefði leyft sér að bera fram slíka till. sem þessa, þá hefði hann orðið að athlægi. En af því að það er stj., verður henni fyrirgefið, þó að hún komi með þessa till. inn í frv.
Fjhn. varð sammála um það að afnema þennan kafla, og hefur því enginn nm. skrifað undir nál. með fyrirvara vegna þessa atriðis. En meginhluti fjhn. hefur orðið sammála um að skipa mþn. einnig til þess að athuga það, hvort réttmætt sé að ganga inn á þá braut að taka eignaraukaskatt, sem er í rauninni ekkert annað en eignarnám.
Ég ætla ekki að fullyrða neitt um það efni að svo stöddu, en ég ætlast til þess, að Alþ. og hæstv. ríkisstj. sé ekki svo brátt í brókum, hvað þetta snertir, að hún geti ekki beðið í eitt ár eftir úrskurði mþn., sem tæki þetta mál til alvarlegrar íhugunar.
Um 2. kafla frv., sem nefndur er í frv. stj. viðreisnarskattur og skyldusparnaður, er það að segja, að fjhn. hefur breytt orðalagi þessa kafla. — Hæstv. félmrh., sem talaði hér áðan, vildi nú meina, að fjhn. hefði, um leið og hún tók viðreisnarnafnið af þessum skatti, horfið frá því að byggja till. sínar þannig upp, að um nokkra viðreisn væri að ræða. En ég held, að hæstv. félmrh. fari hér villur vegar. Ég held, að þessi skattur, hvaða nafn sem hann ber, muni gera gagn eftir því, hvernig því fé er varið, sem með honum kemur í ríkissjóðinn, en ekki eftir því, hvað hann er nefndur. Hæstv. ríkisstjórn hefur kannske viljað nefna skattinn þessu nafni til þess að minna þjóðina á það, að stjórnin væri fyrst og fremst viðreisnarstjórn, stjórn til þess að reisa þjóðarbúið úr því öngþveiti, sem það er komið í, eins og maður hefur oft heyrt frá hæstv. ráðherrum. Ástæðurnar eru vitanlega alvarlegar og geta orðið það í framtíðinni ekki síður en hjá öðrum þjóðum, sem búa í hringiðu styrjaldarinnar. En af því að svo oft er talað um öngþveiti hjá okkur, vil ég leyfa mér að minna á það, að það er sama, við hvaða mann er talað, úr hvaða stétt í þjóðfélaginu sem er, þá líður öllum vel. Allir hafa fullar hendur fjár, og atvinnuvegirnir hafa aldrei gengið betur en nú. Ef talað er við verkamann, þá segir hann: „Ég hef aldrei átt hægara með að veita mér til daglegra þarfa heldur en nú.“ Ef við tölum við bændur; segja þeir: „Við höfum aldrei haft fjárráð fyrr en nú.“ Ef við tölum við verzlunarmenn, þá segja þeir: Verzlun okkar hefur eiginlega aldrei gengið betur heldur en árið, sem leið. Ef við tölum við útgerðarmenn, þá segja þeir: „Fyrirtæki okkar hafa gengið vel árið, sem leið, og skilað ágætum hagnaði.“ Og sjómenn segja: „Við höfum aldrei borið meira úr býtum en nú.“ — En samt er talað mikið um vandræði og öngþveiti. Ég vil, að menn geri sér ljóst, að það er ekki ástæða til að tala um öngþveiti og vandræði í okkar þjóðfélagi, fyrr en þjóðfélagsborgararnir fara að kvarta.
En við getum gert okkur ljóst, að það er hætta á öngþveiti, og það er allt annað. Það er hætta á því, að atvinnuvegirnir ef til vill stöðvist. Það er hætta á því, að verðlag útfluttra vara lækki og að atvinnuvegirnir geti ekki risið undir því kaupgjaldi í framtíðinni, sem nú er greitt. Þess vegna er það hygginna manna háttur að gera ráðstafanir í tíma til að fyrirbyggja það, sem ef til vill kemur, en engan veginn er víst, að komi. Og hæstv. ríkisstj. hefur viljað stuðla að því með því frv., sem hér liggur fyrir, og skal ég ekki gera litið úr þeirri viðleitni. En ég ætlast til þess, að hæstv. ríkisstj. viðurkenni hreinskilnislega, að það frv., sem hún hefur lagt fram fyrir hæstv. Alþ. um þetta, felur ekki í sér þær lausnir á vandamálunum, sem þjóðin vonaði. Ég ætlast til þess, að hún viðurkenni það hreinskilnislega, um leið og hún gerir sér far um það að gera litið úr þeim till., sem fjhn. hefur lagt hér fram. Fjhn. leyfir sér að breyta nafninu á viðreisnarskattinum og nefnir hann verðlækkunarskatt, til þess að nafnið sé í samræmi við það hlutverk, sem þessum sjóði er ætlað að inna af hendi, að borga með landbúnaðarafurðum, meðan bráðabirgðaástandið ríkir, til þess að mögulegt sé að koma vísitölunni eitthvað áleiðis niður á við. Og fjhn. hefur leyft sér að hækka lágmarkið þannig, að verðlækkunarskatturinn komi ekki á lægri tekjur en 10 þús. kr. skattskyldar tekjur umreiknaðar. Það er ætlazt til þess, að verðlækkunarskatturinn með þeim skala, sem fjhn. hefur samið, gefi af sér 6–8 millj. kr. En hæstv. ríkisstjórn gerði ráð fyrir því, að viðreisnarskatturinn gæfi af sér 11 millj. kr., þar af 2 millj. kr. í skyldusparnaði. Hún ætlaðist einnig til þess, að viðreisnarskatturinn yrði tekinn af 6 þús. kr. tekjum umreiknuðum.
Hvað skyldusparnaðinn snertir, vil ég segja það, að fjhn. sá ekki ástæðu til að taka hann með, og sízt eins og hann var orðaður í frv. hæstv. ríkisstjórnar. Ég viðurkenni það, að það má margt gott segja um skyldusparnað. Og ég held því fram, að skyldusparnaður hefði átt að vera kominn á fyrr, og það hefði jafnvel átt að lögleiða hann í byrjun stríðsins. En skyldusparnaður í þessu formi, eins og hæstv. ríkisstjórn lagði til í sínu frv., er einskis virði. Þar er aðeins talað um 2 millj. kr. í skyldusparnað. Og ef skyldusparnaði er ætlað að draga úr kaupgetunni í bili og eftirspurn eftir vörum, þá yrði hann svo lítill með því, að hann næmi aðeins 2 millj. kr. yfir allt landið, að það er ekki til neins gagns að lögleiða það. Þess vegna lagði fjhn. til, að þessu atriði yrði sleppt.
Þetta er það, sem ég hef að segja um þennan skattakafla. Það mætti margt segja yfirleitt um skattamálin og þá skattapólitík, sem rekin er í landinu. Mér virðist að ýmsir hv. þm. gangi beinlinis með skattaæði. Þeir sjá ekkert annað en skatta. Það má nefna þá skattpíningamenn réttu nafni. Ég fyrir mitt leyti vil ekki draga úr því, að þeir, sem hafa breið bök og standast við að borga skatta, geri það. En ég ætlast til þess, að hv. alþm. séu svo miklir búmenn fyrir sína þjóð, að þeir sjái það, að það er ekki hyggilegt að skattpína svo þegnana eða fyrirtækin, að þau verði ekki framvegis fær um að greiða skatta. Það er ekki nóg, að hægt sé að innheimta skattana á einu ári, ef svo er ekki hægt að halda þeirri starfsemi áfram.
IV. kafli stjfrv. var um það að stýfa vísitöluna um 20% og borga aðeins 80% af dýrtíðaruppbót. Þannig hugsaði ríkisstj. sér í fyrstu beina kauplækkun, og það var vissulega virðingarverð viðleitni frá hennar hendi. (FJ: Það geta verið skiptar skoðanir um það). En hvað gerðist svo? Það stóð ekki lengi sú stefna hjá hæstv. ríkisstjórn. Sjálf felldi hún niður þennan kafla með brtt. við sitt eigið frv. Kem ég að því síðar.
V. kafli frv. var um verðlagningu landbúnaðarafurða, um verðfestingu landbúnaðarvaranna 10% lækkun á þeim frá 31. des. s.l. að telja. Og það er í þessum kafla ýmislegt fleira varðandi landbúnaðarafurðir, sem ég ætla ekki að rekja nú, heldur brtt. hæstv. ríkisstjórnar, sem nú eru fram komnar, og ræða um þær í þeirri mynd, sem þær nú eru. En ég vil taka það fram, að það form, sem var á V. kafla upphaflega, var eins og hnefahögg framan í bændur. Þar var ekki gert ráð fyrir neinni grunnverðshækkun á landbúnaðarafurðum. Nei, þær skyldu lækka hlutfallslega eins og þær stigu, og bændur áttu að gleyma því, að launþegar höfðu fengið grunnkaupshækkun, sem nám 25–60%. Þeir áttu að sætta sig við það að fá enga verðlagshækkun á grunnverð landbúnaðarafurða. En hæstv. ríkisstj. bætti ráð sitt að nokkru leyti í þessu efni eftir að hafa talað við fjhn., með því að bera fram brtt. við sitt eigið frv., með því að ákveða, að bændur ættu þó skilið að fá einhverja grunnverðsuppbót. En frv. ríkisstj. er þrátt fyrir þessa brtt. hreint og beint hnefahögg framan í bændur landsins. Hæstv. ríkisstj. þarf ekki að gera sér það í hugarlund, að fulltrúar bænda á Alþ. láti bjóða sér slíkt. Hæstv. ríkisstj. beygði sig fyrir verkalýðssamtökunum, þegar mótmæli frá verkalýðssamtökunum komu hvaðan æva af landinu gegn ákvæðum stjfrv. En hæstv. ríkisstj, hefur e.t.v. hugsað, að bændur væru ekki það sameinaðir og ættu ekki þá málsvara, að það mætti bjóða þeim það, sem ekki var þolað, að boðið væri verkalýðnum.
Hæstv. ríkisstj. leggur til, að vísitalan fari niður í 220 stig, samkv. brtt. hennar á þskj. 651 Landbúnaðarafurðir séu bættar upp eftir þeirri vísitölu, þegar lagt hefur verið til grundvallar sem grunnverð það verð, sem var á þeim í janúar–marz 1939, að viðbættri 40% grunnverðshækkun. Eftir þessum till. hæstv. ríkisstj. færi mjólkin niður í kr. 1.23 lítrinn í útsölu, en kjöt niður í kr. 5.26 pr. kg. Eftir þessum till. hæstv. ríkisstj. á að greiða uppbót úr ríkissjóði á mjólkina til 15. maí, en síðan á uppbótin að falla niður. Á kjötbirgðir frá fyrra ári skyldi greiða úr ríkissjóði uppbætur að 3/4 hlutum, enda þótt fyrir liggi skýlaus loforð um það, að þessi verðmunur skuli greiddur allur úr ríkissjóði. Niðurstaðan af þessum till. ríkisstj. varð því sú, að kauplækkunin var aðeins 16%; en verðlækkun á landbúnaðarafurðum 30%. Þetta segi ég, að sé að gera upp á milli hinna vinnandi stétta í landinu. Þetta er ekki að taka jafnt tillit til allra þegna þjóðfélagsins. En þetta hlýtur að skapa afstöðu okkar til núverandi ríkisstj., ef hún ætlar sér að halda þessu striki. Till. mínar og hv. þm. A.-Húnv. (JPálm), sem við lögðum fram í fjhn., miðuðu að því að lækka verð landbúnaðarafurða um 20% og lækka kaupgjaldið einnig um 20%. M.ö.o., við vildum byggja á því, sem var sanngjarnt og rétt, að lækka kaupgjald og verðlag jöfnum höndum og samhliða, því að það þykir vel upplýst og sannað, að verðlag og kaupgjald hafi hækkað nokkurn veginn jafnt, miðað við það, sem var 1939. Það hefur verið talað um, að það væri sanngjarnt að miða við 40–45% grunnverðshækkun á landbúnaðarafurðum. En ég vil ekki á neinn hátt viðurkenna þann grundvöll að órannsökuðu máli. Ég hef skrifað með fyrirvara undir nál. ásamt hv. þm. V.- Húnv., hvað þetta snertir. Hv. þm. V.- Húnv. hefur aflað sér upplýsinga um það, að í 40 verkalýðsfélögum, sem hann hefur gert samanburð á, hafi kauphækkun verið 65–76%. Ef þetta er rétt, þá er vitanlega engin sanngirni í að halda því fram, að bændur eigi ekki að fá nema 40–45% grunnverðshækkun á landbúnaðarafurðir. Það hefur verið talað um, að vinnan við framleiðslu bænda sé ekki nema 4/5 hlutar af framleiðslukostnaðinum, og því sé ekki rétt að verðið fyrir hann hækki að sama skapi sem vinnulaunin. En menn bara gleyma því, að framleiðendur í sveit verða auk kaupgreiðslunnar einnig að fæða það fólk, sem vinnur hjá þeim. Og fæði hefur hækkað í verði. Og framleiðendur í sveit verða einnig að kaupa verkfæri, sem eru miklu dýrari nú en fyrir stríð. Sláttuvélar kostuðu t.d. fyrir stríð 300 kr., en nú 1300 kr. Þessu má ekki gleyma, þegar talað er um grunnverðshækkun landbúnaðarafurða og það borið saman við kaupgjaldið. Ég vil þess vegna alls ekki að órannsökuðu máli viðurkenna á neinn hátt, að rétt sé að miða við víssa prósenttölu, þegar talað er um þær grunnverðsuppbætur, sem bændur verða að fá, sem miðuð sé við verðlagsuppbót hinna vinnandi stétta. Og það er verkefni þeirrar n., sem allir flokkar eru sammála um, að verði skipuð, að finna réttan grundvöll fyrir hlutfallinu á milli verðlags og kaupgjalds í landinu.
Ég og hv. þm. A.-Húnv. bárum fram till. í fjhn. um það, að í stað þess að það væru tvær nefndir, sem fyndu grundvöll fyrir vísitölu landbúnaðarafurða, væri það ein 6 manna nefnd, skipuð hagstofustjóra. — og væri hann formaður n., — forstöðumanni Búreikningaskrifstofu ríkisins, tveim mönnum eftir tilnefningu Búnaðarfélags Íslands, einum manni eftir tilnefningu Alþýðusambands Íslands og einum manni tilnefndum af Bandalagi starfsmanna ríkis og bæjarfélaga. Og við settum það að skilyrði, að þessi n. yrði að vera öll sammála, til þess að niðurstaða hennar gæti gilt. Og hvers vegna settum við það skilyrði? Af því að við álitum það óhjákvæmilegt, til þess að starf n. mætti verða að notum, til þess að friður mætti fást um þau mál, sem aðalstyrinn hefur staðið um undanfarið. Og við gerðum það líka í eigin hagsmuna skyni til þess að tryggja rétt okkar umbjóðenda, um leið og við vítum, að hinir, sem eru fyrir hönd verkalýðsins, eru líka ánægðir með þetta og telja sinn rétt líka tryggðan. Ég vil ekki eiga neitt á hættu með það, að úrskurðir þessarar n. byggist á litlum meiri hluta. Ég vil ekki afsala réttinum til þessarar verðlagsvísitölu ákvörðunar í hendur 5 manna n., þar sem hæstiréttur eigi að skipa formann n., Búnaðarfélag Íslands einn mann í n., Alþýðusamband Íslands einn mann í n. og Bandalag starfsmanna ríkis og bæjarfélaga einn. Ég vil ekki eiga á hættu, að meiri hluti slíkrar n. hafi vald til þess að ákveða, hvernig vísitalan skuli reiknuð, gegn mótmælum fulltrúa bænda.
Nú hefur það komið fram í umr., að mönnum þykir ólíklegt, að þessi n. geti orðið sammála, og ef hún verði ekki sammála, þá sé enginn árangur af hennar starfi og fótunum kippt undan þeirri viðleitni, sem á að gera til þess að stemma stigu fyrir dýrtíðinni. En ég fyrir mitt leyti er svo bjartsýnn, að ég tel mjög líklegt, að slík n. geti orðið sammála, svo framarlega sem í hana veljast sanngjarnir menn. N. hefur 3 mánuði til þess að starfa, og hún hefur vissulega þunga pressu á sér. Hún veit, að ef hún kemur sér ekki saman, þá er þriggja mánaða starf hennar til einskis, og ef hún kemur sér ekki saman, þá er grundvellinum kippt undan þeirri viðleitni að nokkru leyti, sem hér er gerð á hæstv. Alþ. til að stemma stigu fyrir dýrtíðinni. Ég tel mjög líklegt, að þegar 15. ágúst nálgast, þá beri nm. eitthvað á milli. En ég tel einnig mjög líklegt, að þessir aðilar vinni það til að slá báðir eitthvað af kröfum til. þess að mætast á miðri leið, heldur en að starfið verði til einskis. Og ég er hér um bil sannfærður um það, að útkoman verður sú, ef í n. veljast skynsamir og góðviljaðir menn.
Mér hefur virzt, að allir flokkar í þinginu væru sammála um að skipa þessa n., sem á að finna landbúnaðarvísitölu. Deilan stendur þá um þetta, hvernig skuli skipa málum þessa 3 mánuði til 15. ágúst. Og það er dálítið hart, ef Alþ. getur ekki komið sér í þessu efni saman um þetta bráðabirgða tímabil. Samkv. till. fjhn. hefur ríkisstj. heimild til 15. september til þess að borga niður dýrtíðina að nokkru leyti. Fjhn. ætlast til þess, að vísitalan komist niður í 230 stig. Hæstv. félmrh. sagði áðan, að ef till. fjhn. væri fylgt, þá kæmist vísitalan niður í 240 stig. Hæstv. fjmrh. sagði, að eftir þessari sömu till. kæmist vísitalan niður í 234 stig. Ég vil spyrja: Hvorum þessara hæstv. ráðh. á þingheimur að trúa? Ég ætla, að það sé sanni nær, sem hæstv. fjmrh. upplýsti, og að ef till. fjhn. væri fylgt, væri hægt að koma vísitölunni niður í 230 slig. Annars væri ástæða til þess, að hæstv. félmrh. væri hér nálægur, því að ég vil leyfa mér að fara hér nokkrum orðum um það, sem hann hélt fram í þessu efni. Ég ætla að bíða með það um stund, ef hann skyldi koma, áður en ég lýk máli mínu.
Eftir till. fjhn. er lagt til, að kaupgjald lækki um 12.2% miðað við það, að vísitalan fari niður í 230 stig. Það er líka ætlazt til þess, að mjólkin lækki um sömu prósenttölu til bænda, eða úr kr. 1.15 niður í kr. 1 54 lítrinn. En fjhn. leggur til, að útsöluverð á mjólk fari niður í kr. 1.30 og að ríkissjóður borgi mismuninn, sem eru 24 aurar. Og eftir þeim till. hefur ríkisstj. heimild til þess að borga þennan mismun til 15. september. Þá leggur fjhn. einnig til, að kjötbirgðirnar frá í fyrra verði greiddar að fullu, og voru allir fjhn.- menn sammála um það, að það væri hrein og bein ósvinna að fara fram á það við hæstv. Alþ., að það gangi á bak orða sinna og svíki bændur um það, sem þeim réttilega hafði verið lofað. Samkv. till. fjhn. er ætlazt til þess, að útsöluverð á kjöti muni fara niður í kr. 5.40 pr. kg. Það hefur jafnvel heyrzt frá einstökum fulltrúum bænda, að með þessari aðferð, sem fjhn. leggur til, sé rétturinn að nokkru leyti tekinn af þeim og þeir settir skör lægra heldur en verkalýðsfélögin. Ég vil algerlega mótmæla því, að rétturinn sé að neinu leyti tekinn af bændum með þessari ráðstöfun eða að þeir missi nokkurs í, hvað þetta snertir. Mjólkin er ekki lækkuð til þeirra meira en það, sem nemur kauplækkuninni. Bændur fá, meðan bráðabirgðaástandið ríkir, bætta úr ríkissjóði þá lækkun á mjólkinni, sem nemur meiru hlutfallslega heldur en kaupgjaldslækkuninni. Og þeir fá kjötbirgðirnar frá fyrra ári bættar upp að fullu. Þess vegna er ekki rétt að segja, að bændur hafi afsalað sér nokkrum rétti. Því að þó sex manna nefndin reyndist óstarfhæf og hún fyndi ekki þá vísitölu, sem henni væri ætlað að finna, þá eru verðlagsnefndirnar, sem nú eru til, fyrir hendi, og þær hafa sína möguleika til þess að verðleggja landbúnaðarafurðirnar í haust í samræmi við það, sem kaupgjaldið þá verður.
Hvers vegna leggur fjhn. til, að ríkisstjórnin fái heimild til þess að kaupa niður dýrtíðina? Af því að það er ekki hægt að koma dýrtíðinni niður á annan hátt, þegar horfið var frá beinni kauplækkun.
Það er talað um það, að meðgjafarleiðin geti ekki staðið til lengdar og sé ekki æskileg, og það er að vísu rétt, enda væri æskilegast, að hægt væri að koma kaupgjaldinu og verðlaginu niður samhliða. En ekki minni fjármálamenn heldur en Bretar hafa leikið þann leik árum saman og allra þjóða mest að kaupa niður dýrtíðina. Og þeir hafa ekki talið, að því fé, sem þannig er varið, sé á nokkurn hátt á glæ kastað. Ég held því, að það sé ekki nein fjarstæða, þó að við um nokkurn tíma förum þessa leið.
Það er spurt að því, hvað muni ske í haust eftir 15. september, þegar heimild ríkisstjórnarinnar er fallin úr gildi. Já, hvað yrði þá? Við skulum hugsa okkur, að sex manna nefndin hafi þá komizt að þeirri niðurstöðu, að það verðlag á landbúnaðarvörum, sem nú er, eftir að búið er að kaupa þær niður, verði of lágt. miðað við kaupgjaldið, og að sex manna nefndin hafi orðið sammála og sannfærð um það, að það verði að hækka verðið á landbúnaðarafurðunum, til þess að það verði í samræmi við kaupgjaldið. Ég ætlast til, ef n. kemst. að þessari niðurstöðu, að verkalýðurinn og launþegarnir hlíti úrskurði sex manna nefndarinnar, ef hún kemst að raun um það og verður sammála um það, að það sé ósamræmi milli kaupgjalds og verðlags, og er sannfærð um að kaupgjald er of hátt, miðað við verð á landbúnaðarafurðum, og þá gangi launþegarnir undir þann úrskurð n. að lækka kaupgjaldið eftir því. Hins vegar, ef launþegarnir vilja ekki hlíta þessum úrskurði, þá er ekki annað að gera en hækka landbúnaðarafurðirnar, þangað til þær eru í samræmi við launin, eða í 3. lagi að halda áfram að verðbæta úr ríkissjóði, sem væri algerlega vitlaust undir þeim kringumstæðum. Það er aðeins eitt, sem er afsökun launþeganna nú, og það er það, að ekki hefur farið fram vísindaleg rannsókn á því, hvað sé hið rétta hlutfall milli kaupgjalds og verðlags. Þegar sá úrskurður er fenginn, tel ég, að bæði framleiðendur og launþegar eigi að marka afstöðu sína eftir því.
Það hefur verið talað hér um atvinnutryggingasjóð, sem fjhn. leggur til, að stofnaður verði með 3 millj. kr. framlagi úr ríkissjóði. Það má deila um það, hvort ríkissjóður á að stofna slíka sjóði. Ýmsir nefna þennan sjóð verkfallssjóð, en samkv. l. er ekki heimilt að nota hann í því skyni. Ég tel, að sjóðsstofnun sem þessi geti átt fullan rétt á sér, vitandi það, að fyrir styrjöldina greiddi ríkissjóður ekki minna en 1/2 millj. kr. árlega til atvinnubóta, þegar atvinnuleysi steðjaði að. Nú megum við gera ráð fyrir því, að þeir tímar komi aftur, að atvinnuleysi verði og megi þá hlíta því ráði að leggja eitthvað af mörkum úr ríkissjóði til að skapa atvinnu. Ég held þess vegna, að ekki sé óhyggilegt nú, ef peningar eru fyrir hendi, að leggja fé til hliðar í þessu skyni, því að það dugar ekki að þverskallast og berja höfðinu við steininn. Við viðurkennum, að ef það ástand skapast, að fjöldi fólks verði atvinnulaus, verður það að lifa samt, og það er ríkisvaldið, sem verður að hlaupa undir bagga og láta það hafa það, sem nauðsynlegt er til lífsviðurhalds. Ég held við ættum ekki að deila um þetta, því að þessir peningar eru ekki tapaðir. Þeir eru lagðir til hliðar, og það má nota þá eftir styrjöldina, þegar krepputímar ef til vill koma.
Félagsmálaráðherra sagði hér áðan, að samkv. till. fjhn. mundu útgjöld ríkissjóðs verða 41/4 millj. kr. vegna kjötsins og vegna mjólkurinnar 2.4 millj. kr. Ég get upplýst, að þetta er algerlega rangt, hvað kjötið snertir, — um mjólkina er mér ekki eins kunnugt. Það er talið, að kjötbirgðir í landinu um miðjan þennan mánuð verði 1700–1800 þús. kg, og verðlækkunin er kr. 1.00 á kg. Hitt er algerlega óviðkomandi till. fjhn., það sem ríkisstj. gerði um síðustu áramót, þegar hún borgaði kjötið niður um 1 kr. kg. Fjhn. leggur til, að kjötið verði borgað niður um 1 kr., en þó nemur það ekki nema tæpum 2 millj. kr. Eins og upplýst hefur verið, þá mun í hæsta lagi verða greitt vegna mjólkurinnar 1 milli. kr. Ég er ekki alveg viss um þetta, en tel ólíklegt, að það verði meira, — með 10 aura lækkun á mjólkurlítrann verða það kr. 125000 á mánuði, og ætti þetta rá að láta nærri.
Ég tel, að fjhn. hafi gert tilraun til þess að sameina. sundurleit sjónarmið, og hún hafði vissulega ekki annað en gott í huga, þegar hún gerði það. Fjhn. gerði sér ljóst, að það eru aðeins örfáir dagar þangað til á að slita þessu þingi. Hún gerði sér ljóst, að ef inn í þingið kæmu 3 eða 4 nál., yrði ekkert samþykkt eða gert, frv. ríkisstj. yrði fellt, og upp úr því gæti ekki annað skapazt en glundroði. Fjhn. hafði ekki búizt við þeim viðtökum, sem hún hefur fengið hjá hæstv. ríkisstj. fyrir viðleitni sína. Hæstv. ríkisstj. hefur veitzt að fjhn. fyrir viðleitni hennar, og tel ég það ósæmilegt með öllu. Fjhn. gekk ekki nema gott eitt til. Hún taldi það skyldu sína að leggja fram krafta sína til þess að sameina, en ekki til þess að sundra. Hún taldi, að hægara væri fyrir ríkisstj. að starfa undir samkomulagi og sameiginlegum átökum en sundurlyndi, og taldi það í samræmi við yfirlýsingar ráðh., þegar þeir tóku við störfum. Þeir lýstu því þá yfir hátíðlega, að þeir vildu sameina þjóðina, sameina hana til átaka, og þess er vissulega þörf, ekki síður nú en áður. Það hefur jafnvel verið gefið í skyn, að ríkisstj. taki ekki að sér að framkvæma þessar till. Forsrh. sagði það ekki beinum orðum í gær, heldur það, að ríkisstj. yrði að endurskoða afstöðu sína, ef þingið samþykkti till. fjhn. eða einhverjar aðrar, sem ekki stæðu nær frv. stj. Mér er með öllu óskiljanlegt, ef stj. gerir það að fráfararatriði, að till. fjhn. verði samþykktar. Mér er með öllu óskiljanlegt, ef stj. gerir það að fráfararatriði, að Alþ. er einu sinni sameinað um till. Mér er það óskiljanlegt, af stj. teldi erfiðara að starfa undir þeim skilyrðum heldur en ef þingið væri í 4 flokkum, sem bærust á banaspjótum.
Fjhn. hefur lagt til, að farin yrði samningaleiðin. Íslendingar eru þannig skapi farnir, að þeir þola ekki kúgun. Ef þeim er réttur hnefinn rétta þeir hann aftur á móti, og það er vissulega bezt, að hnefinn sé ekki reiddur, nema nauðsyn beri til þess. Við höfum fengið reynsluna af því á síðasta ári, að hnefi ríkisvaldsins var ekki nógu sterkur til þess að framkvæma það, sem átti að gera, og ég hef ekki nokkra trú á því, að hnefi ríkisvaldsins sé sterkari nú en hann var á síðastliðnu ári. Við verðum að játa staðreyndirnar og viðurkenna, að verkalýðurinn er sameinaður og tiltölulega sterkur. Við skulum ekki heldur gera ráð fyrir, að bændur séu sundraðir og láti bjóða sér allt. Við skulum heldur gera okkur ljóst, að fulltrúar bænda eru á verði fyrir þá, og skulum um leið viðurkenna, að það, að verkalýðurinn er sameinaður, sameinar bændur, svo að ekki sé gengið á hagsmuni þeirra. Þegar það er viðurkennt, að verkalýðurinn stendur sameinaður annars vegar og hins vegar bændur, er ljóst, að það er ekkert sem dugar annað en samvinna og samningar. Þess vegna leggur fjhn. til, að þessir sterku aðilar semji. Um leið og sagt er: Launþegar eru sterkir, segi ég: Bændur eru líka sterkir. Þeir mundu ekki láta launþegana kúga sig Um leið og launþegar skrúfa upp kaupið, munu bændur skrúfa upp afurðaverðið. Þess vegna er ekki önnur leið fær en grundvöllur að samningi. Við skulum gera okkur ljóst, hvar við stöndum, og gera okkur ljóst, að dýrtíðin er ekki að mestu heimatilbúin vara, eins og félmrh. sagði áðan. Mér virtist félmrh. vilja gefa í skyn, að dýrtíðin væri að mestu leyti bændum að kenna. Það er þýðingarlítið að halda slíkri fjarstæðu fram. Félmrh. las hér margar tölur áðan. sem ég gat ekki skrifað upp allar. Hann talaði um, hvað mjólkin hefði hækkað mikið síðan 1939, sagði, að það væri 3.6-falt, og hann talaði um, hvað kjötið hefði hækkað mikið, sagði, að það væri 4.5-falt. Hann talaði um, hvað ull og gærur hefðu hækkað mikið, en þá notaði hann ekki árið 1939, heldur tölur ársins 1938, til þess að fá hagstæðari samanburð, vegna þess að hann sagði, að það hefði að nokkru leyti verið stríðsverð á ullinni og gærunum 1939. Hvers vegna fór hann í árið 1938? Til þess að fá hagstæðari sámanburð. Hvers vegna ekki byggja í öllum tilfellum á árinu 1939? Satt að segja var þessi samanburður ráðh. ekki á nokkurn hátt bændum í óhag, þótt hann virtist það eftir skýringum hans. Ef við athugum, hvað kaupgjaldið hefur hækkað í sveitum landsins, og berum það saman við hækkunina á landbúnaðarvörunum, þá er sá samanburður vissulega ekki bændunum í óhag, því að dæmið er sett skakkt upp af ráðh. Við vitum, að einföldustu dæmi er hægt að reikna skakkt, ef þau eru sett skakkt upp. Við skulum tala um það kaup, sem stendur bændunum næst, vegavinnukaupið. Hvað var það 1939? 90 aurar á klukkustund. Og hvað árið sem leið? Kr. 5.36 á klukkustund. Og hvað nemur þessi hækkun miklu? Kaupið hefur sexfaldazt, en ráðh. segir, að mjólkin hafi 3.6-faldazt, ull og gærur hafi 4.6-faldazt og kjötið 4,5-faldazt; og er þessi samanburður bændunum í hag, ef dæmið er sett rétt upp. Ef það er sett skakkt upp, er hægt að fá annað út úr því.
Þá talaði ráðh. um áburðinn. Hann sagði, að brennisteinssúrt ammoníak hefði kostað 45 kr. sekkurinn, síðastliðið ár. Hann gleymdi að tala um, að ríkissjóður gaf með áburðinum, og hann gleymdi að tala um, að bændur verða sennilega á þessu ári að kaupa áburðinn 100% dýrari en árið, sem leið. Það er það, sem við megum búast við, þótt vel megi vera, að ráðh. vilji ganga inn á að borga með áburðinum, svo að dæmi hans geti staðizt. En ef halda á áfram með dæmi hans, skulum við ekki tala um kr. 45.00, heldur um kr. 100.00 eða kr. 120.00 sekkinn af brennisteinssúru ammoníaki.
Félmrh. minntist á það, að meiri hl. dýrtíðarinnar væri til orðinn hjá okkur sjálfum í sambandi við hækkun landbúnaðarafurðanna. Ég er sannfærður um, að félmrh. er tiltölulega skýr maður, en því meira undrunarefni er það, að hann er hissa á því, að landbúnaðarafurðir skuli hafa hækkað. Ætlaðist þessi ráðh. til þess, að landbúnaðarafurðirnar stæðu í stað, hvernig sem kaupgjaldið væri? Er undarlegt, þótt kaupgjaldið hækki við þær aðstæður, sem við eigum við að búa. Það er vitanlegt, að hér dvelur fjölmennt setulið, og á árunum 1940 og 1941 var eftirspurnin svo mikil eftir vinnu, að framboðið fullnægði henni ekki, og setuliðið borgaði það, sem upp var sett. Er það þá nokkuð undarlegt, þótt vinnulaunin hækkuðu undir þessum skilyrðum? Og vitanlega hækkaði afurðaverðið líka.
Ég get nú farið að ljúka máli mínu, en vil aðeins mótmæla því, að dýrtíðin sé heimatilbúin vara, sem að mestu sé búin til af bændunum. Ég hef ætlazt til, að ríkisstj. gerði sér grein fyrir, hvar við stöndum, að við erum í hringiðu styrjaldarinnar og erum engin undantekning í þessum málum, því að engin þjóð ræður við dýrtíðina, og engri þjóð í heiminum hefur tekizt að lækka dýrtíðina, en stj. telur, að hægt sé að koma dýrtíðinni niður á við, ef hennar till. eru framkvæmdar.
Það er till. fjhn., að miðað sé við vísitölu 230; og ber þá á það að líta, að útlendu vörurnar fara nú hækkandi. Það væri varhugavert að lækka vísitöluna þannig, að vísitala útlendu vörunnar færi upp fyrir, og ég held, að stj. fái aldrei svo mikið fé til umráða, að hún geti keypt niður þær vörur, sem til landsins flytjast. Ég held, að hún hljóti að eiga fullt í fangi með að borga niður innlendu vörurnar, eftir því sem hægt er. Ég held, að það sé hyggilegast að fara þá leið, sem fjhn. bendir á, að koma vísitölunni niður í 230, til þess að þurfa ekki að hoppa aftur á bak, til þess að þurfa ekki að horfa upp á það, að vísitalan hækki aftur. Það er betra að taka drjúglangt skref en að taka svo stórt stökk, að maður falli á því á miðri leið.
Fjhn. hefur tekið að sér það hlutverk að reyna að sætta og sameina hin sundurleitustu sjónarmið. Fjhn. álítur, að sundrungin sé nógu mikil, þótt ein n. innan þingsins gæti komið sér saman, og fjhn. var ekki nógu samvizkulaus, til þess að koma sundurleit og splundruð inn í þingið. Enginn nm. mun vera fyllilega ánægður með nál., því að allir hafa slegið einhverju af fyrstu kröfum sínum, en fjhn. telur, að með þessu nál. sé lagður grundvöllur að meira samstarfi og samkomulagi en áður hefur ríkt, og telur, að það sé hægara fyrir stj. að vinna að nauðsynjamálum þjóðfélagsins undir þeim skilyrðum, og að hafa Alþ. sameinað á bak við sig í því máli, sem þjóðina varðar nú mest.
Íslendingar hafa barizt innbyrðis, og þeir eru þannig skapi farnir, að það er eins og þeir vilji alltaf standa í orrustum, en reynslan hefur sýnt oss, að það getur verið dýrt að eiga í stöðugum vígaferlum. 12. og 13. öldin sýndi oss ljósast, hvað það kostaði. Árið 1262 ætti að vera oss minnisstætt. Það var þá, sem þjóðin glataði sjálfstæði sínu, vegna þess að höfðingjar landsins áttu í stöðugum erjum og illdeilum. Látum aldrei henda íslenzku þjóðina, að þeir atburðir endurtaki sig, sem gerðust 1262. Gerum okkur ljóst, að við getum búið svo að okkur, að það kosti okkur sjálfræðið. Það geta komið vandræðatímar, þótt ekki séu þeir nú. Gerum okkur ljóst, að það er nauðsynlegt, að þjóðin sameini krafta sína og standi saman að vandamálunum.
Ef þingið samþykkir till. fjhn., er lagður grundvöllur að sameiningu, og þá eru sköpuð betri skilyrði en áður fyrir því að fá árangur í þeim málum, sem við erum að berjast fyrir.