01.11.1943
Neðri deild: 40. fundur, 62. löggjafarþing.
Sjá dálk 808 í B-deild Alþingistíðinda. (1571)
84. mál, ættaróðal og erfðaábúð
Páll Þorsteinsson:
Herra forseti. Það er kunnugt, að þetta mál, sem hér liggur fyrir, er mjög vel undirbúið og vissulega gott mál. Það hefur verið undirbúið af hálfu búnaðarþings, og nú hefur hv. landbn. þessarar d. fjallað um það. Hv. frsm., sem líka er flm. frv., 2. þm. Skagf., gerði skýra grein fyrir því í framsöguræðu sinni. Ég ætla því ekki að ræða málið almennt, enda er þetta 2. umr. málsins.
Sumir kaflar þessa frv. munu vera mjög hliðstæðir ákvæðum, sem nú eru í gildandi l. En VII. kafli frv., sem fjallar um ættarjarðir, er algert nýmæli, eins og hv. frsm. skýrði frá. Í þeim kafla frv. eru þrjú meginatriði. Í fyrsta lagi, að hver sú jörð, sem hefur verið í eign eða ábúð sömu ættar í 100 ár, skuli teljast ættarjörð. Í öðru lagi, að ættmenn skuli hafa forkaupsrétt að slíkum jörðum og að þær megi ekki selja til ættmanna fyrir hærra en fasteignamatsverð. Í þriðja lagi gerir frv. ráð fyrir, að þær jarðir, sem svo er ástatt um, skuli verða að óðulum. Nú hefur hv. landbn. þessarar d., sem um málið hefur fjallað, lagt til að fella niður síðasta meginatriði þessa kafla, sem sé það, að ættarjarðir verði gerðar að ættaróðulum. Ég tel þetta vera rétt spor hjá n. Það hefur sannazt, að frjálsræði er bezt í þessu efni, og svo mun verða hér eftir sem hingað til. Og aðrir kaflar frv. gera ráð fyrir, að bændum sé gert það heimilt, en ekki skylt að breyta þannig um eignarrétt á jörðum sínum, því að ef byrjað væri á að ákveða með löggjöf, að ættarjarðir, sem búnar eru að vera í eign eða ábúð sömu ættar í 100 ár, skuli fremur en aðrar jarðir gera að ættaróðulum, þá álít ég, að það sé mjög hæpið. Og ef við viljum stefna að því að koma í veg fyrir óeðlilega jarðasölu, sem þetta frv. stefnir að í aðalatriðum, þá lægi vissulega nær að byrja á öðrum enda heldur en ættarjörðunum. Það væri vissulega að byrja á öfugum enda að ætla sér að koma á ákveðinni kvöð á hendur eigendum þeirra jarða, þar sem reynslan sýnir, að sízt er hætt við braski. Ef ætti að fara út á þá braut í löggjöfinni, þá lægi nær að safna skýrslum um þær jarðir, sem oftast hafa gengið kaupum og sölum og hættast er við, að lendi í braski. Þess vegna tel ég vel farið, að hv. landbn. hefur fellt þetta ákvæði niður.
Að þessu slepptu er meginákvæði þessa kafla, að ættmenn jarðeiganda skuli hafa forkaupsrétt að ættarjörðunum og þær megi ekki selja fyrir hærra en fasteignamatsverð. Þetta ákvæði álít ég eiga mikinn rétt á sér innan vissra takmarka. Að vísu verður ekki fram hjá því gengið, að það er dálítið viðsjált að setja slík ákvæði á þessum tímum, því að svo gæti farið, að þegar farið væri að safna skýrslum um þær jarðir, sem kæmu til greina með að verða ættarjarðir, þá færu eigendur þeirra að hugsa sem svo, að nú væru síðustu forvöð með að selja þær með stríðsverði, og það gæti þannig ýtt undir brask. En þó að ég drepi á þetta, hef ég svo mikla trú á staðfestu og þroska bænda, að ég hygg, að ekki stafi hætta af þessu ákvæði á þeim sérstöku tímum, sem nú standa yfir.
Um þetta meginákvæði VII. kafla fjallar 28. gr. Hún mælir svo fyrir, að eigandi ættarjarðar skuli fyrst bjóða niðjum sínum jörð sína til kaups og ábúðar, ef hann vill selja hana, en síðan systkinum sínum og afkomendum þeirra, fyrir fasteignamatsverð að viðbættu matsverði þeirra umbóta, er gerðar hafa verið á jörðinni, eftir að fasteignamat hefur farið fram. Vilji þeir ekki kaupa, þá á að auglýsa hana í Lögbirtingablaðinu til kaups fyrir aðra ættmenn fyrir áðurgreint verð. Og ef enginn, sem getur talizt til viðkomandi ættar, hefur innan sex mánaða, eftir að þessi auglýsing er birt í Lögbirtingablaðinu, gefið sig fram, þá er jarðeiganda fyrst frjálst að bjóða jörðina til sölu á frjálsum markaði. Ég tel þetta of langt gengið, þó að ákvæði þessarar gr. eigi mikinn rétt á sér innan vissra takmarka. Hér eru sem sagt engin takmörk sett fyrir því samkv. þessari gr., hvaða ættingi getur fengið jörðina með fasteignamatsverði. Þessi gr. setur, eftir að taldir hafa verið hinir nánustu ættingjar ýmsir, alla aðra ættingja í sama hóp, hvað fjarskyldir sem þeir eru. Og ef t. d. einhver slíkur ættingi getur með aðstoð sagnfræðings sannað, að hann sé af sömu ætt og sá, sem selja vill jörðina, getur hann eftir frvgr., eins og hún nú er, gert lagakröfu til þess að fá jörðina fyrir fasteignamatsverð. Nú mun það vera algild regla í löggjöf þjóðarinnar að setja takmarkanir um eignarrétt og rétt til þess að njóta ákveðinna hlunninda, t. d. í erfðal., bæði með mismunandi erfðafjárskatti og með takmörkunum á því, hvaða ættartengsl þurfi að koma til greina, til þess að verðmæti erfist. Og það má minna á það, að nú eru einmitt ýmsir málsmetandi menn, sem hafa þá skoðun, að slíkar takmarkanir beri fremur að þrengja en víkka þær. Má í því sambandi benda á frv. hæstv. ríkisstj. á þskj. 44. Meginbreyt., sem það felur í sér á gildandi l. samkvæmt grg. þess, er sú, með leyfi hæstv. forseta, að „réttur manna til arfs fyrir skyldleika sakir takmarkast við nánari ættingja en nú er“. Mér finnst, að samkvæmt þessu og samkvæmt heilbrigðri skynsemi leikmanna um þetta, þá geti löggjafinn ekki hjá því komizt að setja einhverjar takmarkanir í þessu efni sem um önnur ákvæði, sem hér að lúta, og reisa skorður við því, að menn, sem ekkert hafa unnið á ákveðinni jörð og enga tryggð hafa haft við hana, geti gert kröfu um að fá hana fyrir fasteignamatsverð, aðeins ef þeir geta fært sönnur á það, að þeir séu eitthvað tengdir ættarböndum þeim, sem á jörð og vill selja, hversu fjarlæg sem þau ættartengsl eru. Ég álít, að ekki verði hjá því komizt að setja ákveðnari ákvæði um takmarkanir í þessu efni, og ég vænti, að hv. landbn. taki þétta atriði til vinsamlegrar athugunar. Að öðrum kosti mun ég flytja brtt. um þetta fyrir 3. umr. málsins.