17.01.1944
Neðri deild: 3. fundur, 63. löggjafarþing.
Sjá dálk 25 í B-deild Alþingistíðinda. (134)
1. mál, stjórnarskipunarlög
Gísli Sveinsson:
Herra forseti. — Ég hafði nú að vísu ekki búizt við miklum umr. á þessu stigi þessa máls, en að menn mundu láta sér nægja frumræðu þá, sem hæstv. ríkisstj. hefur gefið og talað fyrir framgangi þessa frv. Það verður ekki heldur sagt, að tilefni hafi orðið af þeirri ræðu, sem hv. 4. þm. Reykv. hefur nú haldið, til þess að lengja umr. um frv. á þessu stigi. Það gefur að skilja, að þetta frv. á að sæta þeirri meðferð, og er svo áformað, — í þessari d., sem eðlilegt er um stórt mál, að kosin verði í það sérstök n., væntanlega sjö manna n. Og af hálfu okkar, sem staðið höfum að þessu máli, hefur verið talið æskilegast, að flokkar þingsins geti unnið saman í þeirri n., áður en farið er að deila um málsatriði. Það er líka áformað, að n. verði kosin í hv. Ed. til þess að vinna með þessari n. Og því fremur er því ástæða til að ætla, þar sem sú athugun verður gerð í sameiginlegum n., og einnig með tilliti til þess, að sjálft skilnaðarmálið fer í sérstaka n. í Sþ., að ekki þurfi miklar umr. um mál þetta nú og sízt í einstökum atriðum frv., eins og það er nú lagt fram.
Ég skal geta þess, eins og hv. þm. og reyndar öllum landslýð er kunnugt, að sú mþn., sem vann að þessu máli, stjskrn., var skipuð fulltrúum allra þingflokka. Og var það þannig haft í þeim tilgangi, að með því næðist sá grundvöllur í byrjun meðferðar málsins, er væri sem mest samhljóða um sjálft málið, að öðru leyti en því, sem einstökum atriðum þess yrði skotið til meðferðar á hæstv. Alþ. Þegar n. þessi var skipuð, voru ekki eins margir í henni og síðar varð. En það kom ekki að sök, vegna þess að málið var ekki borið fram eins og til stóð 1942. Og skyldi n., eins og hún varð að lokum, athuga málið frá byrjun til enda og gera sínar till. um það. Þessi n. var skipuð átta mönnum, tveimur úr hverjum flokki.
Það undarlega kemur nú upp, og hefur borið á því um hríð, að einn flokkurinn hefur ekki viljað kannast við það, sem fulltrúar hans í þessari n. gerðu og skrifuðu undir. Hitt var ekki tiltökumál, þó að frá einum eða öðrum kæmu till. til breyt. En það er meira, þegar heill stjórnmálaflokkur er klofinn og annar fulltrúi hans í n. gerir uppsteyt, — því að þannig hefur málið verið flutt af Alþfl. hálfu, sem eins konar ofstopamál af hálfu þess flokks, sem jafnvel með hótunum — og það nú sérstaklega upp á síðkastið — og meiðandi fullyrðingum hefur barizt gegn því, að sá háttur verði upp tekinn, að skilnaður verði gerður við Dani nú á þessu ári, þó að nokkuð hafi verið dregið í land upp á síðkastið. Og hv. 4. þm. Reykv. hefur gengið í lið með þessum mönnum til þess að rifa niður það verk, sem hann var gersamlega samþykkur, ámóta og allir hinir nm. í mþn.
Það gefur að skilja, að slíkt frv. sem þetta, frv. til stjórnskipunarlaga, er því háð, að einhverjar breyt. verði gerðar á því á Alþ. Það, sem með þessu frv. yrði lögleitt, er samkv. breyt. á stjórnskipul. frá 15. des. 1942 ekki annað en það, sem gera á, þegar stofnað er lýðveldi hér á Íslandi, og það, sem þar af leiðir. Ekkert annað má samkv. þeirri stjskrbreyt. koma þar með. Þess vegna er rétt að taka það fram á þessu stigi málsins, því að það áhrærir málið almennt og hefur verið rætt utan þings, að þó að nm. væru kannske þeirrar skoðunar, að þess væri þörf, að miklu viðtækari breyt. væru gerðar á stjskr., þá var hvorki þeim né öðrum kleift að koma þeim að á þessu stigi. Og mun það að sumra manna dómi orka tvímælis, hvort hér sé nógu vandlega þrætt í þessu frv. innan takmarka stjskrbreyt. frá 15. des. 1942. Við í n. vorum allir sammála um, að þessi ákvæði, eins og þau eru hér formuð, gengju ekki lengra. Og má e.t.v. segja, að eitt og eitt ákvæði séu þannig, að rétt sé að breyta þeim. En um það skal ég ekki dæma. En það var álit mþn., að Alþ. annaðist um það og n., sem það skipaði, því að þetta frv. var till. mþn. En hitt kom engum nm. til hugar, að grundvöllur málsins væri ekki þegar lagður að till. n., því að það var vitað, að í öllum flokkum var það komið fram, sem var grundvöllur till., utan þings og innan, og fyrir þessu liggja samþykktir hæstv. Alþ. gersamlega einróma, sem sé ályktanirnar frá 17. maí 1941. Þar er ákvarðaður skilnaður og þar aðeins látið vera óákveðið, hvort skilnaðurinn yrði framkvæmdur einu árinu fyrr eða síðar, þó aldrei síðar en í stríðslok eða þar um. Gefur því að skilja, að allir þingflokkar voru þessu samþykkir. Og þá fagnaði þessu allur landslýður og allra flokka menn utan þings, að því er ég bezt man, og ekki sízt það blað, sem nú hefur deilt fastast á flm. málsins og aðstandendur þess og meiri hl. Alþ., sem hefur tekið eðlilega afstöðu með málinu. Það er líka hatrammt, — og tilefni til. þess, að farið er inn á þetta, gefur hv. 4. þm. Reykv., — það er hatrammt, að það skuli koma frá þessum flokki uppsteyt gegn málinu, eins og það liggur nú fyrir, á þessu ári, þar sem sá flokkur taldi sig vera allra flokka og manna skeleggastan til þess að knýja málið áfram, gersamlega fyrirvaralaust, að öllu leyti 1942. Og það er í sannleika óskýrt mál enn. Og þó að þessi maður, hv. 4. þm. Reykv., hafi tekið til máls um þetta og fengið hrós fyrir það í Alþýðublaðinu, — eins og líka annar hv. þm. hefur fengið tilsvarandi hrós fyrir að mótmæla hv. 4. þm. Reykv., — þá vantar skýringu á þessu. Auk þess vantar skýringu á því, að þessi hv. þm. hefur hlaupizt burt frá undirskrift sinni í mþn. Það þurfa að koma fullnægjandi rök frá þessum manni, svo að mönnum verði skiljanlegt, hvernig á þessu getur staðið. Þetta er hulin ráðgáta. Það hefur verið lýst eftir svörum við þessu í sameinuðu Alþ., en enn hafa þau ekki komið. Þau koma sjálfsagt. En ábyrgur stjórnmálaflokkur getur ekki hlaupið svona hringinn í kringum sjálfan sig og blað hans ekki heldur.
Það er kunnugt, að 1942 stóð það til í Alþfl. með atfylgi Sjálfstfl. að lögleiða stjskr. um að skilja við Dani og koma þá stjórnskipulagabreyt. í kring, eftir því sem henta þótti. Þegar þetta var ráðgert, voru ekki heldur komin þau l., sem samþ. voru 15. des. 1942, sem sé um, að samþykki eins þings væri nægilegt til stjskrbreyt. viðkomandi sjálfstæðismálinu. En það var þó til þessa stofnað, hvað sem liði stjórnskipulagaákvæðum um þetta efni. Og það er ekki nóg, að hv. 4. þm. Reykv. gefi sínar skýringar, heldur mun þess krafizt, að þeir menn úr Alþfl. geri það einnig, sem stóðu að málinu og töldu sig frumkvöðla þess, svo sem hv. þm V.-Ísf. (ÁÁ), sem fékk hrós fyrir þá frammistöðu sína þá, og þótti þá enginn standa honum á sporði í því að leiða þetta mál þannig til lykta, að það fengi þá þráðu lausn, sem alþjóð mundi fagna.
Það er nú svo, að menn geta deilt um ýmis ákvæði þessa frv. Og þó er það afar einkennilegt, að um það skuli vera deilt, vegna þess að ákvæðin, sem þetta frv. inniheldur og breytt er frá núgildandi stjskr., eru þau ein, að því er menn telja, sem rúmazt geta innan marka, sem ásköpuð eru með stjórnskipul., er nú gilda. Það eru aðeins þær breyt., sem leiðir af því, að sambandið rofnar við Danmörku og lýðveldi er stofnað á Íslandi. Og það mun verða athugað í n., hvort hér í þessu frv. felst nokkur ásteytingarsteinn.
En það eru tvö eða þrjú atriði, sem í n. gat verið spurning um að„ haga öðruvísi. Það er t.d., svo sem tekið er fram í grg. frv., að menn geta viljað láta forsetann heita einu nafni eða öðru, annaðhvort til hægðarauka eða skilgreiningar á því, hver hann sé. Niðurstaðan varð um það sú í nál., að hann skyldi hafa þetta heiti, sem menn eru farnir að kannast við, forseti lýðveldis. Aftur voru aðrir í n., sem töldu, að eðlilegt og rétt væri, að hann héti ríkisforseti. Var ekki laust við, að menn væru sumir í n. nokkuð viðkvæmir fyrir því, af því að ríkisstjóri nú er handhafi konungsvaldsins, að okkar æðsti maður bæri nafn hans að hálfu leyti, þ.e. „ríkis“-hlutann af nafninu, eftir að hér væri stofnað lýðveldi, þessu heiti, sem hann hefur haft í þessu millibilsástandi í stjórnskipulagi okkar. Hins vegar má geta þess, að það hefur aldrei þótt nein hneisa að kenna menn og málefni þessa lands við ríkið, og við erum vart vaxnir upp úr því nú. En þetta er álitamál, sem kemur til álita og meðferðar Alþ. Og það er ekki hægt að gera neitt uppsteyt út af þessu.
En hitt er annað atriði, sem til er tekið í nál. og menn greinir nokkuð á um, hvernig forseti skuli valinn. Og þar komum við meira að kjarnaatriði í málinu. Niðurstaðan í n. varð, að hann skyldi þingkjörinn, og það er sannast að segja, að það var aðeins af því, að segja má, að það þykir hentara og umsvifaminna í byrjun, því að við erum nú aðeins að koma breyt. á, og öll önnur form stjórnskipunarinnar bíða. Og þetta samþ. n. ekki út í bláinn, því að mþn. situr til þess að ljúka því verki hið bráðasta, sem við kemur skilnaðinum við Danmörku, en er ekki tekið með í þessu frv. Og þá kemur það til álita í mþn., hvort forsetinn á til frambúðar að vera þingkjörinn eða þjóðkjörinn, og þá, með hvaða hætti. Þjóðkjör hefur miklu meira umstang og fyrirhöfn í för með sér og einnig meiri lagasetningar heldur en þingkjör, sem er mjög einfalt. Nú er það ekki heldur svo, að neinn úr mþn. haldi þingkjöri forsetans fram sem framtíðarlausn. Og þó að gerður hafi verið úlfaþytur út af þessu, þá er þetta ákvæði í frv. aðeins hentugleikaspursmál í byrjun. Má og vera, að kleift þyki á þessu þingi að stofna til þjóðkjörs. En það er vitað, að erfitt verður kannske að koma fyrir þjóðkjöri, svo að öllum líki. Þetta er almennt atriði, og er þess vegna rétt að minna á það líka að gefnu tilefni. Menn vitna í það, að það sé eðlilegt, að þjóðin kjósi sjálf þann æðsta mann, þegar lýðveldi á að stofna. Og það má færa ótvíræð rök fyrir því. Og svo eru menn annað veifið að tala um, að menn eigi að byggja á reynslu lýðveldisþjóða, sem um langan aldur hafa búið við lýðveldi. Og rétt er að taka tillit til slíkrar reynslu. En þá kemur eitt upp, og það er það, að ekkert af þeim lýðveldum, sem eru við lýði eða jafnvel hafa verið við lýði, hafa látið fara fram beint þjóðkjör, nema eitt, sem nú er undir lok liðið, þ.e. þýzka lýðveldið, sem var. Það átti að vísu ekki skamman aldur fyrir þessar sakir. En ég minni á þetta. Svo eru aðeins tvö af þeim lýðveldum, sem taka ber tillit til, Bandaríkin og Finnland, sem hafa þjóðkjör. Hin öll lýðveldin, sem enn eru við lýði, hafa eins konar þingkjör, sum beint þingkjör, en sum þannig, að þeir stjórnarherrar, sem fara með æðsta vald þjóðanna, mynda líka þetta alæðsta vald. En þessi tvö ríki, sem ég gat um, Bandaríkin og Finnland, hafa ekki þetta beina þjóðkjör, heldur kjósa kjörmenn, og þá kosningu framkvæmir þjóðin sjálf. En kjörmennirnir kjósa svo forsetann. Og þá er spurningin, hversu mikill munurinn yrði hjá þessari þjóð, sem kýs þingmenn sína, ef hún á svo að kjósa menn af nýju til þess að kjósa forsetann. Gæti ekki hugsazt, að hún kysi þessa menn, sem sitja á þingi, og allt komi þá í sama stað niður og þótt þingið kysi forsetann? En ef það þykir rétt og kleift að koma hér á beinu þjóðkjöri, þannig að fólkið kjósi sjálft eins og til Alþ., eftir listum eða frjálst án lista, þá má það líka heyrast. En það er ekki auðhlaupið að þessu. Og þeir menn, sem mest hugsa um þetta fyrirkomulag, vita ekki glögg deili á þessu. Þeir fara eftir mjög eðlilegri tilfinningu um fyrirkomulag, sem er ákjósanlegt til frambúðar, þegar kleift er. En þó að kjörinu sé í byrjun komið fyrir eins og gert er ráð fyrir í frv., þ.e. haft þingkjör, þá er engu fyrirfarið.
Þá er hið þriðja, sem tala má um nú á þessu stigi. Þó að þingið kjósi forsetann, þá getur það verið með ýmsum hætti. Og það hefur sætt alveg eðlilegum aths., hvernig gengið er frá þessu í till. mþn. í stjórnarskrármálinu. Ef þingið kýs, þá verður það að kjósa með einhverjum meiri hluta, og skiptir ekki mestu máli, hver ákvæði eru höfð um það, ef um það næst samkomulag það, sem henta þætti. Og í sambandi við kjör forsetans verður líka að setja reglur um það, hvernig hann gæti —að honum óviljandi, segir maður, — farið frá. Því að ég tek ekki til, hvernig stjórna skuli, meðan forsetinn er forfallaður, því að eðlilegt er, að æðstu völd þjóðarinnar fari þá í þeim tilfellum með vald forsetans. En sett hafa verið inn hér ákvæði um, að þjóðin geti — og þingið í þessu falli, ef það á að ráða framkvæmd á kjöri og afturkalli á kjöri forsetans, — losnað við mann úr ríkisforsæti, sem hugsanleiki væri, að komið gæti fyrir. Um það gæti verið fleiri en ein regla. Og það er verk Alþ. að athuga það gaumgæfilega, ef horfið verður að því ráði, að þingið hafi meðgerð málsins. En sé horfið að þjóðkjöri, þá þarf líka reglur um slíkt, svo fremi að forsetinn eigi ekki að vera eilífur, hversu sem honum vegnar. Ég hygg, að það muni þykja ráðlegast, þar sem þjóðin á þessum tíma tekur frelsi sitt í sínar hendur og velur sinn æðsta valdhafa, að reglur séu til um það, hvernig háttað er hans tilveru.
Um það má deila, hvort forsetinn á að sitja fjögur ár, sjö ár eða jafnvel skemur en fjögur ár. Það hefur ekki komið fram opinberlega nein rödd um það, sem þó að sjálfsögðu mætti tala um, hvort þjóðhöfðingi Íslands, forseti lýðveldisins Íslands, ætti í ,einu eða öðru — og þá t.d. að þessu leyti — að vera sambærilegur við þjóðhöfðingja annarra ríkja og þá m.a. þess ríkis, sem við erum nú að segja sundur með. Það er vitað, að af sérstökum fortíðarástæðum og undir venjulegum kringumstæðum er konungur ríkis óendanlegur, ef svo mætti segja, nærri eilífur, nema eitthvað alveg sérstakt komi til, þó að því tilskildu, að fullvalda þjóð, sem býr við konung, hlýtur alltaf að hafa vald til þess að setja konunginn af, en það gerist þá sem bylting. En séu reglur um það settar, þá er það ekki lengur nein bylting, þó að þjóðhöfðingja sé steypt eftir þeim reglum, ef þess gerist brýn þörf. Sumir telja heppilegast, að slíkur maður entist sem lengst og yrði sem stöðugastur og vald hans yrði ekki háð flokkariðlun með þjóðinni. Má taka það til athugunar, en n. gerir það ekki að sínum till.
Hv. 4. þm. Reykv. tók sig nú til að lokum og talaði um, að mér skildist, ákvæði 81. gr. frv., þar sem talað er um og ákvarðað, hvernig stjórnskipulög þessi öðlist gildi. Og eins og þar stendur, með leyfi hæstv. forseta: „Stjórnskipulög þessi öðlast gildi 17. júní 1944, enda hafi meiri hluti allra kosningabærra manna í landinu með leynilegri atkvæðagreiðslu samþykkt þau“. Og svo er áframhaldið: „Þó getur Alþingi ákveðið, að stjórnarskipunarlög þessi taki gildi fyrr, að fram farinni þeirri allsherjaratkvæðagreiðslu, er getið var.“
Nú virðist mér þessi hv. þm. vakna við að sjá hvergi konung nefndan. Honum bregður nú alveg í brún, þegar hann sér þess hvergi getið, að handhafi konungsvalds staðfesti þessi stjórnskipunarlög. Það er eins og hann, sem var nm. og undirskrifaði þetta allt, hafi algerlega verið trölltekinn, hrifinn í björg, komi nú út og minnist einskis, sem gerðist í mannlífinu áður. Hann var með í þessu. Það var rætt í n., hvers vegna þetta skyldi ekki gert. Það var sem sé af því, að eftir bollaleggingar þótti flestum vel við eigandi, ef ekki bezt við eigandi, að það kæmi einskis manns eða fulltrúa staðfesting til ofan á þjóðaratkv., því að það er vitað, að æðsti valdhafi þessa lands yrði ekki annað en æðsti fulltrúi þjóðarinnar, og þegar þjóðin sjálf, sem allt valdið er hjá eftir okkar hugsun, hefur sjálf lagt á þetta síðasta samþykki, þá er það staðfesting þess æðsta valds, og þá þarf ekki handhafi annars valds að koma til. Þetta eru ný stjórnskipunarl., sem þarna eiga að fara fram. Þessu virðist hann hafa gleymt, er hann skrifaði undir. Hann þarf því ekki að líta svo á sem hér hafi verið framin einhver goðgá. Þetta er skýrt tekið fram í sjálfum ákvæðunum. Ef n. virðist samt sem áður, að þessu ætti að haga öðruvísi, þá er það vitanlega á hennar valdi og Alþ. að breyta þessu, en það þarf enginn að undra sig á þessum till., og sérstaklega á sá maður, sem að þeim stóð, ekki að koma eins og út úr hól, og er leiðinlegt, að svo skuli vera. En það verður að taka því, því að við höfum nú upp á síðkastið orðið að horfa upp á, að svo er þessu farið.
Gildistökudagurinn, sem áætlaður var að síðustu, 17. júní 1944, er sá, sem n. kom sér saman um einróma. Þar var enginn fyrirvari, ekki eins einasta manns. Sá eini fyrirvari, sem gerður var í niðurstöðum n., var sá, að til mála gæti komið, að Alþ. ákvæði gildistöku fyrr á árinu, því að þá er algerlega horfið frá því, ekki eingöngu að tala um það, sem þá er líka liðin tíð, að þetta átti að framkvæma eins og Alþfl. vildi 1942, heldur að það skuli ekki gert fyrr en 1943, sem þó af ýmsum ástæðum, þ. á m. til að reyna að bíða eftir, hvort þessir fulltrúar áttuðu sig ekki, var afráðið að bíða fram yfir áramótin og ráða málinu ekki til lykta fyrr en 1944. Það er mergurinn málsins, því að ávallt, þegar um málið var rætt, var tekið svo til af þeim, sem hægast vildu fara, að það yrðu að líða árin 1941, 1942 og 1943, til þess að allir gætu séð, að við færum ekki af stað með myndun lýðveldis fyrr en eftir þann setta tíma, sem var í sambandslagasamningnum, að uppsögnin skyldi ekki verða, fyrr en þremur árum eftir 1941. Menn þóttust nú hafa gert allt, sem í þeirra valdi stóð, bæði í n. og aðrir, að bíða og vona, að það, sem gerðist að síðustu 1943, þegar ekki eingöngu hæstv. ríkisstj., heldur einnig hinn mikli meiri hl. þriggja flokka á Alþ., — og í rauninni vitað, að ef til hefði þurft að taka, vafalaust einhverjir úr Alþfl. urðu sammála um að bíða, — þá yrði það til þess, að eftir þessi áramót yrðu allir samferða. Er líka vonandi, að á þessu þingi takist að sameinast, en engar líkur eru til, að sameining verði um undanhald, og ekki verður sameinazt um annað en að stjskr. verði samþ. tímanlega á þessu ári slindrulaust og eigi síðar en 17. júní Það er rétt að segja það afdráttarlaust og bæta því við, að engum Íslendingi virðist vorkunn að geta verið þar aðili að. Ég fullyrti, og fullyrði, að óskýrt er málið af hálfu þeirra manna, sem nú að nokkru leyti skorast úr leik innan þings og utan, sérstaklega vegna þess, að þeir hafa ekki aðeins talið sig, heldur verið með í forystu málsins fyrr og síðar fram að allra síðustu tímum. Ég vænti þess, að nú megi allir sameinast, eins og allir þykjast óska og vafalaust innst. inni óska, og að það geti orðið á þeim grundvelli, sem nú er lagður, því að um annan grundvöll er ekki að tala, og nýr grundvöllur verður ekki lagður, heldur byggt á þeim grundvelli, sem alltaf hefur verið byggt á í frelsisbaráttu þjóðarinnar, sem nú eygir hið þráða lokatakmark.