13.12.1945
Efri deild: 48. fundur, 64. löggjafarþing.
Sjá dálk 1900 í B-deild Alþingistíðinda. (3171)
139. mál, almannatryggingar
Frsm. (Haraldur Guðmundsson) :
Herra forseti. Ég skal reyna að hafa þessa framsögu sem stytzta, vísa til grg., sem frv. fylgir, og einnig til, þeirra fylgirita, sem félmrn. hefur gefið út, bæði um almannatryggingar og fyrirkomulag þessara mála hér á landi og annars staðar, auk þess sem ég við útvarpsumr. hef rætt nokkuð um ýmis atriði frv. Ég tel þó ekki, að hjá því verði komizt að gera nokkra grein fyrir þessu frv.
Meginbreyt., sem ætlazt er til að gerð sé með þessu frv. frá því fyrirkomulagi, sem nú ríkir í þessum málum, er í höfuðatriðum þessi: Öll þau mál, sem nú falla undir persónutryggingar og opinbera forsjá og eru í höndum ýmissa aðila nú, eiga að sameinast í eitt heildarkerfi, sem nefnist almannatryggingar, en nú er þessu öllu mjög skipt. — Tryggingarnar velta alla almenna sjúkrahjálp, slysabætur og slysahjálp og elli- og örorkubætur, sem þá ganga um hendur sveitarstjórnanna og greiddar eru að hálfu af hlutaðeigandi sveitarfélagi. Auk þessa hefur Tryggingastofnunin með höndum vörzlu hinna ýmsu sérstöku lífeyrissjóða, sem starfa samkv. sérstökum l., hjálp til sjúkra manna og örorku og þá fyrst og fremst varðandi berklaveiki og holdsveiki, enn fremur alla læknaskipun og þau sjúkrahús, sem ríkið á og annast rekstur á, hina ýmsu þætti heilsuverndarstarfseminnar, framlög til óskilgetinna barna og barna, sem misst hafa fyrirvinnu. — Þótt framkvæmdin sé í höndum ríkisins, — skulu sveitarstjórnirnar taka þátt í þessum málum hvað kostnaðinn snertir.
Það liggur í augum uppi, að á þessu fyrirkomulagi eru ákaflega margir agnúar. Framkvæmdin er í höndum margra og mismunandi aðila, reglur um styrki og bætur mjög mismunandi eftir því, hverjar orsakir eru til bótaþarfarinnar, þótt aðstæður hlutaðeigandi séu annars þær sömu í þessum mismunandi tilfellum. Auk þess verður þetta fyrirkomulag kostnaðarsamt, eins og má segja, að fyrirkomulag sé raunar einnig á tryggingunum. Það, sem því veldur, að þetta verður svo þungt í vöfum og dýrt, er það, að tekjuöflunin til hinna ýmsu greina trygginganna er mjög mismunandi og í höndum mismunandi aðila og gilda mismunandi reglur um innheimtu hjá hinum ýmsu aðilum. Sjúkrasamlögin annast innheimtu iðgjalda hjá sér, sem venjulega eru mánaðariðgjöld og stundum fjórðungsiðgjöld. Gjöld til Lífeyrissjóðs Íslands eru innheimt af innheimtumönnum ríkisins. Þessi gjöld eru sem, sagt sumpart persónuiðgjöld eða álag á tekjur einstaklinga. Iðgjöld af slysatryggingum eru innheimt af einstökum atvinnurekendum, sem hafa verkafólk í þjónustu sinni. Það liggur í augum uppi, að slíkt fyrirkomulag hlýtur að vera bæði dýrt og þungt í vöfum, þar sem þessi mál annast svo margir og mismunandi aðilar og einnig þar sem tryggingarnar hafa svo margar mismunandi tekjustofnsleiðir. — Eftir frv. er gert ráð fyrir, að þessum málum verði öllum steypt saman í eitt heildarkerfi og framkvæmdin í höndum eins aðila og samræmt þannig, að þegar aðstæður eru þær sömu, séu bætur jafnar án tillits til þess, hvort bótaþörfin orsakast af slysum, veikindum, elli, örorku eða öðru.
Þá er gert ráð fyrir, að yfirstjórn trygginganna hafi tryggingaráð ásamt forstjóra Tryggingastofnunar ríkisins, sem skipaður verði af ráðh. Síðan skal skipta öllu landinu í tryggingaumdæmi, og í hverju þeirra skal starfa fimm manna tryggingan. Umboðsmenn skulu skipaðir eftir því, sem þörf krefur. Tryggingan. skulu fylgjast með framkvæmd l. á hverjum stað, og eru þær sumpart eins konar trúnaðarn., og greiðist þóknun til nm. af hlutaðeigandi sveitarfélögum, en þóknun til formanns greiðir Tryggingastofnunin.
Á það skal bent til þess að sýna, hversu mikill kostnaður er samfara því fyrirkomulagi, sem nú ríkir í þessum málum, að rekstrarkostnaður Tryggingastofnunarinnar einnar út af fyrir sig nam árið 1944 804–900 þús. kr., og af því voru 370 þús. kr. greiddar í innheimtulaun. Samkv. frv. er gert ráð fyrir, að starfssvið almannatrygginganna verði í tveimur meginþáttum, tekjutryggingu og heilsugæzlu. Heilsugæzlan er hvort tveggja í senn, heilsuvernd og lækning og umönnun sjúkra. Heilsuverndin miðar að því að efla og vernda heilbrigðina eða koma í veg fyrir sjúkdóma, en sjúkrahjálpin að því, að þeir, sem sjúkir eru orðnir, öðlist heilsuna aftur. Svo er ætlazt til, að heilsuverndarstarfsemin verði aukin mjög frá því, sem nú er. Heilsuverndar- og lækningastöðvum verði komið upp í öllum kaupstöðum og annars staðar þar, sem þörf krefur, með styrk úr ríkissjóði, eftir sömu reglum og nú gilda um byggingar sjúkrahúsa. Þótt ekki sé hægt að framkvæma þetta allt að svo stöddu og það komi til með að kosta mikið, þá er hins ekki að dyljast, að fari þessi skipan vel úr hendi, mun þjóðin spara mikið fé með því að vernda heilsu manna, og má í því sambandi minna á holdsveikina, sem nú er því nær útrýmt. Gert er ráð fyrir, að sjúkrasamlög á hverjum stað falli niður, en í stað komi heilsugæzlustarfsemi, sem verði nokkurs konar framhald þeirra. Tryggingastofnunin semur síðan við heilsuverndarstöðvar um, að þær annist framkvæmd hinna ýmsu tegunda heilsuverndar, svo sem eftirlit með barnshafandi konum, mæðrum og ungbörnum. Þykir einsætt að byrja hér á byrjuninni og fylgjast síðan með börnunum fram á fullorðins ár, eða þangað til hin almenna heilsuvernd tekur við.
Sú breyt. er gerð frá því, sem nú er, að utan sjúkrahúsa greiðist læknishjálp að ¾, bæði hjá sérfræðingum og almennum læknum, en samkv. gildandi l. er læknishjálp heimilislækna greidd að fullu. Aftur á móti skal læknishjálp, lyf og umbúðir greitt að fullu á sjúkrahúsi.
Hinn meginþátturinn er um tekjutrygginguna. Henni er ætlað að tryggja mönnum tekjur til lífsframfæris, þegar getan til tekjuöflunar bregzt, og getur þá orðið álitamál, hver lágmarksupphæð þess lífeyris skal vera. Var að því horfið að skipta landinu í tvö verðlagssvæði, annars vegar Reykjavík og stærri kaupstaðir, sem teljast til fyrsta verðlagssvæðis, og hins vegar aðrir landshlutar, sem teljast til annars verðlagssvæðis, og er lágmarksupphæð þessa lífeyris þar 25% lægri. — Lagt er til, að fullur ellilífeyrir á fyrsta verðlagssvæði sé kr. 1200,00 fyrir einstakling auk verðlagsuppbótar, en á öðru verðlagssvæði verða þetta kr. 900,00. Upphæðir þessar eru miðaðar við, að bótaþegi þurfi ekki sérstakrar umönnunar, en að öðrum kosti má hækka lífeyrinn um allt að 40%. Ýmislegt mælir með því að hafa alls staðar sama lífeyri, en var þó ekki talið fært, að athuguðu máli. Væri rétt að fela hagstofunni þetta til athugunar og endurskoðunar. — Um það atriði, hve langt þessar 1200 kr. hrökkva fyrir lífsnauðsynjum, þá verður ætíð að hafa tvennt í huga. Annars vegar, hvað mikið þarf til að fullnægja brýnustu þörfum, og hins vegar þarf það ætíð að vera tryggt, að ekki sé hagfelldara að njóta trygginganna en vera starfandi maður.
N. lagði til grundvallar, þegar hún ákvað þessa upphæð, kaup Dagsbrúnarverkamanns, sem hefur 5 manna fjölskyldu. Kemur þá svipuð upphæð á hvern fjölskyldumeðlim og hér er gert ráð fyrir. Hjón, sem hafa fullan lífeyri og hafa 3 börn á framfæri sínu, mundu fá sem svaraði 75% af kaupi Dagsbrúnarverkamanns, og þykir n. það ekki óhæfilegt. Aðrar upphæðir og bætur eru miðaðar við þessar upphæðir. Barnalífeyrir er ákveðinn 2/3 af ellilífeyri, o. s. frv.
Um fjölskyldubæturnar þykir mér rétt að fara nokkrum orðum. En þær fjalla um styrk eftir að barnatala er komin yfir visst mark. Í frv. er gert ráð fyrir, að þessar uppbætur byrji með fjórða barni, en upphaflega var þetta þannig, að greitt skyldi visst á hvert barn. Ég hefði talið rétt að miða þessar bætur við þriðja barn, því að það mun einatt muna hvað mestu. bæði að því er varðar húsakost o. fl. En það varð ofan á í n. að miða þetta við fjórða barn. Þar liggur það til grundvallar, að laun yfirleitt miðast við ákveðna stærð fjölskyldu. Þeir, sem yfir það mark fara, eiga erfiðara með að annast hvert barn, sem bætist við. En svo nauðsynlegt sem það er, að vel sé búið að gamalmennum, þá er þó enn þá nauðsynlegra, að vel sé búið að börnunum.
Þá kem ég að bótum til mæðra og ekkna. Fæðingarhjálp er ákveðin þannig, að konan skal fá 200 kr. fyrir hverja fæðingu. En vinni hún utan heimilis, skal þetta vera 80 kr. fyrir fæðinguna, en auk þess mánaðarleg greiðsla í þrjá mánuði á undan og eftir fæðingu. — Ekkjubætur greiðast við fráfall eiginmanns, ákveðin upphæð í þrjá mánuði og auk þess jarðarfararstyrkur.
Um iðgjöldin vil ég fara fáeinum orðum. Samkv. frv. er gert ráð fyrir mismunandi háum iðgjöldum einstaklinga. Lægst iðgjöld greiða ógiftar konur, en hæst kvæntir karlar. Atvinnurekendur skulu greiða eins og áður hin ákveðnu iðgjöld og auk þess kr. 1,50 fyrir hverja vinnuviku, sem unnin er í þjónustu þeirra. Skipting útgjaldanna milli aðila verður samkv. frv sem hér segir:
Hinir tryggðu
30
millj.
kr.
Atvinnurekendur
11,8
—
—
Sveitarfélög
15,3
—
—
Ríkissjóður
24
—
—
Við þetta mundu framlög þessara aðila frá því,
sem nú er, hækka prósentvís sem hér segir:
Hinna tryggðu
60%
Atvinnurekenda
181%
Sveitarfélaga
49%
Ríkissjóðs
93%
Þessi breyt. mundi orsaka um 10% hækkun á útsvörum og um 9% á fjárl. Heildarkostnaðurinn mundi nema um 72 millj. kr., eða um 32 millj. fram yfir það, sem nú er. Þó er aðgætandi, að alls munu hafa farið til þessara mála um 50 millj. kr. Samkomulag varð um það í n. að aðgreina frá þessu atvinnuleysistryggingar, þar sem það mundi fremur heyra undir annan aðila. Jón Blöndal, hagfræðingur, vinnur að ýmsum athugunum hér að lútandi, og verður þeim væntanlega lokið áður en þetta mál verður afgreitt. Þó er gert ráð fyrir í frv., að 3 millj. kr. verði lagðar fram í þessu skyni. Sem sagt, eins og er, ef um atvinnuleysi er að ræða, eru þessar 3 millj. ófullnægjandi. En n. gerir sér vonir um, að til slíks eigi ekki að koma, og ætlazt til, að samkv. þessu verði gerðar ráðstafanir til þess að greiða fyrir því, að fullkomin vinnumiðlun geti komizt á, auk þess sem stjórnarvöldin í landinu að sjálfsögðu munu gera ráðstafanir til þess að afstýra því, að til atvinnuleysis komi, í sambandi við þá meginstefnuyfirlýsingu, sem hæstv. ríkisstjórn nú hefur út gefið. Ég hygg, ef litið er burtu frá óvissunni um atvinnutryggingar, hvað þær muni kosta, þá sé óhætt að telja, að þær áætlanir, sem n. byggir á, séu sæmilega traustar. Meginmunurinn á þessu frv. og löggjöfinni um þetta efni nú er sá, að hér eru ákveðnar fastar upphæðir og rannsókn hefur farið fram á tölu þeirra manna, sem til greina geta komið, og á þá ekki að geta skeikað miklu. Ég held því, að megi fullyrða, að þær séu mjög nærri lagi, ef ekki kemur til atvinnuleysis. Þá má geta þess, að skekkjur frá ýmsum útreikningum geta valdið hér ýmsu um, en ég tel sennilegt, að það verki nokkuð jafnt á tekjur og gjöld í því frv., sem n. var með, var reiknað með því, að þeir sjóðir, sem fyrir eru í landinu, yrðu felldir saman vegna þessara l., þannig að tryggingar skv. þessum l. skyldu ná til allra íslenzkra ríkisborgara og allir menn og konur skyldu hafa sömu réttindi gagnvart almannatryggingunum.
Þá er eitt atriði, sem mér þykir rétt að vekja athygli á, og það er sú meginbreyt., sem gerð er á hér frá því, sem verið hefur, að nú eiga menn að öðlast rétt til þeirra bóta, sem tryggingarnar veita, án tillits til efnahags og tekna. Þetta er mjög veruleg breyt., a. m. k. frá því, sem tíðkazt hefur til þessa. Þó hefur hjá okkur mjög ákveðið þróunin verið í þessa átt nú síðari ár. Þegar alþýðutryggingarnar voru settar á stofn 1935, þá öðluðust ekki rétt til sjúkrahjálpar aðrir en þeir, sem voru undir vissu tekjumarki. Þetta hefur breytzt þannig síðan, að nú greiðir sjúkrasamlagið jafnt til manna, hvort sem þeir hafa háar eða lágar tekjur, og ég held, að það sé alveg í samræmi við það, sem stefnt er að í þessum málum. Tekjuhærri mönnum var gert í byrjun að greiða hærra framlag, ef þeir vildu öðlast réttindi, en nú er búið að fella það niður, og hafa allir sömu réttindi. Það er mjög eðlilegt þegar þess er gætt, að 2/5 hlutar tekna sjúkrasamlagsins eru einmitt frá bæjar- og sveitarfélögum. Slysatryggingar hafa allt frá byrjun greitt bætur án tillits til efnahags. Ríkisframfærslan er, að ég hygg, nú í raun og veru framkvæmd þannig, að ekki er tekið tillit til efnahags. Ég þarf ekki að minna á, að framlög til atvinnustarfa, hvort sem er við sjó eða í sveit, eru lögð fram án tillits til efnahags. Þar sem svo mikill hluti af kostnaðinum er borinn uppi af almannafé og þess fjár aflað með sköttum, sem eiga að koma þyngst niður á þá, sem mest hafa, og léttara á hina, sem minna hafa, þá er líka eðlilegt, að mismunurinn sé látinn með þeim hætti, en ekki sem iðgjaldagreiðslur innan trygginganna. Auk þess er þess að gæta, að við þá athugun, sem gerð hefur verið í þessum efnum, virðist koma í ljós, að það er tiltölulega lítill hluti þjóðarinnar, sem ekki hefur þörf fyrir bætur og styrki, ef eitthvað kemur fyrir í þessum efnum.
Þetta er sem sagt meginefni frv., sem hér er lýst, og er það að minni hyggju í samræmi við það samkomulag, sem gert var í ríkisstj. nú síðast. En þó er gert ráð fyrir því, að fyrstu 5 árin verði nokkur takmörkun .á lífeyrissjóðsgreiðslum, eins og kemur fram í bráðabirgðaákvæðunum. Nú hafa menn greitt til Lífeyrissjóðs Íslands í 10 ár, miðað við allt annað fyrirkomulag en hér. Eftir 5 ár eru þá menn, sem verða 67 ára þá, búnir að greiða tillag í 15 ár til þessara trygginga, og finnst mér því eðlilegt, að menn fái ekki fullan rétt strax, eða ekki fyrr en þeir eru búnir að greiða nokkuð samkv. þessum nýju lögum.
Ég lofaði því að vera stuttorður og skal láta þetta nægja, að því þó viðbættu, að ég vil geta þess að lokum, að hér í þessari grg. er ekki gerður samanburður á frv. og gildandi l. um þetta efni erlendis, og liggja til þess tvennar ástæður. Önnur er sú, að hér í fylgiritinu eru miklar upplýsingar um þetta efni, frá þeim Jóhanni Sæmundssyni, .tryggingayfirlækni, og Jóni Blöndal, hagfræðingi. Og svo í öðru lagi þá er mjög erfitt að gera þennan samanburð þannig, að hann verði ekki villandi. Hjá einni þjóð er lögð meiri áherzla á þetta atriði, en minni á annað. Mér er kunnugt um, að óskir hafa komið fram um að fá upplýsingar í þessu efni, og geri ég ráð fyrir, að mþn. muni reyna að gera tilraunir til að gera samanburð í þessu efni og gefa þ. fyllri upplýsingar um þetta atriði, eftir því sem föng eru á. En ég geri ekki ráð fyrir, að sá samanburður geti orðið fólginn í öðru en að bera saman einstök atriði í frv. úti og hér.
Skal ég láta þetta nægja og vísa að öðru leyti til fylgiritsins og grg. og leyfi mér að leggja til, að frv. verði vísað til heilbr. og. félmn., þó að hún hafi flutt málið.