11.11.1947
Neðri deild: 16. fundur, 67. löggjafarþing.
Sjá dálk 267 í C-deild Alþingistíðinda. (2400)
69. mál, veiting prestakalla
Pétur Ottesen:
Herra forseti. Þetta mál hefur verið flutt hér að nýju. Það var flutt hér á síðasta þingi af sömu hv. flm., en fékk ekki afgreiðslu. Nú liggja hér fyrir með máli þessu álit aðila, sem eru kirkjuráð annars vegar og biskup landsins hins vegar. Þessir aðilar, sem gert hafa till. í málinu, hafa ekki orðið sammála. eins og álitin bera með sér. Kirkjuráð — eða þrír af fjórum mönnum, sem það skipa. — lagði til, að frv. yrði samþ. með breyt., sem mér skilst, að nú hafi verið tekin upp í þetta frv., sem hér liggur fyrir. Hins vegar leggur biskup landsins á móti samþykkt þessa frv., og í allrækilegu áliti, sem er prentað með grg. frv., færir hann rök fyrir þeim till. sínum. Lítur hann svo á, sem líka er rétt, að hér sé stefnt að því að fara aftur í tímann og taka upp tilhögun, sem var hér á landi áður en breyttar kringumstæður komu til greina um 1886 og þar í kring. Því að þá breyttust kringumstæður okkar þannig, að þjóðinni var fengið meira íhlutunarvald í þessum málum sem öðrum, en þar áður hafði þetta veitingarvald verið í höndum einstakra manna, konungs og biskupa lengst af. Og með það vald var farið þannig, að konungarnir tóku í sínar hendur veitingu á betri eða feitari embættunum, en hins vegar var biskupunum leyft að skipa presta í magrari embættin. Þetta var nú þeirra tíma háttur á slíkum hlutum, ekki aðeins á þessu sviði, heldur á öllum sviðum hliðstæðum. En við breyttar aðstæður, vaxandi lýðræði í landinu, þá var slíkum hömlum á frjálsræði manna burt kippt. Og í tilskipun um þetta frá 1886, þá voru biskupar ekki alveg frjálsir um veitingu prestakalla, heldur máttu velja á milli umsækjenda í því efni. En með breyt. á þessum ákvæðum frá 1907 var þeim komið í það horf, að því er virtist, að menn voru mjög ánægðir með á þeim tíma, enda voru þær breyt. að ýmsu leyti í samræmi við þær breyt., sem orðið höfðu að ýmsu leyti í okkar þjóðfélagi. En nú virðist, samkv. áliti þessara hv. flm., að þeir leggi til, að horfið verði af þeirri braut að einstaklingarnir, meðlimir safnaðanna, sem eiga að njóta starfsemi þessara manna og búa að starfi þeirra, ráði í þessum efnum, heldur vilja hv. flm., að þessir einstaklingar verði sviptir því beina ákvörðunarvaldi um veitingu prestakallanna, sem þeir hafa haft og hafa nú. Og út á það gengur þetta frv. að fela einstökum mönnum, innan miklu þrengri takmarka en nú er, að ákveða, hverjir valdir séu til þess að vera þjónar fólksins í þessum efnum. Og mér skilst, að í ýmsum tilfellum geti það, eftir ákvæðum frv., orðið svo, að það sé einungis ráðh., sem ræður skipuninni. Og þess vegna virðist mér, að það orki mjög tvímælis, að sá þáttur í röksemdaleiðslu fyrir þessu frv. geti staðizt, að prestskosningar t. d. geti orðið pólitískar, þ. e. a. s., að það sé sá pólitíski litur ef hann þá er einhver á frambjóðendunum í þessum tilfellum, prestaefnunum — sem gæti haft óeðlileg áhrif á það, hver væri valinn til að þjóna prestakalli í hverju tilfelli. Mér þykir ákaflega einkennilegt að ætla að bæta úr í þessu efni með því að leggja úrskurðarvaldið í þessum efnum í hendur pólitísks ráðh., eins og ráð er fyrir gert í þessu frv. Því að eftir ákvæðum 2. gr. frv. á það að vera þannig, að ef þrír aðilar. sem þar eru greindir, biskup, héraðsprófastur og sóknarnefnd eða sóknarnefndir, meiri hluti þeirra, verða ekki sammála um val prestsins, þá er það ráðh., sem ber ábyrgð á veitingu embættisins. Að vísu er það forseti Íslands, sem að nafninu til veitir embættið, eftir tilmælum eða till. viðkomandi ráðh., sem er í þessu efni kirkjumálaráðh. Þess vegna er ég hræddur um, að ef það þykir ágalli á núgildandi kosningal., að pólitík geti orðið of miklu ráðandi í þessum efnum, þá sé verið að auka á þá hættu, en ekki draga úr henni með því að leggja veitingarvaldið í þessu efni í hendur pólitísks ráðh. Það er rétt hjá hv. 1. flm. þessa frv., að aðrar embættaveitingar hér á landi fara fram eftir öðrum reglum en veitingar prestsembættanna. En það eru líka allt aðrar aðstæður, sem koma til greina í sambandi við val á prestum en á mönnum í önnur embætti. Presturinn á að vera andlegur leiðtogi hvers einasta safnaðarmeðlims, sem hann á að veita þjónustu. Starf hans liggur á allt öðru sviði en veraldlegra embættismanna. Það er alkunnugt. að menn hafa nú nokkuð skiptar skoðanir í trúmálum, og þetta tekur til prestanna líka, alveg eins og hvers safnaðarmeðlims. Og þess vegna er það mjög skiljanlegur hlutur, að þar sem presturinn á fyrst og fremst að starfa á sviði trúmálanna, þá sé það eðlilegur hlutur, að þær mismunandi aðstæður fái svigrúm til þess að koma fram í vali prestanna, sem miðast við þá andlegu þörf, sem er hjá einstökum meðlimum safnaðanna. Það er þess vegna allt annar grundvöllur undir vali prests en skipun annarra embættismanna, sem eiga að þjóna alveg vissum greinum, sem sett hafa verið um föst lögmál með löggjöf á annan hátt í þjóðfélaginu. Þetta má mönnum ekki yfirsjást, af því að þetta er vitanlega aðalatriði í málinu. Og það hefur líka komið greinilega í ljós, að löggjafinn hefur haft fullan skilning á þessum aðstöðumun að þessu leyti. Þegar hann hefur sett löggjöf um veitingu embætta í landinu, og þá látið söfnuðina hafa val presta sinna í höndum sínum, en slakað var á því að láta biskupana hafa þetta veitingarvald í sínum höndum. En áður fyrr, meðan ekki hafði verið breytt um í þessum hlutum, þá var litið á veitingu prestsembætta í sambandi við sérstaka verðleika. — kannske ekki með tilliti til afreka í andlegum málum, heldur einhvers annars — og ákvarðað út frá því, hvaða brauð prestar skyldu fá. Og var það þá gjarna þannig, að konungur veitti hin feitari og betri brauðin, þ. e. sem gáfu meiri tekjur, en biskupar veittu þau prestsembættin, sem þóttu lakari brauð, gáfu minni tekjur. Þetta er form, sem var fyrir löngu síðan, en nútíminn alveg fordæmir, að koma eigi til greina. Og þess vegna var eðlilegt, að með breyttri þjóðfélagsskipun og breyttum hugsunarhætti og auknu frjálsræði og aukinni lýðræðishugsjón hyrfi þetta gamla fyrirkomulag alveg úr sögunni. — Mér dettur ekki í hug að mæla gegn því, að það geti komið fram ýmsir vankantar í sambandi við val á prestum með kosningafyrirkomulaginu. sem nú er. En ég sé ekki, að úr þessu verði bætt með þeirri breyt., sem hér er lagt til, að gerð verði í þessu efni. Það er auðséð á bréfi biskups, að hann hefur opin augu fyrir þessu. því að hann rökstyður þetta mjög rækilega í bréfi, sem hann hefur skrifað um þetta mál. Með leyfi hæstv. forseta mætti ég kannske aðeins lesa hér upp úr þessu bréfi biskups það, sem kemur inn á þetta atriði. Hann segir svo næstum í niðurlagi bréfsins:
„Enn kemur það til, að jafnan eru uppi misjafnar stefnur í trúmálum, og er á þeim vettvangi deilt eigi síður en á öðrum sviðum, og skiptast menn þar í flokka með eða móti. Nú mun það svo, að í hinum ýmsu prestaköllum landsins geta menn í einu einkum fylgt þessari trúarstefnu, en í öðru hinni. Sýnist því eðlilegast og farsælast, að fólkið fái sjálft að velja sér þann umsækjendanna, er það telur sér vera bezt að skapi í trúarskoðunum. Með því fyrirkomulagi aftur á móti, er frumvarp þetta gerir ráð fyrir, er engin trygging fyrir því, að söfnuður fái skipaðan þann prest, er næst stendur meiri hluta fólksins í trúarskoðunum og túlkun trúarsanninda. Getur slíkt auðveldlega valdið árekstrum og tjóni fyrir trúarlíf og kirkjulegan áhuga safnaðarfólksins.“
Það er náttúrlega eðlilegt, að æðsti vörður trúmálanna í þessu landi bendi á svo veigamikið atriði sem þetta er, svo mjög sem val prestanna tekur til þessa atriðis. Og tilgangurinn með orðum mínum er að vekja athygli hv. þdm. einmitt á þessum meginkjarna þessa máls og því, að það liggja til grundvallar vali presta allt aðrar grundvallarreglur og ástæður en gilda um val á mönnum í önnur embætti og stöður í þessu landi. Ég er hræddur við það frá trúmálasjónarmiði séð að slíta þetta samband, eins og þó stefnt er að með þessu frv. Mér finnst sem sagt, að með samþykkt þessa frv. yrði stigið mjög varhugavert spor aftur á bak.
Biskupinn bendir enn fremur á það — og er það eitt af þeim varnaðarorðum, sem hann lætur í ljós í sambandi við þetta mál — að hann telur, að engan veginn hafi verið leitað nægilega álits landsfólksins um þetta frv., álits safnaðanna í landinu og byggir hann það vitanlega á því nána og eðlilega sambandi, sem þarf að vera á milli hvers einstaks safnaðarmeðlims og sóknarprests, til þess að sá árangur náist af starfi prestsins, sem stefna þarf að og vera á. Bendir biskup á það, að þetta mál hafi alls ekki verið lagt þannig fyrir og kynnt söfnuðum landsins og prestastétt landsins, að viðhlítandi sé að gera svo stórfellda breyt. sem þessa. Hv. flm. segir hér í þessari grg., að prestar hafi á sínum samkundum látið í ljós álit sitt í málinu, sem sé vilhallt þessu frv. Hins vegar liggja ekki fyrir neinar samþykktir frá safnaðarfundum um þetta mál, svo að mér sé kunnugt, eða a. m. k. ekki svo, að neitt skeri úr um það, hver hin almenna afstaða safnaðarfólksins úti á landsbyggðinni er til málsins. Biskup leggur hér áherzlu á, að leita þyrfti bæði umsagnar prestanna. héraðsfunda og jafnvel safnaðarfunda um allt land, áður en slíku máli yrði endanlega ráðið til lykta. — Maður veit, að það eru mörg mál, sem eru ákaflega viðkvæm, og það á ekki síður við um slík mál sem þessi. Og er þess vegna allur varinn góður, eins og haft var eftir Þórhalli heitnum biskupi, um að hrapa ekki að breyt. á þessu, sem gætu valdið erfiðleikum eða gætu jafnvel orðið til trafala fyrir eðlilegt og heilbrigt trúarlíf í landinu og gott samkomulag milli presta og safnaða. En þrátt fyrir það, að nokkuð oft komi fram mikil togstreita meðal safnaðarmeðlima, kjósendanna, um umsækjendur sem jafnvel stundum valdi nokkrum sársauka í bili hjá þeim, sem undir verða í kosningabaráttunni, þá er ég sannfærður um, að þetta mundi brjótast fram í enn sterkari mæli, þegar pólitískur ráðh. færi að skipa söfnuðum presta, sem þeir væru mjög óánægðir með. Og það þarf náttúrlega engan veginn að vera höfuðástæðan fyrir þeirri óánægju, að fólk teldi, að ráðh. hefði valið prestinn eftir pólitískum lit. En samt er ákaflega hætt við því, að þess mundi gæta í þeim dómum, sem felldir væru um þessi mál innan safnaða, ef ráðh. skipaði prest, en kosningar færu ekki fram áður, — að talið væri að ráðh. hefði skipað prestinn eftir pólitískum lit, og þar væri þá kannske dæmt út frá engu tilefni eða mjög litlu og væri þá gerður úlfaldi úr mýflugunni. Og allar þær erjur og stríð, sem út frá slíku gæti orðið, gæti orðið til mikils baga fyrir starf prestsins í söfnuðinum.
Ég held þess vegna, að langheppilegast sé fyrir okkur að búa við það skipulag, sem nú er í þessum efnum, en hrapa ekki að breyt. á því fyrirkomulagi með því að taka úrelt fyrirkomulag, sem ekki á rétt á sér í þessu tilfelli.
Það er rétt, að með því kosningafyrirkomulagi, sem nú er við prestskosningar, þá þarf til þess að kosning sé lögmæt, að mæta viss hluti á kjörstað og taka þátt í kosningunni, og svo meiri hluti atkv. að falla á einn umsækjanda. En það er eiginlega orðin algild regla hjá þeim, sem endanlega hafa veitingarvaldið í höndum. að láta meiri hluta atkv. ráða. Úrskurðarvaldið má því segja, að sé í höndum kjósendanna nú í þessu efnt. En það mundi verða alveg af þeim tekið með l., ef þetta frv. næði fram að ganga.
Ég tel, sem sagt, að það fyrirkomulag í þessu efni, sem gilt hefur síðan 1907 og staðfest var að mig minnir 1915, eigi að gilda áfram, og hef fært fram ástæður fyrir því. Enda er ekkert það fram komið, sem gefi tilefni til að breyta hér til, þó að náttúrlega komi ýmislegt fyrir í prestskosningum, eins og í sambandi við val annarra embættismanna, þannig að ekki séu allir ánægðir með þá niðurstöðu sem fæst. Fram hjá þessu verður nú aldrei komizt, meðan menn vilja og hafa leyfi til að hafa mismunandi skoðanir á hlutum, bæði mönnum og málefnum.