22.10.1947
Sameinað þing: 12. fundur, 67. löggjafarþing.
Sjá dálk 319 í D-deild Alþingistíðinda. (3374)
8. mál, skömmtunarreglur
Einar Olgeirsson:
Herra forseti. Hæstv. viðskmrh. ræddi hér um skömmtunarmálin fyrir nokkru síðan og lýsti því þá yfir, að fólk væri ánægt með skömmtunarfyrirkomulagið. Þetta er algerlega rangt hjá ráðh., því að sannleikurinn er, að fólk er mjög óánægt með skömmtunarfyrirkomulagið og það svo, að blöð ríkisstj. hafa ekki séð sér annað fært en gagnrýna það og sum allharkalega. Þetta stafar ekki af því, að þjóðin sé ekki fús til þess að sætta sig við skömmtun, ef hún væri framkvæmd af viti og sanngirni. Þvert á móti, enda vildu margir láta stríðsskömmtunina haldast, og við sósíalistar skrifuðum um það í maí 1945, að heppilegt væri að halda áfram að skammta. Það er því fjarri lagi, að þjóðin sé á móti skömmtun, en hún gerir að sjálfsögðu kröfur til þess, að skömmtunin sé framkvæmd með einhverju viti. Það, sem reiði almennings beinist að nú, er því undirbúningur og framkvæmd skömmtunarinnar og skömmtunarkerfið sjálft. Það virðist sem þeir embættismenn, sem falið var að undirbúa skömmtunina, hafi lítið kynnt sér skömmtunarfyrirkomulag annarra þjóða, sem reynslu hafa í þessum efnum. Mér er kunnugt um, að t. d. í Noregi er skömmtun haganlega og þægilega fyrir komið, svo að fólkið veit, hvað það má, og getur fengið fyrir hvern seðil, en okkar skömmtunaryfirvöld hafa forðazt að kynna sér nokkurt handhægt fyrirkomulag. Sú afsökun ráðh., að þetta hafi orðið að vera svona flókið, til þess að ekki vitnaðist neitt á meðan seðlarnir voru í prentun, er harla lítilfjörleg. Ef ríkisstjórnin á enga nógu trúverðuga, sem hún treysti til þess að prenta seðlana, þá var þó auðvelt að láta prenta þá erlendis. Þetta er því engin afsökun. Ég gæti betur trúað, að ríkisstjórnin hefði ekki sjálf almennilega vitað, hvað hver seðill skyldi gilda, þegar hafizt var handa um prentun. Mér virðist augljóst, að skömmtunin hafi ekki verið ákveðin fyrr en í ágúst og þá verið framkvæmd í því flaustri, sem raun ber vitni. Annars væri fróðlegt að vita, hvenær þessi skömmtun var ákveðin, því að eftir yfirlýsingu stjórnarliða í vor kom skömmtun ekki til mála. Þessi skyndilega breyting á afstöðu stjórnarinnar virðist líka hafa verið henni ofvaxin, ef dæma á eftir fyrirkomulaginu t. d. á vefnaðarvörunni. Hvers vegna athuguðu þessir menn ekki enska fyrirkomulagið, þar sem hver seðill hefur ákveðinn punktafjölda, en síðan er ákveðin punktatala fyrir hverja tegund vefnaðarvöru? Slíkt fyrirkomulag hefði orðið allmiklu handhægara.
Nú á þessi skömmtun að vera gerð til þess að spara, en hvernig stendur þá á því, að hægt er að fá nær ótakmarkað af sætu bakarísbrauði, þegar húsmæður fá mjög nauman skammt af sykri og hveiti? Og hvernig er með sykurskammtinn til sælgætisgerða og Coca-Cola-verksmiðjunnar og annarra álíka fyrirtækja? Ef þessi skammtur hefur verið stórlega minnkaður, eins og gera má ráð fyrir, hvers vegna eru þær vörur, sem þessar verksmiðjur framleiða og margar mjög eftirsóttar, ekki skammtaðar líka? Það virðist augljóst, að skammta ber allar þær vörur, sem búnar eru til úr skömmtunarvörum. Í öllum ríkjum, þar sem allir hafa atvinnu, er kaupgetan meiri en hægt er að fullnægja. Af þessu leiðir, að það þarf að skipta þeim vörum, sem til eru á markaðnum, réttlátlega milli manna, en ef það er ekki gert, skapast svartur markaður og alls konar óánægja og glundroði í viðskiptalífinu. Vegna þess að viðskmrh. fullyrti, að Sósfl. hefði fyrst og fremst skipulagt hamstrið í byrjun skömmtunarinnar, þá lýsi ég ráðh. algeran ósannindamann að því, enda veit ráðh. ósköp vel, að sú fullyrðing á sér enga stoð í veruleikanum, auk þess sem það liggur í augum uppi, að það er einmitt ríkisstjórnin og þjónar hennar, sem hafa valdið hamstrinu, og skal ég víkja nánar að því.
Ríkisstjórnin sá svo um, að það voru eingöngu hennar nánustu fylgifiskar, sem valdir voru til þess að fara með skömmtunarmálin, svo að lekinn um fyrirhugaða skömmtun hefði hvergi getað komið nema úr innsta hring stjórnarliðsins. Hún hefur beinlínis látið það út til þess að þeir, sem henni fylgja, gætu hamstrað. En það er auðséð, að stjórninni hefur ekki þótt nægilegt, að það gæti síazt út frá hennar trúnaðarmönnum, að skömmtun væri í aðsigi, ef ég ætlaði henni það sama, sem hæstv. viðskmrh. ætlaði sósíalistum. En var ástæða til þess að láta það koma fram í aðalblaði hennar, Morgunbl., og í viðtali við trúnaðarmenn hennar 10. ágúst, að það mætti eiga von á skömmtun? Það var 4 dögum áður en fyrsta skömmtunartilkynningin var birt, þá var birt í Morgunbl. fyrirsögn um. að skömmtun stæði nú fyrir dyrum, sem ég skal leyfa mér að lesa upp, með leyfi hæstv. forseta, það sem Morgunblaðið segir 10. ágúst: „Það er ekki hægt að leyna því, að það ganga sögur fjöllunum hærra um það, að fyrir dyrum standi skömmtun á alls konar vörum, matvörum, vefnaðarvörum o. fl. Ekki hefur tekizt að fá þennan orðróm staðfestan eða borinn til baka.“ Og svo segir áfram um þetta mál, orðrétt: „Enda mun það ekki vera ætlunin að gefa mönnum tækifæri til að hamstra nauðsynjavöru, ef skömmtun er yfirvofandi.“ Það er varla hægt að gefa mönnum betur til kynna, að skömmtun væri yfirvofandi, og það var ekki óeðlilegt, þó að menn færu að hamstra. Svo segir áfram: „Segjum nú svo, að yfirvöldin hafi ákveðið nýja skömmtun á nauðsynjavörum, þá er það augljóst mál, að fregnir um það hafa lekið út frá einhverjum mönnum í trúnaðarstöðum, því aðrir eiga ekki að vita um slíkar fyrirætlanir en embættismenn og trúnaðarmenn ríkisins, áður en þær eru almenningi kunnar.“ Þannig er það Morgunblaðið sjálft, sem tekur til að birta fréttir um það, að skömmtun sé yfirvofandi, og getur þess til og telur það sjálfsagt eðlilegt, að þetta leki út frá trúnaðarmönnum ríkisstj. Snýr sér til ríkisstj. og spyr, hvort það sé satt, að skömmtun sé yfirvofandi, og stjórnin neitar því ekki. Þar með er gefið undir fótinn, að skömmtun er að hefjast. Það er ekki hægt að skilja þetta á annan veg en að hér með tilkynnist fyrir lesendur blaðsins, að skömmtun sé að hefjast, enda til þess ætlazt. Hverjir heldur nú hæstv. viðskmrh., að þjóti fyrst og fremst til og kaupi upp í búðunum, þegar aðalstuðningsmaður stjórnarinnar gefur svona vísbendingu? Ég er hræddur um, að það séu fyrst og fremst þeir, sem mesta peninga hafa og sízt geta hugsað sér að láta sig vanta nokkurn skapaðan hlut. Býst við, ef það væri athugað, að þá mundi koma í ljós, að ríkismennirnir í Rvík eru flestir vel búnir undir skömmtun. Það er ekki venja að fátæka fólkið hafi efni til þess að geta birgt sig upp til langs tíma. Mér finnst það koma úr hörðustu átt, að hæstv. ráðh., sem kennir sig við Alþfl., skuli koma fram með þá aðdróttun í þingsölunum, að þeir fátækustu þjóti fyrst og fremst til og hamstri, þegar stuðningsblöð stjórnarinnar skora á menn að hamstra. Það var verkamaður að vinna hér vestur í bæ fyrir nokkru frá einni fjölskyldu. Var hann spurður að því, hvort honum væri ekki sama, þótt hann fengi borgað í þvottadufti. Hann hélt nú, að hann vildi það heldur, þar sem það væri ófáanlegt. Það er nokkuð víða, sem til eru allmiklar birgðir af þessum skömmtunarvörum. Ég hef ekki orðið var við það, að mikið hafi verið gert til þess af ríkisstj. að reyna að koma í veg fyrir það óréttlæti, sem á sér stað á þessum birgðaskiptum. Það hefði orðið hægur vandi frá upphafi, ef stjórnin hefði hugsað sér skömmtun, eftir að hún tók við völdum, að hindra algerlega alla slíka misskiptingu og koma algerlega í veg fyrir hamstur, sem er hægara hér en í nokkru öðru þjóðfélagi. Áður en skömmtun er innleidd þarf nákvæmt eftirlit með verksmiðjum, sem framleiða skömmtunarvöru, og með innfluttum vörum. Ríkisstj. gat tekið þetta í sínar hendur á meðan á þessu stóð. Það þurfti ekki að fara til kaupmanna eða heildsala nokkuð að þessari skömmtunarvöru, ef ríkisstj. hefði 3–4–5 mán. áður hugsað um skömmtun, þá hefði verið nægur tími þessa 3–5 mán., þar sem slíkar birgðir eru varla til lengur en til 6 mán., ef einhver forsjá hefði verið um þetta, að ríkisstjórnin hefði tekið innflutninginn á korni, sykri o. fl. og ekki látið fara neitt út af þessu. Það er betra að fást við það hér en í fjölda af öðrum löndum. Í stað þess er farið öfugt að þessu. Þegar skömmtunin er innleidd og eftir að stjórnin er búin að skipuleggja þetta hamstur, þá er heildsölum og kaupmönnum tilkynnt, að þeir eigi jafnframt að framkvæma vörutalningu. Það væri gott að fá upplýsingar um, hvað stjórnin hefur gert til þess að hafa eftirlit með því, hversu vörutalningin var framkvæmd nákvæmlega. Almenningur hefur um það talað, þó enginn geti sannað það nema stjórnin, hvort nokkur brögð eru að því, að stungið hafi verið undan. Ég veit ekki, hvort stjórnin hefur gert slíkt eftirlit. Þegar skömmtunin er í langan tíma,. yfirvofandi, þá eru þær vörur, sem stungið er undan, dýrmætar vörur eftir á. Og mér þætti gaman að fá að vita, hvaða eftirlit stjórnin hafði með því, að allar þær vörubirgðir í landinu kæmu virkilega fram. Ég ræddi um það í upphafi ræðu minnar, að ríkisstj. hefði með þessari aðferð, sem hún hefur haft með innflutning til landsins þessa mánuði og eftirlitsleysi með vörutalningu, beinlínis gefið undir fótinn þeim, sem vörur flytja inn eða framleiða, að eignast svo mikið af vörum, sem síðan væru settar á svartan markað. Ef við sósíalistar ættum að segja eins og hæstv. viðskmrh. ætlar okkur, þá má beinlínis segja, að ríkisstjórnin hafi skipulagt fyrir heildsalana möguleika til þess að koma hér á svörtum markaði í stórum stíl, með því að gera möguleika til þess að sleppa við að telja svo og svo mikið fram af skömmtunarvörum, sem síðan yrðu settar á svartan markað. Af því að ég vil ekki alveg feta í fótspor hæstv. viðskmrh. með illkvittnina, þá vil ég spyrja hann að því, hvað stjórnin hafi gert til þess að koma í veg fyrir þetta. Hæstv. viðskmrh. leyfir sér að saka Sósíalistafl. um, að hann hafi skipulagt hamstrið í byrjun skömmtunarinnar, sem hann veit sjálfur, að ríkisstj. hefur einmitt sjálf valdið hamstrinu.
Í þessu sambandi er enn fremur æskilegt að fá upplýsingar um, hvað hæstv. viðskmrh. meinar með nótunum, sem hann lét gefa út. Ég man ekki, hvað langan tíma — eitthvað 1–2 vikur — menn þurftu að skrifa undir nótur sem kvittun fyrir að menn hefðu keypt hreinlætisvörur, af því að skömmtunarseðlar voru ekki komnir út á þessa vöru. Til hvers voru þessar undirskriftir? Skyldi eiga að draga þetta frá þeim skömmtunarseðlum, sem maður fengi á eftir? Er hugmyndin að gera þetta um nýárið, fyrst það var ekki gert nú? Ég held, að þeir menn, sem hafa viljað vera heilbrigðir borgarar, hafi tekið sem minnst á þessar nótur eða þeir hafa tekið þetta í fullri alvöru og haldið, að þetta yrði dregið frá. En aðrir, sem einhverja hugmynd höfðu um það, að það væri ekkert meint með þessum nótum, þeir gátu tekið eins mikið og þeir fengu án þess að það kæmi til frádráttar á skömmtunarseðlum. Mér er nær að halda, að sumir hafi hagað sér þannig og keypt eins og þeir hafa getað. Það væri gott að fá þetta upplýst. Svo framarlega sem þessar nótur eiga ekki að dragast frá, þá er þarna gert á hluta þessara manna, sem hafa viljað vera heilbrigðir borgarar og tekið tilkynninguna hátíðlega, en hinum hafa þá verið veittir sérstakir hagsmunir. Nú verð ég að vísu að viðurkenna, að sjálft nótufyrirkomulagið er lítið meira af viti gert en skömmtunarkerfið sjálft. Þessar undirskriftir skipta svo tugum nótna, að ef það væri sent skömmtunarskrifstofunni í Rvík, mundi það skapa mjög mikla skriffinnsku að vinna úr þessu á eftir. Það er ekki að furða, þótt hún auglýsi eftir húsnæði til þess að komast yfir þetta allt saman. Ef margar verzlanir hafa kastað þessum nótum í ruslakörfuna hjá sér og skömmtunarskrifstofan, þegar til hennar kom, þá skil ég ekki þetta fyrirkomulag. Þá væri gott að fá upplýst, hvort gengið hafi verið eftir því, að hver verzlun hafi skilað þessum nótum. Menn hafa ekki látið neitt út af þessum vörum öðruvísi en að kvittað hafi verið fyrir á nótu, sem síðan átti að senda til skömmtunarskrifstofurnar og þar dregnar frá. Það væri gaman að fá upplýsingar um þetta allt saman eða hvort þessar nótur væru bara skemmtilegt „bluff“, og ef til vill kann hamstrið að hafa verið skipulagt í sambandi við þær. Það væri enn fremur gott að fá upplýst, ef það er einhver hulinn vísdómur í sambandi við þessar nótur, eins og hæstv. viðskmrh. vill láta vera og hefur verið um skömmtunarkerfið, sem hann er sífellt að láta birta almenningi. Það væri æskilegt að fá upplýst, hvaðan þær skömmtunarvörur koma, sem verið er að bjóða upp hér í Rvík, og hverjir standa að opinberum uppboðum, þar sem skömmtunarvörur eru seldar án seðla. Er ekki að vita nema hamstrarar komi til með að skipuleggja slík uppboð hér í Rvík, — og ætla yfirvöldin að annast slík uppboð fyrir hamstrarana? Það eru margir leyndardómar í sambandi við skömmtunina hér á Íslandi, sem almenning langar til að fá að vita um, en virðist vera einhver hulinn vísdómur, sem ekki er aðeins á dulmáli, heldur þannig, að ekki megi skýra dulmálið fyrir almenningi fyrr en seint og síðar meir. Það væri æskilegt að fá upplýsingar um þessi uppboð. Ég held hvað snertir staðhæfingu hæstv. viðskmrh., að sósíalistar hafi átt þátt í því, að þessi hömstrun hafi átt sér stað, sé úr lausu lofti gripin, þar sem ríkisstjórnin hefur með eftirlitsleysi beinlínis stuðlað að því að skapa hamstursmöguleika og svartan markað. Ef til vill til þess að bæta það upp þeirri stétt, sem annars mundi tapa við það, að skömmtun er á vörum.
Í sambandi við það, sem hæstv. viðskmrh. talaði um úthlutun á vinnufatnaði og öðru slíku við umræðu annars máls hér, þá vil ég segja það, að ef á að fara að taka upp einhverjar þess háttar undanþáguumsóknir líka í sambandi víð skömmtun á þessum nauðsynjavörum og hafa úrskurðarvaldið bundið við skrifstofuna, þá er það nokkuð mikið vald og einkaréttur, sem þeir menn, sem hafa með þessa skömmtun að gera, setja gagnvart þjóðfélaginu. Gaman væri að vita, hvort nóturnar verða teknar til greina eða ekki og hvort litið hafi verið eftir með vörutalningu hjá heildsölum og kaupmönnum. Þetta vald skapar hættulega forustu til hættulegrar misbeitingar í þjóðfélaginu og jafnvel hættulegri misnotkun á pólitísku valdi í Rvík. Þess vegna er þegar svona vald er sett á stað, eins og hér er um að ræða, og svona kerfi skapað með slíku valdi, þá er eðlilegt að gera kröfu til þess, að borgarar þjóðfélagsins hafi jafnan rétt til þess að fylgjast með í þessu og ráðstöfunum um þessa hluti. Ríkisstjórnin hefur frá upphafi reynt að útiloka Sósfl. og þá, sem honum fylgja, frá því að vita nokkuð um þessa framkvæmd, og síðan hagnýtt sér þessa afstöðu til þess að láta sína menn vita um þessa hluti á undan öðrum og látið sín blöð skora á sína fylgjendur eða gefið þeim vísbendingu um að hamstra, og látið sína eigin trúnaðarmenn eða lekann út frá þeim upplýsa, hvaða fyrirætlanir hún hefði í huga í þessu sambandi. Það er þess vegna sannarlega tími til kominn, að þetta kerfi allt saman sé tekið til rækilegrar endurskoðunar og framkvæmd þess, þannig að borgarar þjóðfélagsins séu ekki réttlausir gagnvart embættismönnum, sem slíkt vald er fengið í hendur, og fá jafnrétti beitt, þannig að skömmtunin sjálf og hennar framkvæmd sé ekki til að auka óréttlæti og gefa sérstökum mönnum sérréttindi, heldur til að jafna milli. Hæstv. viðskmrh. lauk sinni rægu með því að tala um það, að við sósíalistar vildum öngþveiti og við værum andvígir skömmtun, því að við vildum öngþveiti. Það er hart, að ríkisstjórnin, sem skapað hefur öngþveiti í þessum málum áður en skömmtun var tekin upp, skuli skella fram slíkum órökstuddum aðdróttunum á hendur okkur sósíalistum, sem höfum manna bezt beitt okkur fyrir því að byggja upp áætlunarbúskap og skömmtun í sambandi við hann. En við höfum verið kveðnir niður með þetta, vegna þess að þeir flokkar. sem mynda nú ríkisstjórn, hafa ekki viljað koma á slíku og flutt svo till. Við bentum á það í vor og bárum fram till. um það, að það yrði að semja nákvæma innkaupaáætlun fyrir okkar þjóðfélag, nákvæmari en nú er lögð fyrir fjárhagsráð. Leggja hana síðan fyrir Alþ. fyrir ákveðinn tíma, t. d. 1. nóv., svo að því gefist kostur á að taka sínar ákvarðanir viðvíkjandi slíkri áætlun. Öll skömmtun hlýtur að byggjast á slíkum áætlunarbúskap. Það fylgist nákvæmlega að eins og hjá Englendingum nú, sem minnka skammtinn á matvöru. Stafa því af þessu minnkandi innkaup frá þeim löndum, sem þeir kaupa frá. Grundvöllur fyrir skömmtun er því innflutningur á þeim vörum, sem skammta þarf. Það þarf að gera nákvæmlega áætlun, er um leið ákveður innflutning á öllum sviðum, t. d. matvöru, hráefni til atvinnurekstrar og yfirleitt á öllum vörum til uppbyggingar á þjóðarbúskap okkar. Þetta þýðir með öðrum orðum það, hvað þjóðin ætlar að leggja mikið að sér á hverjum tíma, stendur í sambandi við hennar heildarfyrirætlun um þjóðarbúskap sinn. Það er þess vegna alveg eðlilegt og sjálfsagt, að Alþ. á hverjum tíma fjalli um þess háttar áætlanir. Slík áætlun er það meðal annars, sem ákveður, hvað mikið er byggt, hvað mikið fer til fyrirtækja, sem Alþ. ákveður á fjárl. að reist séu, og annað þess háttar. Innkaupaáætlun þjóðarinnar í heild snertir því mjög grundvöllinn undir raunhæfri framkvæmd fjárl. Verklegar framkvæmdir eru venjulega eitt meginatriði fjárlaga. Innkaupaáætlunin er því sá raunhæfi grundvöllur undir því, hvort sjálf fjárl. eru á stórum sviðum framkvæmd eða ekki.
Nú höfum við sósíalistar lagt fram till. um að ganga nákvæmlega frá þessum hlutum með áætlun, sem verði samþ. af Alþ., fjárlög þjóðarbúskaparins, eins og við kölluðum það í fyrra, og við teljum eins þýðingarmikil að sínu leyti eins og hin venjulegu fjárlög. Þessi till. var felld. Einmitt ríkisstj. og stuðningsmenn hennar hafa barizt á móti þessu. Sérstaklega var hæstv. utanríkisráðh. allra, ráðherra ákveðnastur að vilja ekki taka upp neinn áætlunarbúskap. Það kemur þess vegna úr hörðustu átt, að við sósíalistar séum sakaðir um það af hæstv. viðskmrh. — eftir að við í sambandi við stjórnarmyndun á síðasta ári börðumst fyrir því, að slíkur áætlunarbúskapur yrði tekinn upp, að við viljum skapa öngþveiti í þjóðfélaginu. Hins vegar verð ég að segja, að ríkisstj. hefur skapað öngþveiti í þjóðfélagi okkar með stjórnleysi sínu. Það hefur aldrei verið eins stjórnlaus ríkisstj. á Íslandi eins og þessi ríkisstj. er. Það hefur bókstaflega ekkert gengið með þau mál, sem átt hefur að fjalla um af hálfu ríkisstj., einmitt vegna sundrungar innan stj. og hugsunarleysis um að gera það, sem nauðsynlegt er fyrir þjóðfélagið. Það eina, sem hún hefur unnið upp á síðkastið, er að stöðva og stöðva alla mögulega og ómögulega hluti hér í landi. Öngþveitið hefur verið svo mikið, að ríkisstj. er ekki enn þá búin að koma sér niður á, hvað miklum gjaldeyri skuli úthluta, og það 8–9 mánuðum eftir að hún hefur tekið við stjórn. Samt hefur hún gert stjórnarsamþykkt, sem sérstaklega fjallar um það, hvernig gjaldeyri skuli úthlutað. Og því er slegið föstu af sumum flokkum sem aðalmáli, eftir hverjum reglum gjaldeyrisleyfum skuli úthlutað. [Frh.]