16.02.1948
Neðri deild: 57. fundur, 67. löggjafarþing.
Sjá dálk 363 í B-deild Alþingistíðinda. (506)
148. mál, meðferð einkamála í héraði
Dómsmrh. (Bjarni Benediktsson):
Herra forseti. Ég tek undir það, að merkilegt væri, ef frv. yrði samþ., ef efni þess væri það, sem hv. þm. nú lýsti. Jafnvel þótt mér sé ljóst, að lög þau, er sett voru á Alþ. í fyrra um aldurshámark embættismanna, kunni að vera vafasöm, hefur mér ekki dottið í hug að breyta þeim um form né efni. Þetta frv. haggar þar engu um. Þótt það yrði samþ., mundu almenn ákvæði um aldurshámark embættismanna gilda alveg óbreytt. Það, sem breytast mundi, eru aftur á móti ákvæði í einkamálalöggjöfinni, sem skapa héraðsdómurum allt aðra réttarstöðu en öðrum embættismönnum.
Hv. þm. gat þess, að aðstaða héraðsdómara væri allt önnur en hæstaréttardómara, þeir dæmdu fáa dóma o.s.frv. Þetta er alveg rétt. Og frá því sama sjónarmiði tel ég rangt, að héraðsdómarar, er gegna vandaminna starfi, eigi að njóta ríkari réttarverndar en hæstaréttardómarar.
Það eru fyrirmæli um það í fyrstu málsgr., að héraðsdómurum megi ekki víkja frá embætti nema með dómi. Það eru engir aðrir embættismenn en héraðsdómarar og hæstaréttardómarar, sem njóta þessarar verndar. Þeir eru varðir fyrir framkvæmdavaldinu til 65 ára aldurs samkv. gömlu lögunum um aldurshámark opinberra embættis- og starfsmanna. Áður en þeim lögum var breytt hér í fyrra, nutu héraðsdómarar aðeins þessarar verndar til 65 ára aldurs. En með breytingunni, sem fékkst fram á þessum l. í fyrra og þingmenn hafa tæpast að því leyti áttað sig á til hlítar, var héraðsdómurum fengin sú aukalagavernd umfram alla aðra menn í landinu, að þeir eru varðir til 70 ára aldurs, þannig að eftir 65 ára aldur getur ráðh. látið hæstaréttardómara fara frá embætti án þess að bera þá ákvörðun undir dómstól, en það getur ráðh. ekki gert við héraðsdómara, þeim verður ekki komið úr störfum nema með dómi fyrr en eftir að þeir eru sjötugir. Ég sé enga ástæðu til þess að héraðsdómarar njóti í þessu réttinda fram yfir hæstaréttardómara og fram yfir alla menn aðra, og mér skildist á ræðu hv. 5. þm. Reykv. (SK) áðan, að hann teldi það ekki heldur rétt. Hins vegar gætti þess undarlega skilnings í ræðu hans, að þetta frv. hér væri flutt í því skyni, að nú ætti að fara að láta alla héraðsdómara fara frá störfum 65 ára. Frv. segir ekki orð um það, það haggar ekki fyrirmælum laganna frá í fyrra eða breytingunni á aldurshámarkinu. Áður „skyldu“ opinberir embættismenn og starfsmenn fara frá 65 ára, nú „skulu“ þeir fara frá 70 ára. Þetta gildir jafnt um héraðsdómara og aðra, þó að þetta frv. verði samþ., og þó að það verði samþ. óbreytt, þá tel ég, að þeir hafi rétt til að sitja til 70 ára aldurs, eða sama rétt til þess og aðrir. Þó er þess að gæta, að forseti getur með atbeina ráðh. vikið manni úr stöðu hvenær á starfsaldrinum sem er, sbr. 3. mgr. 20. gr. stjskr., en þar segir, að forseti geti vikið manni úr embætti, sem hann hafi veitt það. Það er að sjálfsögðu hægt á öllum aldri. En verndin, sem aldurshámarkið veitir, er sú, að ef það er gert innan 70 ára, þá er frávikningin skaðabótaskyld athöfn, ef víkið er frá að ósekju. Frávikningin er þó engu að síður gild. Sá, sem víkið er úr embætti, hefur alltaf þann möguleika að fá sér tildæmdar skaðabætur með málssókn, en þó að það sannist, að honum hafi verið vikið frá að ósekju, getur hann ekki fengið sig settan aftur inn í embættið. Frá þessu eru þó gerðar tvær undantekningar, önnur í 61. gr. stjskr. með hæstaréttardómara, hin með héraðsdómara samkvæmt einkamálalögunum frá 1936, og getur forseti Íslands ekki víkið þessum mönnum úr embættum án þess að bera það áður undir dómstól. Ég gæti skilið, að menn segðu, að allir ættu að njóta sömu verndar í þessu sambandi, þ.e. undangengins dóms. En ekki hafa komið fram neinar till. um slíkt. Nú er það vitað mál, að héraðsdómarar hafa þessi hlunnindi samkvæmt einkamálal. til að tryggja dómsvaldið í landinu, og það er því að fara aftan að siðunum að tryggja þeim ríkari vernd en hæstaréttardómurum, en hæstaréttardómarar njóta þessarar verndar aðeins til 65 ára aldurs samkvæmt stjskr. Samkvæmt l. um aldurshámark embættismanna frá í fyrra eiga héraðsdómarar rétt á að sitja í embættum til 70 ára aldurs eins og aðrir, ég meira en það, þeim einum allra manna er ekki hægt að víkja úr embættum, nema að undangengnum dómi, fyrr en eftir 70 ára aldur. En það eru ástæður til þess, að þessi vernd, þ.e. undangenginn dómur, gildi ekki þetta fimm ára tímabil, frá 65–70 ára. Fyrsta ástæðan er sú, að hæstaréttardómarar njóta þessarar verndar aðeins til 65 ára aldurs samkvæmt stjskr., og fráleitt er að veita héraðsdómurum meiri rétt en þeim. Í öðru lagi vil ég til viðbótar minnast á það, sem ég kom inn á við 1. umr. þessa n:áls, að menn á aldrinum 65–70 ára eru oft háðir aldurskvillum, sljóleik eða byrjandi ellimörkum, svo að hæpið er að trúa þeim fyrir viðkvæmum málum, jafnvel þó að menn séu nú farnir að endast betur en hér áður. Þrátt fyrir það er það svo, að á umræddu aldursskeiði verður ellimarka oft fyrst vart, og ég held, að þótt margir embættismenn séu þá fullkomlega heilbrigðir, að réttara sé, að framkvæmdavaldið hafi það í hendi sér að víkja þeim frá þegar á þann aldur er komið, ef með þarf. Ef það reynist gert að ósekju, geta menn fengið sér tildæmdar skaðabætur, en ef þörf er á að gera það, er betra að hafa opna leið til að fara hægt og hljóðalaust í þetta, í stað þess að þurfa að valda opinberu hneyksli með því að dæma viðkomandi mann áður frá embættinu og valda honum þannig álitshnekki, sem væri þó eina ráðið til að taka af honum starfið, sem hann væri ekki orðinn maður til að gegna. Þó að þetta frv. hér yrði að lögum, gætu héraðsdómarar að sjálfsögðu eins og aðrir farið í mál og fengið sér tildæmdar skaðabætur, ef sannað þætti, að þeim hefði verið vikið frá að ósekju.
Ég held nú, að ekki verði um það villzt, að hv. 5. þm. Reykv. og aðrir þm., sem fengu því framgengt í fyrra, að lögunum um aldurshámark var breytt, hafi ruglazt í málinu að því leyti, að þeir hafi ekki athugað héraðsdómarana sérstaklega. Ég vil með þessu frv. afnema sérréttindi þessara manna umfram alla aðra, en á hinn bóginn halda þeir eftir sem áður þeim réttindum, sem allir opinberir embættismenn fengu í fyrra með breytingu á aldurshámarkinu.