12.05.1949
Sameinað þing: 72. fundur, 68. löggjafarþing.
Sjá dálk 1132 í B-deild Alþingistíðinda. (1496)
42. mál, fjárlög 1949
Fjmrh. (Jóhann Jósefsson):
Herra forseti. Þegar hv. frsm. fjvn. innleiddi þær umr., er nú fara fram varðandi 3. umr. fjárlaganna, þá gaf hann nokkurt yfirlit yfir það, hvernig útkoma fjárlaganna yrði af samþykktum samkv. ákveðnum samkomulagstill., sem ríkisstj. hafði rætt við hv. fjvn. og hv. fjvn. hafði tekið tillit til, eins og sjá má á hennar brtt. Hann lýsti því þá, hv. frsm. n., að þegar búið væri að taka tillit til samkomulagstillagna ríkisstj., þá yrði greiðsluhalli frv. 34 millj. kr. rúmlega, en benti þó um leið á þau útgjöld, er leiða kynni af ýmsum greiðslum, sem geta orðið samkv. 22. gr., og komst þannig að orði, að hinn raunverulegi rekstrarhalli á fjárl., þegar tillit væri tekið til þess, er þar gæti komið til mála í heimildum, þá mætti líta svo á, að hinn raunverulegi greiðsluhalli á fjárl. yrði 47 millj. kr. rúmlega. Það var og er auðvitað og augljóst, að til þess að mæta slíkum greiðsluhalla væru ekki nein úrræði fyrir hendi, sem tiltækileg mundu vera. Að hinu hefur verið stefnt, að freista þess að sigrast á greiðsluhalla frv., að öðru leyti en er 22. gr. snertir, þ.e. heimildagr. Og hv. alþm. hafa nú verið vottar að því, hvernig tekið hefur verið af sumum flokkum þingsins undir þau tekjuauka- eða gjaldasparnaðarfrv., sem hér hafa verið lögð fram. Og það er víst alveg óhætt að segja það, að þó að ýmsir hv. þm. af þegnskap og hollustu við fjárhag ríkisins hafi greitt atkv. með nýjum álögum í þessu efni, þá hefði hver og einn þeirra helzt kosið að þurfa ekki að gera það. Það er á hinn bóginn raunsæi þeirra flokka, sem bera ábyrgð á afgreiðslu fjárl., sem hefur knúð þá, eins og ríkisstj., til þess að freista þess í lengstu lög að afgr. fjárlagafrv. greiðsluhallalaust. Þær brtt. til hækkunar og til lækkunar lítils háttar, sem ríkisstj. með sína flokka að baki sér hafði komið sér saman um og fengið samkomulag um við hv. fjvn., voru hin ýtrustu mörk þeirra útgjalda, sem ríkisstj. sá sér fært að setja. Það mátti vel skilja það — og er í rauninni ekkert undarlegt —, að í huga hv. frsm. fjvn. var allþung gagnrýni fyrir hendi á þær hækkanir, sem ríkisstj. þrátt fyrir allt hafði séð sig knúða til að fara fram á, að gerðar yrðu á frv. En ég vil taka fram við þetta tækifæri, að innan ríkisstj. ríkti að mínu viti sá staðfasti ásetningur — og þess þóttist hver einn ráðherranna mundu vilja freista til hins ýtrasta, að hafa til þess fylgi síns flokks — að auka ekki útgjöldin meira en eins og þar segir.
Nú er það svo, að hér hafa verið lagðar fram margs konar brtt. ýmissa hv. alþm., eins og oft fyrr, og þar á meðal má finna brtt. við 22. gr. um lánsheimildir, sem tveir ráðh., hvor í sínu lagi, standa að. Og enn fremur skal ég bæta því við, að í þennan hóp hefur bætzt ein till. frá fjmrh., og skal ég lýsa ástæðunum fyrir því, hvers vegna. Hæstv. landbrh. lýsti því fyrir skemmstu, hvað fyrir honum vekti, þegar hann ber fram brtt. um, að heimilt sé að taka eina milljón að láni, til þess að léttara verði að fást við fjárskiptin. Skal ég ekki bæta neinu við þær skýringar. Ég ætla, að hv. alþm. hafi skilið hans rök fyrir þessu. Hæstv. menntm.- og heilbrmrh. lýsti því og, hvaða ástæður hefðu knúið hann til þess að fara fram á, að heimild væri veitt fyrir að taka einnar og hálfrar millj. kr. lán til spítalabygginga eða bygginga á auknu húsrými við spítalana, og þarf ég engu þar við að bæta, sem hann sagði um það. Sú brtt., sem ég sérstaklega hef séð mig knúðan til að bera fram við heimildagr., er varðandi frv., sem hér er til meðferðar á Alþ., þ.e. hlutatryggingasjóðsfrv., sem enn á eftir að ganga í gegnum hv. Nd. og ekki verður með neinni vissu sagt, hvernig afgreitt verður. En með því að það frv. er það seint á ferðinni, en hins vegar verða fjárl. ákveðin áður en því máli er að fullu lokið, þá hef ég fyrir varúðar sakir borið fram brtt. um heimild fyrir ríkisstj. til þess að taka lán til að standa undir væntanlegum útgjöldum ríkissjóðs í sambandi við það frv., allt að 2 millj. kr., til þess að standa ekki berskjaldaður með öllu til að uppfylla þær skyldur, sem hæstv. Alþ. kann að leggja ríkissjóði á herðar, þegar það frv. verður afgr. endanlega. Ég veit ekki til, að meðráðh. mínir hafi borið hér fram brtt., sem neinu skipti, fram yfir það, sem ég hef nú lýst, og sjálfan mig tel ég ekki hafa gert það. Þess vegna vil ég leggja áherzlu á, að það eru ekki nein griðrof, og ég vil biðja um, að það séu ekki tekin sem nein griðrof af hálfu ríkisstj. gagnvart fjvn., þó að þessar heimildartill. hafi verið bornar fram af þrem ráðh., eins og ég nú hef lýst, og ég vil mælast eindregið til þess, að hv. fjvn. taki þessu ekki þann veg. En að öðru leyti mun ég fara fram á það við n., að þeim þrem ráðh., sem að þessum sérstöku till. standa, veitist færi á að tala við fjvn. um þessi og önnur atriði varðandi endanlega afgreiðslu frv., áður en sú afgreiðsla á sér stað. Þetta, sem ég nú hef sagt, er að gefnu tilefni sagt, vegna þess að mér virtist hv. frsm. fjvn. vilja leggja þann skilning í þessar fram komnu heimildartill. eins og ríkisstj. væri horfin frá því einingarstarfi, sem hún hóf og hv. fjvn. vel tók undir. Þá samvinnu vil ég treysta, en ekki spilla henni.
Það er alveg óþarfi fyrir mig að gera hverja einstaka brtt. hv. alþm. að umtalsefni. Ég veit það af gamalli reynslu hér á Alþ., að flestallir þm. sjá sér tæplega annað fært, en að flytja ýmsar brtt., ef til vill í þeirri von, að þær fljóti í gegn, en þó sérstaklega til þess, að þm. geti sýnt sínum virðulegu kjósendum, að þeir hafi ekki gleymt þeirra áhugamálum á Alþ. og þeir hafi borið fram brtt. þeim til hagsbóta, hvort sem er til sjávar eða sveita. Þetta er svo algengt fyrirbrigði hér á Alþ., að það þekkja allir. Hitt er annað, að þegar þessar till. eru athugaðar, þá er komið svo langt út fyrir þann ramma, sem maður verður að álíta, að fært sé að fara, að það er ekkert viðlit, að Alþ. geti samþ. þær. Brtt. hv. alþm. við þessa umr., beinlínis útgjaldatill., eru hér um bil 31/2 millj. kr., og á heimildagr. um 13 millj. kr. Svo koma lántökuheimildir, þar af hef ég nefnt 3, en langt er frá, að þar með sé allt upp talið, því að þær nema yfir 10 millj. kr., brtt. á heimildagr., 22. gr. fjárl. Vil ég að öðru leyti endurtaka það, sem ég sagði fyrr við þessa umr., að mér virðist, að svo horfi, að enginn geti gert sér vonir um, að hægt verði að nota heimildir svo nokkru nemi á 22. gr. til útgjalda, þegar litið er á það, hvað rekstrarútgjaldagreinarnar eru orðnar miklar eða stórar. Ég vil þess vegna ekki, ef það fellur í minn hlut að fara með þau mál, gefa undir fótinn á nokkurn hátt, að hægt verði að nota heimildir til útgjalda samkvæmt 22. gr., að nokkru verulegu leyti eins og nú horfir, nema einhver ný og hagstæð tíðindi gerist í okkar fjármálalífi, sem tryggi betur hag ríkissjóðs, en nú er hann tryggður. Í hvívetna undir umr. þessa máls, allt frá upphafi, hef ég tekið það fram, að ég leggi höfuðáherzlu á það, að fjárl. verði afgr. greiðsluhallalaus. Mér finnst það höfuðatriði, að það sé gert, og vil enn endurtaka minn vilja og ásetning í því efni. En vitanlega er það á valdi hins háa Alþ. að segja þar hið síðasta orð, þegar greidd eru atkv. um þær brtt., sem hér liggja fyrir.
Ég hef gert mér far um það að reyna að þoka til tekjuliðum eftir því, sem reynsla undanfarins árs bendir til, og eftir því, sem horfur eru, til þess að ná hinum nauðsynlega jöfnuði. Reynslan ein fær úr því skorið, hvort ég hef getið rétt til í þessum efnum, og verð ég því, þegar sá tími kemur, að lúta dómi reynslunnar hvað snertir þær brtt., sem ég flyt hér til þess að finna hinn eftirsótta jöfnuð. Þær till. liggja nú fyrir á þskj. 723. Ég legg þar til mjög verulega hækkun á ýmsum liðum. Allt eru þetta áætlanir, og ég verð því miður að játa það, að ég hef mjög orðið að tefla á tæpasta vað hvað þetta snertir. Þó hef ég reynt að hafa hliðsjón af því, hvernig þessir liðir hafa gefizt, og líka af því, hvernig breytt löggjöf mundi verka á þessa sömu liði. Þær brtt., sem ég nú lýsti, liggja þá fyrir og eru sumar þeirra, einkum tekjur af ríkisstofnunum og tekjur af benzíni, í beinu sambandi við þær aðgerðir, sem ýmist með löggjöf eða án löggjafar hafa verið framkvæmdar til þess að ná inn meiri tekjum í ríkissjóð en áður hefur verið. En við þetta er það að athuga, að vitanlega velt enginn, fyrr en á reynir, hversu hækkun á einkasöluvörum kann að verka á viðskipti hinna sömu stofnana, og verður því að segja, að áætlanir slíkar sem þessar eru ekki á neinu bjargi byggðar, og getur vel verið, að eitthvað bregðist, sem hér er áætlað, þannig að þær nái ekki þeirri hæð, sem gert er ráð fyrir á þessu þskj. En ef ég hef ekki fylgt hinu ýtrasta lögmáli varúðarinnar í þessum efnum, þá er það af því, að ég hef viljað forðast að leggja á hærri skatta eða álögur, en það allra nauðsynlegasta og það lágmark, sem fram hefur komið í þeim frv., sem liggja fyrir Alþ. og öllum hv. þm. eru kunn. Að öðru leyti verð ég að byggja og ég hef byggt áætlanir, t.d. að því er snertir hækkun á verðtolli og vörumagnstolli, á þeim innflutningsáætlunum, sem fjárhagsráð hefur gert. En þar kemur enn óvisst atriði, þar sem er gjaldeyrisgetan og þar af leiðandi, hver efni verða til þess að fullnægja þeirri innflutningsáætlun. Og þegar nú lagt er til á þessu þskj., í brtt. mínum, að hækka t.d. vörumagnstollinn og verðtollinn, þá er það í fullu trausti þess, að staðið verði við þær innflutningsáætlanir, sem fjárhagsráð hefur látið frá sér fara og ætlar sér að framkvæma, svo framarlega sem gjaldeyrisgetan leyfir. Áætluð hækkun á innlendum tollvörum byggist á þeirri löggjöf, sem gerð var um skatt af innlendum tollvörum í vetur, og vitanlega byggist hækkun á benzíni á því frv., sem enn er til meðferðar í þinginu, en ég treysti og hlýt að treysta á, eins og málum er komið, að Alþ. samþ. án skerðingar. Sömuleiðis sú lækkun til dýrtíðarráðstafana, sem byggð er á frv. um niðurgreiðslurnar, sem líka er gerð í því trausti, að hæstv. Alþ. fallist á þær ráðstafanir.
Meðal þeirra brtt., sem hér hafa komið fram, voru sumar ákaflega stórar. Ég efast ekkert um og vil ekkert vefengja þörfina, sem fyrir þær er. Ég tek t.d. allt það, sem farið er fram á til sjúkrahúsa, bæði hér í höfuðstaðnum og annars staðar úti á landi, t.d. á Ísafirði, Akureyri og Siglufirði. Hér eru brtt. um stórfelld fjárútlát til þessara staða í þessu skyni. Það er fjarri mér að efast um þörfina. En ég vil benda á það og þá sérstaklega þeim hv. þm., sem flytja á síðustu stundu hina stórfelldu brtt. varðandi framlag til heilbrigðisstofnana í Reykjavík, — það er hækkun um 1/2 millj. kr. frá því, sem var í frv., — að það var orðið fullt samkomulag um þetta og ég sé ekki, þó að mér þyki fyrir því, að það sé hægt að fallast á slíkar till. sem þessa, og ef hún væri samþ., með hvaða rétti væri þá hægt að neita að samþ. till. um svipuð fjárframlög á öðrum stöðum? — Svo er hin stóra till. frá hv. 2. þm. Reykv. og till. frá tveim þm., hv. 4. þm. Reykv. og hv. 3. landsk., um margra millj. kr. framlag til viðbótar á laun starfsmanna ríkisins. Í hvoru tveggja tilfellinu er um heimild að ræða, og í till. frá hv. 3. landsk. og hv. 4. þm. Reykv. er bent á, að hinn svokallaði eignaraukaskattur megi til þess ganga. En í sambandi við þetta vil ég benda á það, að þessi eignaraukaskattur er ennþá ekki orðinn að veruleika nema áð nokkru leyti, og í öðru lagi vil ég benda á það, að um notkun hans hefur verið mikið umtal og jafnvel fastmæli í ríkisstj., að hann skiptist á milli ríkisins og bæjarfélaga þar, sem hann fellur til. Ég ætla, að það sé skoðun a.m.k. sumra ráðh., að þetta sé fastmælum bundið. Hann yrði því ekki tiltækur í þessu skyni, og það af honum, sem kann að falla í ríkissjóð, ætla ég, að muni ekki gera betur en að vega upp á móti því, sem ég óttast mjög, að á tekjuskattinn muni skorta, þegar framtöl hafa verið reiknuð út. Ég hef gert mér far um, það undanfarið að eiga tal við ýmsa endurskoðendur, sem hafa með höndum endurskoðun og framtöl fyrir fyrirtæki, verzlunarfyrirtæki og önnur, hér í bænum, og mér virðist niðurstaðan af því, sem þar kemur fram, benda ótvírætt í þá átt, að það megi búast við miklum afföllum á tekjuskattinum, sérstaklega af verzluninni, borið saman við næsta ár á undan. Þetta er ekkert óeðlilegt, þegar litið er til þess, að allflest þessara fyrirtækja hafa haldið sínu starfsfólki og hafa svipaðan kostnað eins og þau höfðu meðan betur gekk, en hins vegar hefur umsetningin stórkostlega minnkað og álagningin verið skorin niður. Það hefði því þess vegna verið full ástæða til að fara niður með þá áætluðu upphæð á tekjuskattinum, sem ríkisstj. setti inn í frv., þegar það var sent hæstv. Alþ. á s.l. hausti, og varkárari ráðh. en ég hefði sennilega gert það. En ég gerði það samt ekki af einni ástæðu, og það var það, að ég vissi, að eignakönnunin var í aðsigi, og ég treysti á það, að ríkissjóður mundi fá sinn helming af þessu eignakönnunarfé, það, sem ekki færi til bæjar- eða sýslufélaga, og þar yrði á það litið sem sárabætur, ef það kæmi í ljós, sem ég tel nokkuð víst, að á tekjuskattinn, þá áætluðu upphæð, muni skorta allmjög, þegar hann er á lagður og innheimtur, þann skatt, sem á að gjalda í ríkissjóð á þessu ári. Ég verð því að segja, að sá grundvöllur, sem flm. hinnar skriflegu brtt. varðandi 8 millj. í launabætur handa embættismönnum hafa byggt á, er að mínum dómi ekki til. Hv. 2. þm. Reykv. hefur hins vegar lagt til að heimila ríkisstj. að bæta laun embættismanna með 25% hækkun,án þess að hafa þar um nokkurn formála eða benda á sérstaka tekjustofna, og hefur nýlega í ræðu lýst þeim ástæðum, sem þar lægju til grundvallar, að hann flytur þá brtt. Það er efalaust ekki vert að vefengja það, sem ýmsir hafa sagt, utan þings og innan, varðandi þörf ýmissa í launastéttunum til þess að fá kjarabætur, sem kallað er. Hins vegar ætla ég, að þar muni vera ákaflega mikill munur á, og launauppbætur með ákveðinni hundraðstölu á há laun mundu sennilega ekki bæta neitt úr því ósamræmi, sem nú þykir vera í launakjörum, heldur aðeins halda því við. Að öðru leyti tel ég það vera mjög athugandi mál, að ekki aðeins launakjör þessara ágætu starfsmanna ríkisins og hagur þeirra sé tekinn til athugunar, heldur fari fram athugun á miklu víðara svæði, athugun, sem líka tæki til annarra stétta þjóðfélagsins og til heildarinnar svo að segja, með tilliti til þess, hvernig þetta þjóðfélag ætlar að komast fram úr ógöngunum. Ég mundi telja sanngjarnt og rétt, að slík athugun færi fram í sambandi við alla launamenn ríkisins og það á þann hátt, að þeir sjálfir hefðu virkan þátt í þeirri rannsókn, sem þarf að fara fram á aðstæðum þeirra í þessu þjóðfélagi. Og þá þarf ekki síður að taka tillit til þeirra atvinnurekenda, sem í landinu eru, bæði til sjávar og sveita. Við hljótum að vera orðnir sannfærðir um það, að það þarf vissulega að fara að leita eftir betri úrræðum í þjóðarbúskapnum, en hinu sífellda kapphlaupi, sem átt hefur sér stað, í fyrsta lagi milli verðlags og kaupgjalds og að öðru leyti milli hinna ýmsu stétta þjóðfélagsins undanfarin ár. Hér hefur um langa hríð tæplega gengið á öðru, hvað hið síðara snertir, en sífelldum ábendingum frá einni stéttinni í dag og annarri á morgun um það, hversu hennar hagur væri orðinn langt aftur úr samanborið við hag annarra stétta. Út úr þessu, sem skapað hefur ógöngur fyrir þjóðfélagið, þarf þjóðin að komast.
Hv. 1. þm. Reykv. (BÓ) hélt hér skörulega ræðu, eins og hans er vandi, um ástand stjórnmálanna yfirleitt. Já, hvað eru fjármálin? Fjármálin eru þjóðarbúskapurinn. Fjármálastefnan verður ekki mörkuð af neinni einstakri ríkisstj. né Alþingi sjálfu. Til þess er framkvæmdavaldið ekki nógu sterkt í þessu landi. Fjármálin eru búskapur landsmanna, eins og hann kemur fyrir, og það er það hugarfar, sem lýsir sér í atvinnumálum landsmanna, sem markar í raun réttri fjármálastefnuna. Kröfurnar til lífsins og lífsþægindanna eru líka svo misjafnar, kröfur manna til menntunar og skjótra framfara og ýmissa þeirra gæða lífsins, sem ekki verður í móti mælt, að séu gagnleg á ýmsum sviðum, en kostar þó stórt átak að koma í framkvæmd, þannig að sú þjóð, sem vill fá alla þessa hluti með allt of miklum hraða, eins og íslenzka þjóðin hefur á undanförnum árum verið nokkuð samtaka um að vilja, sú þjóð má vera við því búin, ef á bjátar, að það fari að þyngjast á ýmsum sviðum. Og hér hefur vissulega á bjátað, þar sem við höfum undanfarin 4 ár haft svo að segja aflaleysi að sumrinu til. Þegar svo er komið, þarf þjóðin og þingið að skilja, að það er ekki hægt að búa við hið sama hagkerfi eða a.m.k. hina sömu þenslu í öllum hlutum eins og var meðan vel gekk. En þessi skilningur á því miður, að því er virðist, langt í land, ekki einasta innan þessara veggja, heldur og meðal þjóðarinnar, en sú krafa, að hann ryðji sér til rúms, hvílir þyngst á þeim, sem hafa hlotið umboð þjóðarinnar til þess að fara með mál hennar. Við viljum halda uppi verklegum framkvæmdum í fullum mæli. Það sýnir það fjárlfrv., sem hér liggur fyrir, og brtt. sýna það glögglega. Við viljum halda áfram byggingu skóla og ýmsum opinberum byggingum; það kemur líka glöggt í ljós. Hér mætti lengi telja, og löggjöfin, sem þingið hefur sett á undanförnum árum til þess að auka útgjöld ríkisins, hefur enn byr undir báða vængi á þessu þingi, eins og sýnt er af framgangi ýmissa mála, góðra mála sjálfsagt, en eigi að síður mála, sem kosta ríkissjóð stór fjárútlát. Ég tel, að í sjálfu sér sé ekki nema eitt að segja um allar þessar brtt., sem hér liggja fyrir og krefjast skilyrðislausra fjárútláta, og líka þær auknu heimildir, sem í brtt. liggja fyrir um fjárútlát, að það er ekki hægt að verða við þeim, þannig að þótt þingið vildi samþ. þær, væri ekki hægt að standa undir þeim. Ég meina, að ef brtt. fjvn., sem ríkisstj. stendur líka að, verða samþ., þá sé komið það langt í þessum efnum, að ekki sé hægt að ganga lengra, því að þá eru útgjöld fjárl. orðin upp undir 300 millj., en ég hef unnið að því, að fjárlfrv. yrði afgr. greiðsluhallalaust, af þeim mörkum og linum, sem dregnar eru í till. fjvn. í sambandi við ríkisstj. Þeir, sem þar yfir vilja fara, verða að gæta þess, að það hvílir þung ábyrgð á Alþingi í þessu efni. Hún hvílir vissulega þungt á þeim, sem standa fyrir fjárlagaafgreiðslunni á þann hátt, sem hér er lagt til af fjvn. og ríkisstj. En hún hvílir enn þyngra á þeim, sem enn vilja bæta margra milljóna útgjöldum á ríkissjóð með nýjum brtt. við þessa umr. Ég held því, í einu orði sagt, að hér verði að spyrna við fótum og lengra en ég hef lýst sé ekki hægt fyrir Alþ. að ganga. Af þessum ástæðum hlýt ég að beina þeim tilmælum til hv. alþm., að þeir felli brtt. til beinna útgjalda og heimilda um útgjöld, sem liggja fyrir í brtt. hv. alþm. Um lánsheimildir er nokkuð annað að segja. — Mér er það langt frá því sársaukalaust að ganga svo í berhögg við hv. alþm. eins og nú geri ég, því að ég veit, að bæði eru óskir þeirra að ýmsu leyti á rökum reistar og vel skynsamlegar í ýmsum tilfellum. En ég tel mér ekki fært annað, af því að ég tel, að stefnt sé út í hreina og beina ófæru, ef aukið verður enn þá meira við þau útgjöld, sem gert hefur verið ráð fyrir með brtt. fjvn. og ég hef leitazt við að mæta með þeim aðgerðum, sem ég áður hef lýst. Mér þykir mjög fyrir því að hafa það hlutverk á hendi að mæla á móti því, sem þm. óska, en ég sé mér ekki annað fært.
Ég vil að lokum endurtaka það, sem ég sagði í upphafi ræðu minnar varðandi aths. form. fjvn., að ég bið hann og hv. n. á engan hátt að líta svo á sem ríkisstj. vilji ganga á neitt samkomulag, sem við n. hefur verið gert, og ítreka líka þau ummæli, að við eigum viðræður við, áður en endanleg atkvgr. fer fram. Um leið vil ég nota tækifærið til þess að endurtaka það, sem ég sagði varðandi þá till., sem hér hefur komið fram um það að gefa ríkisstj. heimild til að láta af hendi fé til launamanna ríkisins, — fé, sem hún hefur alls ekki til, — að ég tel það ekki leiðina, eins og horfir, heldur verði að taka upp með atbeina ríkisstj. og þeirra manna, sem hún að öðru leyti fær til þess, allsherjar athugun á þessum málum með það fyrir augum, að við getum haft sem mestan frið um launamál og lífskjör á voru landi.