28.03.1949
Sameinað þing: 57. fundur, 68. löggjafarþing.
Sjá dálk 286 í D-deild Alþingistíðinda. (4595)
169. mál, vantraust á ríkisstjórnina
Dómsmrh. (Bjarni Benediktsson):
Herra forseti. Góðir hlustendur. Það var auðheyrt á málflutningi hv. síðasta ræðumanns, að hann þóttist báðum fótum í jötu standa, enda var það ekki lítill liðsafli, er hann taldi, að stæði á bak við sig, þar sem voru 800 milljónir manna, er reiðubúnir stæðu honum til liðveizlu. Við skulum nú láta liggja á milli hluta, hversu trygg mundi reynast liðveizlan hjá sumum þeim þjóðum, er seldar hafa verið undir hið austræna þrældómsok. En þessi bakhjarl gerir það þó skiljanlegt, að hann þorir óhræddur að ógna með honum þeim löndum sínum, er hann velur heiti landráðamanna og kvislinga.
Ólíkt höfumst við að, má þar um segja. Þegar herverndarsamningurinn við Bandaríkin var til umræðu 1941, þá var það að mínu frumkvæði, að það var sett sem skilyrði, að þeir þingmennirnir Einar Olgeirsson og Sigfús Sigurhjartarson ásamt nokkrum öðrum Íslendingum væru leystir úr fangelsi í Bretlandi og fengju að koma hingað heim til fósturjarðar sinnar á ný. Við töldum það skyldu okkar Íslendinga að halda þannig verndarhendi yfir löndum okkar, enda þótt við værum jafnandstæðir þeim í stjórnmálum þá eins og nú. En að vísu er það satt, að við áttum ekki að baki okkar nema 130 þúsund manns og ekki neinar 800 milljónir.
Það er nú ljóst af ræðu þessa hv. þm., hvorum megin ást hans var. Við heyrðum tóninn í garð þeirra Íslendinga, er samskipti vilja eiga við lýðræðisþjóðir heimsins, og ofurást hans á einvaldsríkinu rússneska. Enda munum við þingmenn orð hans á Alþingi 1941, þegar hann sagði, að það mætti drepa og skjóta án miskunnar, aðeins ef það kæmi Rússum að gagni.
Þá talaði hv. þm. nokkuð um fjárhagslega örðugleika, sem við ættum nú við að stríða. Úr því skal engan veginn lítið gert. En það vita allir, að þeir örðugleikar eru fyrst og fremst afleiðing þeirrar verðþenslu og verðbólgu, sem enginn flokkur ber ríkari ábyrgð á, en flokkur þessa hv. þm. sjálfs, Sósíalistaflokkurinn.
Hv. þm. vék þá einnig að togaradeilunni og taldi, að ríkisstj. hefði stöðvað togaraflotann. Afskipti hennar af því máli voru þó þau ein að leysa deiluna. En hver voru afskipti samflokksmanns hans, hv. 2. þm, S-M., Lúðvíks Jósefssonar, af þessari deilu, sem sæti á í Félagi ísl. botnvörpuskipaeigenda? Hví brauzt hann ekki út úr og samdi við sína sjómenn? Það hefði honum verið í lófa lagið. En óheilindin og tvöfeldnin koma hér í ljós í þessu máli sem öðrum.
Þá sagði hv. þm., að ég hefði eyðilagt markaði okkar. Sannleikurinn er sá, að í minni stjórnartíð hefur meira áunnizt í markaðsöflun, en nokkru sinni áður. Þýzkalandsmarkaðurinn hefur orðið togaraflotanum happadrýgri en nokkur annar og hefur gert það að verkum, að hann hefur getað starfað hvíldarlaust. Samkvæmt því, sem hv. þm. sagði, á ég að hafa eyðilagt markaðina í Austur-Evrópu? Hvað er nú satt í þessu?
Samkvæmt skýrslum var útflutningur okkar til Póllands á árinu 1946 ekki meiri en svo, að hann nam aðeins 752 þús. kr. Árið 1947 nam hann 4 millj. 580 þús. kr. Árið 1948 8 millj. 824 kr. — eða nær 8 milljónum meira en árið 1946. Innflutningurinn árið 1946 var 2 millj. og 200 þús. kr. Árið 1947 13 millj. og 900 þús. Árið 1948 13 millj., 943 þús.
Útflutningur til Tékkóslóvakíu nam á árinu 1946 8 millj. 519 þús.; á árinu 1947 14.161 millj.; á árinu 1948 20 millj., 751 þús. Og innflutningur árið 1946 2,900 millj.; árið 1947 12.886 millj. og árið 1948 22.905 millj. kr. Og nú er nýbúið að gera samning, sem gerir ráð fyrir 30 millj. kr. viðskiptum við Tékkóslóvakíu á hvorn bóginn, og verið er að semja um mjög aukin viðskipti við Pólland. Viðskipti hafa þannig stórlega aukizt við þau lönd, sem við okkur vilja á annað borð skipta.
Hvað viðskiptin snertir við Sovétríkin, þá leitaði ég þar fyrir mér um stóra viðskiptasamninga á fyrsta stjórnarári mínu, en erindi mínu frá 9. des. 1947 var ekki svarað fyrr en 6. jan. 1948 og sagt, að málið væri í undirbúningi. Hinn 26. jan. létum við Sovétstjórnina fá lista yfir vörur, sem við vildum kaupa. Hinn 9. marz ítrekuðum við ósk okkar í gegnum sendifulltrúa okkar. Hinn 16. apríl var honum tilkynnt, að samningamaður Sovétstjórnarinnar, Pokoff, væri veikur og við yrðum að bíða eftir bata hans. Síðar, þegar talað var við hann, taldi hann sig ekki hafa fengið nægar upplýsingar. Enn síðar á þessu ári, 8. sept. 1948, hitti svo íslenzki sendiherrann fyrir gamlan kunningja, sem áður hafði komið við þessi mál, herra Semenoff, og hann var nú ekki af baki dottinn. Taldi hann, að eftir örfáa daga mundi verða samið um viðskipti milli Rússa og Íslendinga. Hinn 30. nóv. tilkynnti sendiherrann svo, að ekkert svar hefði fengizt. Og síðan hefur ekkert um þessa samninga heyrzt*).
Í margar aldir komust forráðamenn Íslands, sem þá voru lengstum aðrir en Íslendingar sjálfir, hjá því að gera sérstakar ráðstafanir vegna hernaðaröryggis landsins, vegna þess, að landið naut þess mesta öryggis, sem þá var fáanlegt. Það var fjarlægt öllum vígvöllum og hernaðarleiðum og hafði enga hernaðarþýðingu. Fjarlægðin og það, hversu landið var afskekkt, veitti því verndina á þeim árum.
Jafnskjótt sem fjarlægðin var úr sögunni, þá hvarf þessi vernd. Nú hafa menn um nokkurt bil ruglazt í þessu og haldið, að vernd sú, sem fjarlægðin veitti landinu fram á okkar daga, hafi ekki verið henni að þakka, heldur hlutleysisyfirlýsingunni frá 1918. Menn tala jafnvel af fjálgleik um hið „fornhelga hlutleysi.“
Þeir, sem í alvöru trúa á hlutleysið, ættu að íhuga, að þar sem Ísland hafði á umliðnum öldum verið hluti af landi, sem lenti í mörgum styrjöldum á því tímabili, og landið var því síður en svo hlutlaust, heldur hluti af hernaðarríki, þá varð Ísland aldrei fyrir verulegum búsifjum af völdum óvina þess ríkis á öllum þessum öldum. Þetta kom af þeirri ástæðu, sem ég gat um, þeirri, hversu landið var afskekkt og hversu litla hernaðarþýðingu það hafði. En strax í fyrsta stríði, þegar reynir á hlutleysisyfirlýsinguna 1918, sem er gefin rétt eftir að heimsstyrjöldinni fyrri lauk — en sú fyrsta raun varð í heimsstyrjöldinni síðari 1939-45 — strax í þessu fyrsta stríði dregst Ísland inn í styrjöld.
*) Ræðumaður óskar þess getið, að sá hluti ræðunnar, er lýkur hér, sé ónákvæmur og að nokkru brenglaður í meðferð innanþingsskrifara.
Það er að segja, við fyrsta tækifæri og reyndi á það, hvort hlutleysisyfirlýsing væri í raun og veru vernd eða vörn fyrir landið, þá reyndist hún með öllu gagnslaus. Þetta kom af því, að hlutleysið hafði aldrei veitt okkur neina vernd. Það var fjarlægðin, sem hafði veitt okkur verndina, og þegar þýðing fjarlægðarinnar var horfin og landið hafði fengið hernaðarþýðingu, þá stoðaði hlutleysisyfirlýsingin ekki neitt.
Margt hefur verið sagt um hernaðarþýðingu Íslands á þeim tiltölulega stutta tíma síðan menn gerðu sér grein fyrir henni. Ég hygg, að ein bezta lýsingin á hernaðarþýðingu landsins hafi verið orð, sem þýzkur herfræðingur mælti á milli styrjaldanna 1918 til 1939, þegar hann sagði, „að Ísland væri eins og skammbyssa, sem miðað væri gegn Bretum og Bandaríkjunum“.
Það var vegna þess, að Bretar og Bandaríkjamenn gerðu sér ljósa þessa þýðingu Íslands í síðustu styrjöld, sem Bretar fyrst rufu á okkur hlutleysið og hertóku landið og Bandaríkin síðan gerðu við okkur herverndarsamninginn.
Í Nürnbergréttarhöldunum kom fram greinargerð eða bókun frá herráði Þjóðverja, sem er dagsett 29. okt. 1940, og í 5. gr. þess minnisblaðs segir:
„Foringinn er um þessar mundir að fást við spurninguna um hernám á Atlantshafseyjunum með styrjaldarrekstur gegn Ameríku síðar fyrir augum. Þetta mál er nú verið að athuga hér.“
Þetta er skráð í herráðsfundargerðum Þýzkalands og þess vegna ekki um að villast. Hverjar Atlantshafseyjarnar eru, þarf ekki að útskýra. Helztu eyjarnar í Atlantshafi, sem verulega geta hjálpað til við hertöku Bandaríkjanna, eru Ísland og Grænland. Eftir þeim er auðfarnasta herleiðin frá Evrópu til Bandaríkjanna. Gögn eru og til um það, að Göring skýrði frá því, að Þjóðverjar hafi ráðgert að taka Ísland, þótt þeir gugnuðu á því.
Það er eftirtektarvert, sem þýzki herfræðingurinn sagði, sá er ég vitnaði í áðan, að Ísland er eins og skammbyssa, sem beint er aðeins gegn Bandaríkjunum og Bretlandi. Þeirri skammbyssu er ekki beint gegn öðrum ríkjum, t. d. hvorki gegn Þýzkalandi né Rússlandi.
Ef Bretland og Bandaríkin hafa þess vegna áhuga fyrir að hafa hernaðaraðstöðu í vissum atvikum á Íslandi, þá er það ekki til þess að beina skammbyssunni gegn öðrum, heldur til þess að forðast, að henni verði beint gegn sér. Og ef einhverjir vilja ekki unna Bretum og Bandaríkjamönnum þess, að þessi skammbyssa sé á hernaðartímum í þeirra höndum, og geta þó ekki tryggt, að þeim óvinveitt ríki hrifsi hana ekki, þá er það áreiðanlega vegna þess, að þeir vilja, að hún sé notuð til þess að skjóta á þessi tvö ríki. Eða, eins og ég sagði í þingræðu í fyrra, að þá á að nota Ísland til þess að verða rýtingur í bakið á Bretum og Bandaríkjamönnum, styrkustu málsvörum frelsis og mannréttinda í heiminum.
Það er að þessu leyti, sem Ísland hefur óumdeilanlega hernaðarþýðingu. Allir Íslendingar, aðrir en kommúnistar, mundu áreiðanlega kjósa það, að landið hefði ekki þessa hernaðarþýðingu. Við mundum öll kjósa það, að landið væri á þeim stað, að engin þjóð girntist að koma hingað, að við mættum ein búa hér að okkar hlut, jafnt á tímum ófriðar sem friðar.
En við komumst ekki fram hjá staðreyndunum. Með þeim atvikum, sem nú eru fyrir hönd, um í heiminum, með þeim hernaðaraðferðum, sem beitt er, með þeirri eyðingu fjarlægðanna, sem átt hefur sér stað, þá er hernaðarþýðing Íslands fyrir hendi. Og reynslan er nú þegar búin að sýna okkur eitt — og fyrst og fremst eitt, það, að hlutleysið verndar okkur ekki. Um það var úrslitadómurinn kveðinn upp 10. maí 1940, og hafa raunar allir atburðir, sem síðan hafa í þessu gerzt, á einn eða annan veg staðfest þann dóm, sem þá var upp kveðinn. Íslendingar og íslenzk stjórnarvöld hafa einnig gert sér þetta ljóst, Menn hafa skilið, að Íslendingar kæmust ekki frekar en aðrir hjá því að hugsa fyrir öryggi sínu, sjá sér borgið í þeim hættusama heimi, sem við lifum í. Og þess vegna var það, að Ísland gekk í Sameinuðu þjóðirnar strax og það átti kost á. En Sameinuðu þjóðunum var ætlað það hlutverk að halda uppi friði í heiminum.
Sumir menn tala nú um, að við eigum ekki að taka þátt í neinu hernaðarbandalagi. Það er þeim mun furðulegra sem það er sama fólkið sem beitti sér mjög fyrir því, að Íslendingar gengi í Sameinuðu þjóðirnar, sömu mennirnir sem þá vildu svo mikið til vinna, að þeir heimtuðu, að Íslendingar hæfu stríð við eitt eða tvö stórveldi, sem raunar bæði voru þá komin að fótum fram. En varðveizla friðar og öryggis með beitingu hervalds er eitt af helztu hlutverkum Sameinuðu þjóðanna. Ísland hefur því verið í hernaðarbandalagi ætíð síðan það gerðist ein af Sameinuðu þjóðunum.
Öryggisgæzlan er fyrst og fremst í höndum öryggisráðsins, en á því er sá galli, sem hefur gert starfsemi öryggisráðsins og Sameinuðu þjóðanna í heild að mestu þýðingarlausa, að þar verður engu komið fram nema með samþykkt allra stórveldanna að minnsta kosti. — Þess vegna hefur það öryggi, sem þjóðirnar vonuðust til að fá fyrir starfsemi Sameinuðu þjóðanna, því miður fokið út í veður og vind. Þær nærri þrjátíu synjanir eða nær þrítugfalda beiting veto-réttarins, sem átt hefur sér stað, hefur lamað starf öryggisráðsins og þýðingu þess.
Ef til árásar eins ríkis á annað kemur, getur öryggisráðið, samkvæmt þeim pappírsheimildum, sem því eru fengnar, ef aðrar aðgerðir reynast ófullnægjandi, „gripið til hernaðaraðgerða með lofther, flota og landher, eftir því sem nauðsyn krefur, til að varðveita eða koma á aftur heimsfriði og öryggi,“ sbr. 42. gr. sáttmála Sameinuðu þjóðanna. — Samkvæmt 43. gr. er gert ráð fyrir því, að meðlimir hinna Sameinuðu þjóða láta öryggisráðinu í té herlið. Í 4. gr. segir, að meðlimirnir skuli ætíð hafa reiðubúnar eigin lofthersveitir til sameiginlegra alþjóðlegra þvingunaraðgerða. — Loks segir í 47. gr., að sett skuli á stofn herforingjanefnd til að gefa öryggisráðinu aðstoð og ráðleggingar um öll þau mál, sem varða hernaðarþarfir þess. Samkvæmt sáttmála Sameinuðu þjóðanna er því varðveizla friðar og öryggis í höndum öryggisráðs; sérhverju ríki er því tvímælalaust bannað að hefja árásarstríð, og hlutleysi kemur ekki til greina. Íslendingar hafa undirgengizt ríkar skuldbindingar við Sameinuðu þjóðirnar á sama veg og aðrar þjóðir, þannig að ef menn hafa óttast hernaðarbandalag, þá hljóta þeir fyrst og fremst að óttast Sameinuðu þjóðirnar.
Það öryggi, sem menn þóttust fá með því að taka á sig skuldbindingar samkvæmt sáttmála Sameinuðu þjóðanna, skuldbindingar, sem í orði kveðnu eru mjög ríkar, það öryggi hafa menn ekki fengið og hafa þess vegna orðið að leita eftir því með öðrum ráðum. Fyrir aðrar þjóðir, sem hafa eigin herafla og eigin varnir, kann það að vera mikilsvert að leita eftir slíku öryggi með samtökum á annan veg, en fyrir enga þjóð er það þó mikilsverðara heldur en okkur Íslendinga, sem eigum allt undir alheimsfriði og alþjóðasamtökum til þess að koma í veg fyrir ófrið, þar sem við höfum engar varnir sjálfir og gætum ekki komið þeim upp, jafnvel þótt við vildum.
Nú er það svo, að í sjálfum sáttmála Sameinuðu þjóðanna er gert ráð fyrir því, að svo geti farið að starfsemi öryggisráðsins verði ekki jafnáhrifarík eins og ætlazt hefur verið til, og þess vegna eru sett fyrirmæli um það í 51. gr. sáttmálans, en þar segir: „Engin ákvæði þessa sáttmála skulu takmarka hinn órjúfanlega rétt ríkis til sjálfsvarnar, eitt sér eða með öðrum ríkjum, ef ráðizt er með hervaldi á meðlim hinna Sameinuðu þjóða, þangað til öryggisráðið hefur gert þær ráðstafanir, sem nauðsynlegar eru til varðveizlu heimsfriðar og öryggis. Ráðstafanir, gerðar af meðlimum við framkvæmd þessa sjálfsvarnarréttar, skulu undireins tilkynntar öryggisráðinu, og skulu þær á engan hátt skerða vald og ábyrgð öryggisráðsins samkvæmt þessum sáttmála til að hefja, hvenær sem er, þær aðgerðir, sem það álítur nauðsynlegar til að varðveita eða koma á aftur heimsfriði og öryggi.“
Þar er beinlínis gert ráð fyrir og ætlazt til þess, að einstök ríki geti innan Bandalags hinna Sameinuðu þjóða gert sín á milli bandalag til þess að halda uppi friði og öryggi á þeim slóðum, sem þau eru.
Einstakar þjóðir, eins og þjóðirnar í Austur-Evrópu, hafa alveg án þess að leita til þess samþykkis — eða jafnvel að tilkynna það Sameinuðu þjóðunum — fyrir löngu stofnað hernaðarbandalög sín á milli, og sú hernaðarsamvinna hefur nú á síðustu vikum enn þá verið stórlega aukin með þeirri samsteypu, sem gert er ráð fyrir, að Molotov, fyrrv. utanríkisráðherra Sovétríkjanna, standi fyrir í því skyni að auka fjárhags- og hernaðarstyrk þessara ríkja.
Þegar lýðræðisríkin sáu vilja hinna til þess að halda uppi öflugum hernaðarsamtökum, þá var það mjög að vonum, að þau vöknuðu til vitundar um, að með varnarleysi sínu og aðgerðarleysi byðu þau hættu og árásum heim. Meðal hinna fyrstu, sem rumskuðu, voru hinar friðsömu þjóðir, Belgía, Holland og Luxembourg, sem fyrir síðustu styrjöld héldu mjög í heiðri hlutleysi sínu og töldu, að jafnvel þó að á þær yrði ráðizt, mundi það vera gert vægilega, ef þær hefðu sig hvergi í frammi. Þær lærðu dálítið annað, þegar Rotterdam var skotin í rústir af Þjóðverjum og Þjóðverjar fóru herskildi um lönd þeirra í maí 1940. Þessar friðsömu þjóðir, sem höfðu fengið að kenna á því, hvað hlutleysið kostaði, stofnuðu þess vegna til náinnar samvinnu sín á milli, sem síðar náði til tveggja stórvelda, þ. e. a. s. Frakklands og Bretlands. Þessar þjóðir mynduðu slíkt bandalag sín á milli, svo sem ráð er fyrir gert í 51. gr. sáttmála Sameinuðu þjóðanna.
Síðan var það, að utanríkisráðherra Kanada stakk upp á því, að þetta bandalag yrði stækkað á þann hátt, að það tæki til allra þjóða við norðanvert Atlantshaf, þeirra, sem með vildu vera og settum skilyrðum fullnægðu. Þessi tillaga fékk góðar undirtektir í Bandaríkjunum, og síðan hefur verið unnið að undirbúningi málsins, þannig að í næstsíðustu viku var textinn að bandalagssáttmálanum gerður almenningi kunnur — og okkur Íslendingum ásamt nokkrum öðrum ríkjum formlega boðin þátttaka.
Samhliða sem að þessu hafði verið unnið, hafði það gerzt, að skandinavísku þjóðirnar þrjár, Danir, Norðmenn og Svíar höfðu einnig samkvæmt 51. gr. sáttmálans leitazt við að koma á varnarbandalagi sín á milli, en það farið út um þúfur. Það varð svo til þess, að fyrst ákváðu Norðmenn með göfugu fordæmi, en síðar einnig Danir á djarflegan hátt, að taka þátt í þessum samtökum þjóðanna við Norður-Atlantshaf.
Af því, sem ég hef sagt, er ljóst, að til þessara samtaka er stofnað vegna þess, að Sameinuðu þjóðunum hefur af þeim ástæðum, sem einræðisríkjunum einum er að kenna, ekki heppnazt að gegna því verkefni, sem þeim var ætlað. Norður-Atlantshafsbandalaginu er einungis ætlað að halda uppi friði og reglu í heiminum, og þá fyrst og fremst á því landssvæði, sem það tekur yfir. Ég sagði áðan og endurtek, að þó að skiljanlegt sé, að allar þjóðir hafi áhuga fyrir slíku bandalagi, þá verður þó að ætla, að engin þjóð hafi þar ríkari hagsmuna að gæta heldur en Íslendingar, sem byggja land, sem vitað er um, að hefur úrslitahernaðarþýðingu á þessum slóðum, og þar sem við erum þjóð, sem ekki getum varið okkur sjálf, hvað sem í skerst, og eigum þess vegna allt undir því, að aðrir en við höldum uppi friði og reglu í þessum heimshluta.
Allir aðrir geta að einhverju leyti varið sig sjálfir. Við einir eigum allt undir öðrum í þessu efni og eigum þess vegna meira en allir aðrir undir því, að þau samtök, sem gerð eru, séu gerð með okkar hagsmuni fyrir augum, að tekið sé réttmætt tillit til okkar óska og þarfa við ákvarðanir þær, sem gerðar eru innan þessara samtaka.
Menn minnast þess, að fyrst var farið að tala um það seinni partinn í nóvember síðastliðnum, að Ísland kynni að eiga kost á því að verða þátttakandi í þessu Norður-Atlantshafsbandalagi.
Eftir að umræður höfðu hafizt um, að Ísland kynni að eiga kost á því að ganga í Atlantshafsbandalagið, bar það tvisvar á góma í viðræðum milli mín og sendiherra Bandaríkjanna hér, en þá lá enn ekkert efnislega fyrir um málið, svo að ekkert var um það að segja.
Það var ekki fyrr en 5. jan. s.l., sem sendiherra Bandaríkjanna ræddi málið efnislega við mig. Þann sama dag sagði ég fyrir um minnisseðil um það, sem fram fór. Þar segir:
„Miðvikudaginn 5. janúar 1949 kom sendiherra Bandaríkjanna, Mr. Butrick, á skrifstofu mína samkvæmt beiðni sinni.
Erindi hans var að afhenda mér minnisblað með frásögn um Norður-Atlantshafsbandalagið. Er ég hafði lesið frásögnina, sagði ég, að afstaða Íslendinga til máls þessa mundi vera komin undir nánari vitneskju varðandi nokkur atriði, og dytti mér þá fyrst í hug, án þess að vilja segja nokkuð um málið á þessu stigi, hvort ætlunin væri, að Íslendingar hervæddust sjálfir og skuldbyndu sig til þess, og einnig, hvort hér ætti að dvelja her á friðartímum.“
Þetta voru þær fyrstu athugasemdir, sem ég gerði jafnskjótt og ég hafði lesið þá nokkuð lauslegu frásögn um bandalagið, sem mér þarna var afhent, og kemur þarna glögglega fram, að ég taldi, að íslenzka stj. og Íslendingar mundu ekki geta tekið afstöðu til þessa máls fyrr en upplýst væri, hvort ætlazt væri til, að við hefðum hér erlendan her og herstöðvar — eða hvort við ættum að hervæðast sjálfir. Þarf ekki að eyða orðum að því, af hverju ég vildi fá þetta skýrt. Það var vegna þess, að ég taldi, að afstaða bæði mín og annarra mundi velta á þessu.
Eftir að málið hafði verið íhugað innan ríkisstj., þá tilkynnti ég hinn 12. jan. 1949 sendiherra Bandaríkjanna formlega fyrir hönd ríkisstj., að stj. mundi ekki geta ákveðið afstöðu sína til þátttöku Íslands í samningsgerð Norður-Atlantshafssáttmála fyrr en ákveðnari upplýsingar væru fyrir hendi um það aukna öryggi, sem fyrir Ísland væri fólgið í slíkum samningi, svo og þær skyldur, sem þessu væru samfara, og þess vegna væri nauðsynlegt að þessi atriði — ásamt hinni sérstöku aðstöðu Íslands — væru skýrð með frekari viðræðum.
Um leið og ég las þessa orðsendingu fyrir sendiherranum, átti ég samtal við hann, og tók ég þá m. a. fram: „að sú skoðun væri ákaflega rík, bæði hjá fylgjendum ríkisstj. og stj. sjálfri, að það væri of dýru verði keypt að láta hermenn dvelja hér á friðartímum fyrir það öryggi, sem við slíkt fengist.“
Eftir að þessi orðaskipti og skilaboð höfðu farið fram, varð nokkur dráttur á málinu. Það var að vísu minnzt á það í nokkrum samtölum, en efnislega höfðu þau ekki þýðingu vegna þess, að hin upphaflegu bandalagsríki voru að ræða málið í heild nánar sín í milli. Það var því ekki fyrr en 9. marz, sem á ný var komið til íslenzku stj. með ákveðna frásögn af því, hvað þessari samningsgerð liði. Þá var sagt, að hún væri svo langt komin, að nú mætti telja tímabært að hefja þær umræður um einstök atríði samningsins, sem ég hafði látið uppi í orðsendingu okkar 12. jan., að ég teldi nauðsynlegar, áður en Íslendingar gætu tekið afstöðu til málsins. En í þeirri orðsendingu, sem mér var afhent 9. marz, var látið uppi, að æskilegt væri, að viðtöl gætu átt sér stað milli fulltrúa Bandaríkjastjórnar og fulltrúa íslenzku ríkisstj.
Þetta varð til þess, að ég gerði um það tillögu í ríkisstj. og til stuðningsflokka stj., að ég ásamt tveimur öðrum ráðherrum, einum frá hverjum flokki, færi vestur um haf, til þess að við gætum kynnt okkur málið til hlítar. Þetta var samþykkt af réttum aðilum, og fórum við síðan í þessa rannsóknarför.
Í Washington ræddum við ýtarlega hlut Íslands í þessum samtökum, ef til kæmi, og skýrðum rækilega sérstöðu landsins. Við tókum fram, að Ísland hvorki hefði né gæti haft eigin her og mundi þess vegna hvorki geta né vilja fara með hernað gegn nokkurri þjóð, jafnvel þótt á þá yrði ráðizt. Ekki kæmi heldur til mála, að útlendur her fengi að hafa aðsetur á Íslandi á friðartímum né yrðu þar leyfðar erlendar herstöðvar.
Utanríkisráðherra Bandaríkjanna, Dean Acheson, tók berum orðum fram, að ríki, sem aldrei hefði haft her, mundi ekki þurfa að mynda hann skv. samningnum. Hann sagði og, að ljóst væri, að ekki kæmi til mála, að neitt samningsríki óskaði að hafa her í öðru þátttökuríki á friðartímum eða herstöðvar. Enn fremur lýsti hann yfir því, að ótvírætt væri, að hver aðili mundi endanlega ákveða sjálfur, hvaða ráðstafanir hann vildi gera, ef vopnuð árás væri gerð á einhvern þeirra, og yrðu slíkar ákvarðanir auðvitað að vera gerðar í góðri trú. Loks var um þetta atriði afdráttarlaust tekið fram af fulltrúum Bandaríkjamanna, að hernaðaraðgerðir mundu ekki koma til greina af hálfu ríkis, sem engan her hefði, enda hefði hvert ríki um sig og fullnaðarákvörðunarrétt um það, hvenær það teldi þörf aðgerða, skv. 5. gr. samningsins.
Utanríkisráðherra Bandaríkjanna sagði, að hann vildi taka skýrt fram, að Bandaríkjastjórn mundi ekki reyna að hafa nein áhrif á íslenzku ríkisstj. varðandi þátttöku í samningnum, og væri það mál, sem Íslendingar sjálfir yrðu algerlega að ákveða. Á hitt lagði hann áherzlu, að ef Íslendingar tækju þátt í bandalagi þessu, sýndu þeir þar með, á sama veg og aðrir samningsaðilar, að þeir vildu ekki, að land þeirra yrði til afnota fyrir árásarþjóð.
Í viðræðunum kom glögglega fram það, sem þegar er vitað og síðasta styrjöld sýndi, að Ísland hefur mikla hernaðarlega þýðingu og getur því ekki búizt við að haldast utan við meiri háttar hernaðarátök, ef svo illa fer, að til þeirra komi. Því var lýst, að stofnendur bandalagsins teldu, að með stofnun þess mundi hættan á ófriði og árás á hvert ríki um sig stórlega minnka og líkurnar fyrir því, að hægt væri að standa gegn árás, vaxa, þar sem m. a. væri hægt að hafa samráð og samvinnu um varnir landanna, ef til kæmi.
Utanríkisráðherra Bandaríkjanna lagði á það megináherzlu, að samtök þessi væru gerð til eflingar heimsfriðnum, til að draga úr árásarhættu og ættu að öllu leyti að starfa í samræmi við tilgang og reglur Sameinuðu þjóðanna.
Í lok viðræðnanna var því lýst yfir af hálfu Bandaríkjamanna:
1. Að ef til ófriðar kæmi, mundu bandalagsþjóðirnar óska svipaðrar aðstöðu á Íslandi og var í síðasta stríði og að það mundi algerlega vera á valdi Íslands sjálfs, hvenær sú aðstaða yrði látin í té.
2. Að allir aðrir samningsaðilar hefðu fullan skilning á sérstöðu Íslands.
3. Að viðurkennt væri, að Ísland hefði engan her og ætlaði ekki að stofna her.
4. Að ekki kæmi til mála, að erlendur her eða herstöðvar yrði á Íslandi á friðartímum.
Í þessari frásögn koma fram höfuðniðurstöður viðræðnanna vestra.
Um einstakar greinar samningsins vil ég segja þetta:
Er þá fyrst 3. gr. sem hljóðar svo:
„Í því skyni að ná betur markmiðum samnings þessa, munu aðilar, hver um sig og í sameiningu, með stöðugum og virkum eigin átökum og gagnkvæmri aðstoð, varðveita og efla möguleika hvers um sig og allra í senn til þess að standast vopnaða árás.“
Menn eru að tala um það hér, að samkvæmt þessari grein væri hægt að skylda okkur til þess gegn vilja okkar að hafa erlendar herstöðvar, erlendan her og jafnvel að vígbúast sjálfir. Því er haldið fram, að aðrir gætu skipað okkur að gera þetta samkvæmt þessari grein.
Nú er þessi grein auðvitað ekki samin með okkur fyrir augum. Hún er samin með allt annað fyrir augum. Hún er fyrst og fremst samin með það fyrir augum, að samkvæmt henni eiga Bandaríkin að láta öðrum þjóðum í té vopn og aðra aðstoð. Aðrar þjóðir eru, þótt okkur finnist það e. t. v. undarlegt, sem sagt á þeirri aðstöðu, að þær vilja verja sig sjálfar og treysta sér til þess að vissu marki með aðstoð annars staðar frá. Í 3. gr. er gert ráð fyrir því, að slík aðstoð væri veitt.
En gætuð þið hugsað ykkur, að Bandaríkin mundu ganga inn á fyrirmæli, sem gerði það að verkum, að meiri hluti þeirra átta til tólf ríkja, sem verða aðilar samningsins, gæti skyldað Bandaríkin til þess að láta í té eins mikla aðstoð og þessum ríkjum sýnist? Haldið þið ekki, að Bandaríkin sjálf hljóti að áskilja sér að hafa úrslitaráðin um það, hversu mikið þau láta af hendi? Þessu þarf ekki að svara, það liggur svo í augum uppi.
Bandaríkin mundu aldrei samþykkja það, að Ísland, Luxembourg, Noregur, Danmörk, Holland og Belgía gætu með meiri hluta samþykkt ákveðið, að Bandaríkin ættu að láta þessum ríkjum í té allt það, sem þau sjálf óska. Að halda slíku fram, er svo mikil fjarstæða, að það þarf ekki að eyða orðum að henni.
En ef það stæðist, sem andstæðingar þessa samnings halda fram hér á landi, að við verðum skyldaðir til þess með meiri hluta atkvæða að láta í té frá okkur — án okkar vilja — eitthvað skv. þessari grein, þá verður á sama hátt að viðurkenna hliðstæða skyldu hjá Bandaríkjunum. Og meira vald til handa smáþjóð en þeim hefði verið fengið með slíku ákvæði, hefðu menn aldrei getað hugsað sér — enda hafa þeir aldrei hugsað sér neitt því líkt, vegna þess, að jafnvel þótt litið sé á þriðju greinina eina, þá er það greinilegt, að þegar gætt er venjulegra lagaskýringa og þess, að samningurinn er gerður milli fullvalda ríkja, — að hvert ríki hefur úrslita ákvörðunarvald um það, sem það lætur í té samkvæmt henni.
En til viðbótar kemur svo 9. gr. Þar segir um samstarf aðilanna — og það samstarf er ekki frekar skuldbindandi —, en þar segir:
„Með samningi þessum setja aðilar á stofn ráð, og skal hver þeirra eiga þar sæti, til þess að athuga mál, sem varða framkvæmd samnings þessa. Haga skal svo skipun ráðsins, að það geti komið til funda tafarlaust hvenær sem er. Ráðið skal setja á stofn þær undirnefndir, sem nauðsynlegar kunna að þykja; fyrst og fremst skal það stofnsetja þegar í stað varnarnefnd, er geri tillögur um ráðstafanir til framkvæmdar 3. og 5. gr.
Samkvæmt þessu á framkvæmd samningsins að vera hjá þessu ráði, en það hefur ekki rétt til að ákveða mál, sem snerta framkvæmd samnings þessa, heldur einungis til þess að athuga mál, sem snerta framkvæmd þess.
Varnarnefndin á heldur ekki að gera ákvarðanir um ráðstafanir til framkvæmdar 3. og 5. gr., heldur aðeins tillögur um ráðstafanir til framkvæmdar 3. og 5. gr.
Þarna segir berum orðum, að þessi samkoma má eingöngu gera tillögur, — og til hverra gerir hún tillögurnar? Til hinna einstöku ríkja, sem hvert um sig hefur úrslitaráðin varðandi það efni, sem það ríki snertir eða á að láta í té.
Til viðbótar þessu, sem er alveg ótvírætt, þá spurðum við ýtarlega um þetta, og af hálfu bandalagsríkjanna var því lýst yfir og lögð áherzla á, að samkv. þessari grein væri fyrst og fremst um siðferðilega yfirlýsingu að ræða, þess efnis, að ríkin vildu standa saman, en jafnframt væri gengið út frá því, að hver aðili gerði það, sem hann gæti, eftir því sem sanngjarnt mætti teljast. Ef hins vegar væri neitað um aðstoð, gætu hin ríkin ekkert gert við því frá lagalegu sjónarmiði, og væri t. d. ljóst, að ekki væri hægt að bera málið undir dómstól, og í því sambandi var svo sérstaklega tekið fram, að það yrði ekki talið sanngjarnt að krefjast þess af Íslendingum, að þeir létu í té her og herstöðvar á friðartímum eða vígbyggjust sjálfir.
3. gr. skýrir sig auðvitað sjálf í augum þeirra manna, sem kunna að skýra samninga. Hún verður enn þá ótvíræðari þegar hún er borin saman við 9. gr., en eftir þau samtöl, sem átt hafa sér stað, og þær ótvíræðu yfirlýsingar, sem við höfum gefið, — og þær ótvíræðu yfirlýsingar, sem utanríkisráðherra Bandaríkjanna hefur gefið og hans aðstoðarmenn, allir í embættisnafni og nafni allra bandalagsþjóðanna, — þá er það svo ótvírætt sem frekast er unnt, að þess verður aldrei óskað af Íslendingum, að þeir stofni eigin her, að þeir vígbúist, að þeir hafi erlendan her hér á friðartímum eða að þeir hafi erlendar herstöðvar hér á friðartímum.
Þá hefur því verið haldið fram, að við mundum verða skyldugir samkv. 5. gr. til þess að segja öðrum þjóðum stríð á hendur, vegna þess að þar er talað um, að ríkin eigi að gera þær ráðstafanir, sem hvert um sig telur nauðsynlegt, þar á meðal beiting vopnavalds. Nú er svo um 5. gr., sem verður að skýra á sama veg með hliðsjón af 9. gr., eins og ég gat um 3. gr. áðan, að þar er enn þá skýlausara kveðið að orði um, að það er hvert ríki um sig, sem þetta ákveður, þannig að það kemur ekki til greina, að Íslendingar þurfi að beita vopnavaldi, nema þeir sjálfir ákveði. Þar sem við höfum tilkynnt og göngum inn í bandalagið á þeirri forsendu, að við höfum engan her og ekkert vopnavald, þá kemur ekki til greina, að þess verði krafizt af okkur. Enda var því berum orðum, samkv. okkar fyrirspurn, lýst yfir, að samningurinn taki aðeins til hernaðaraðgerða, ef atvik séu slík, að til þeirra geti komið. T. d. mundu þær ekki koma til greina af hálfu ríkis, sem engan her hefði. Þetta er ótvírætt og liggur þar að auki í eðli málsins sjálfs, svo að ekki þarf að óttast, að nokkur geti gegn okkar vilja skyldað okkur til þess að taka þátt í beinum hernaðaraðgerðum, enda kom það glögglega fram í umræðunum, að menn hugsuðu sér, að staða Íslands yrði svipuð því, sem var í síðustu styrjöld, þegar Íslendingar, með samþykki eftir að herverndarsáttmálinn var gerður, létu landið í té til vissra hernaðar- eða varnarráðstafana, en fóru þó aldrei sjálfir í ófriðinn.
Það kom einnig glögglega fram í umræðunum, að það væri algerlega undir mati hvers einstaks ríkis sjálfs komið, hvort það færi í ófrið eða ekki. Ófriðaryfirlýsing af hálfu ríkis, sem engan her hefur, er fráleit, þó að kommúnistar vildu vorið 1945 láta okkur fara í ófrið, eftir að aðrir voru búnir að leggja Þjóðverja að velli. En hugmyndin að því dirfskubragði var komin frá Sovéthöfðingjunum austur í Moskva, og var þess vegna ekki furða, þó að kommúnistar féllust á það.
Sjálfur samningurinn og allar skýringar á honum sýna, að það verður fullt tillit tekið til sérstöðu Íslands.
Þau samtök, sem nú er stofnað til, eru einmitt þau frjálsu samtök lýðræðisþjóðanna, sem allir Íslendingar utan kommúnistaflokksins fram að þessu hafa sagzt þrá, bæði til þess að sýna hvorum megin við stæðum í baráttunni fyrir frelsi og mannréttindum og til að auka öryggi Íslands.
Auðvitað eru sumir, sem segja, að okkur komi barátta annarra ekkert við. Okkur sé nóg að hugsa um sjálfa okkur. Ég skal ekki fara langt út í þá sálma. En hver er sá Íslendingur utan kommúnistaflokksins, sem óskar þess, að öfl einræðis, kúgunar og miðaldamyrkurs verði ráðandi í heiminum? Ef svo hryllilega færi, yrði lítið úr íslenzkum anda, úr allri arfleifð Íslendinga, jafnvel úr tilveru sjálfrar þjóðarinnar. Það er hægt að tortíma menningu og lifi íslenzku þjóðarinnar ekki síður en menningu og lífi baltnesku þjóðanna og annarra þeirra, sem búa fyrir austan járntjald. Íslendingar eiga jafnt og aðrar þjóðir allt undir því, að öfl frelsis, menningar, framfara og friðar verði ofan á í heiminum. Og vissulega eru líkurnar fyrir varanlegum friði auknar með samningsgerð þessari. Sá er einmitt aðaltilgangur hennar. Ef slík öflug samtök lýðræðisþjóðanna megna ekki að halda uppi friði, mun það ekki auðið með öðru móti. Á mætti þessara samtaka hvílir nú friðarvon mannkynsins.
En ef svo illa færi, að ófriður brytist út, af því að árásarríki gæti elgi hamið sjálft sig, þá veitir þátttaka Íslands í þessum samningi Íslendingum þá miklu tryggingu, sem er sú bezta, er við getum kosið, að árás á Ísland mundi verða skoðuð sem árás á önnur þátttökuríki.
Sumir segja, að svo mundi verða gert, þótt við værum ekki aðilar samningsins. Um það veit ég ekki. Hitt veit ég, að hver sá, sem á þetta treystir, en þorir ekki að verða aðili slíks samnings, hann er ekki hjálpar verður. Liggur og í augum uppi hið aukna öryggi, sem í því er fólgið, að árásarríki viti fyrir fram og geti ekki afsakað sig með fávizku sinni um, hverjar afleiðingar árás á Ísland mundi hafa.
Er og augljóst, að á því er allur munur, hvort Íslandi er komið til hjálpar eftir fyrir fram gerðu samkomulagi og ráðagerðum, sem Íslendingar eru sjálfir aðilar að og gerður er með þeirra hagsmuni fyrir augum, eða hvort barizt verður um landið án tillits til hagsmuna landsmanna.
Það er einmitt það, sem vakir fyrir kommúnistum. Þeir vita jafnvel og aðrir um hernaðarþýðingu Íslands, engir hafa á stundum prédikað hærra um hana, en einmitt þeir. Ætlun þeirra er sú, að Ísland liggi opið og óvarið, án nokkurra öryggistrygginga og án nokkurs samkomulags um aðstoð okkur til handa. Með þessu telja þeir, að eina vonin skapist til þess, að árásarríki geti orðið á undan til að hrifsa Ísland. Þá mundi Íslandi verða beitt sem skammbyssu gegn lýðræðisríkjunum eða rýtingi, sem reka ætti í bak þeirra.
Þetta er hugsjón kommúnista. Í þessu skyni er flokksstarfi þeirra haldið uppi hér á landi með ærnum kostnaði fyrir erlent ríki.
Þá mundi vissulega verða barizt um Ísland, þá mundi rætast hið prestlega heitorð um, að helmingur landsfólksins muni láta lífið.
En hverjir aðrir en kommúnistar vilja, að þetta verði hlutskipti Íslands og þessi verði örlög Íslendinga?
Þeir eru áreiðanlega fáir og mun fara fækkandi með hverjum degi sem líður.
Meginþorri Íslendinga er staðráðinn í að taka þátt í þessum frjálsu samtökum frjálsra þjóða. Með því auka þeir öryggi landsins, styðja að vaxandi velmegun og frelsi og umfram allt gera sitt til, að friður megi haldast í heiminum.