24.11.1948
Sameinað þing: 21. fundur, 68. löggjafarþing.
Sjá dálk 798 í D-deild Alþingistíðinda. (5131)
914. mál, síldarveiðar í Hvalfirði
Fjmrh. (Jóhann Jósefsson):
Herra forseti. Út af fyrirspurn hv. þm. S-Þ., sem vill í fyrsta lagi fá að vita, hve miklar voru brúttótekjur af Hvalfjarðarsíldinni, þá er hægt að upplýsa það, að samkv. bráðabirgðaskýrslu um vinnslu síldarinnar frá Síldarverksmiðjum ríkisins, sem ég hef hér í höndum, þá er það um 78 millj. kr., sem þessar afurðir námu í erlendum gjaldeyri.Og ég vil upplýsa það, að greiðslur vinnulauna til sjómanna við flutning vetrarsíldarinnar og við vinnslu í verksmiðjunum og kaup og aflahlutur skipverja á síldveiðiflotanum, svo og vinna við veiðarfæri, viðhald skipa og verksmiðja o. fl. í þessu sambandi, voru um 48 millj. kr. Hér hefur því Hvalfjarðarsíldin gefið stórauknar atvinnutekjur, sem ríkissjóður hefur haft gott af, bæði í beinum útflutningsgjöldum af afurðunum og líka þann veg, að borgararnir hafa tekið inn mikið fé, sem ríkissjóður skattleggur vitanlega á ýmsan hátt. Ég held þess vegna, að það sé í raun og veru óhætt að segja það, að Hvalfjarðarsíldin hafi gefið landinu ákaflega miklar brúttótekjur.
Um tap á þessari atvinnugrein er nú búið að upplýsa, hverjir töpuðu. Þar tapaði enginn á vinnslunni nema síldarverksmiðjur ríkisins sjálfar; þær hafa tapað á henni beinlínis nærri 31½ millj. kr. En aftur á móti var afraksturinn til landsmanna af þessari atvinnugrein stórkostlegur, bæði beinn og óbeinn. Það er t. d. upplýst, að vinnulaun og yfir höfuð það, sem greitt var fyrir afla skipanna vegna þessarar atvinnugreinar, hafi verið nærri 40 millj. kr. Einnig hafði Siglufjarðarbær og hans íbúar mjög gott af þessari veiði, sem og þeir, sem gátu stundað atvinnu við þessa veiði hér í höfuðstaðnum. Þegar Hvalfjarðarsíldin kom svona snögglega og svona mikil, þá voru menn yfir höfuð ákaflega óviðbúnir að veiða hana, eins og kunnugt er. — En ég tel, að ríkissjóður hafi ekki tapað neinu í sambandi við Hvalfjarðarsíldveiðina, heldur hafi hann miklu fremur grætt á henni, og að spyrja um tap ríkissjóðs vegna þessarar atvinnugreinar er þess vegna að spyrja út í bláinn. Ráðuneytið tók að sér lítils háttar þátttöku á móti síldarverksmiðjum ríkisins í þeim mikla kostnaði, sem hlaut að verða því samfara að leigja skip til þess að flytja síldina norður. Og þar sem þurfti að gera alveg sérstakar ráðstafanir með stóru leiguskipin frá Eimskipafélagi Íslands, erlendu leiguskipin, þá tók ríkissjóður lítils háttar hlut í því að greiða þann kostnað, en það er ekki nema nokkur hluti og hann lítill af þeim beinu og óbeinu tekjum, sem ríkissjóður hafði af þessum rekstri. Síldarmóttakan var hafin samkvæmt ákvörðun ríkisstj., þannig að lagt var fyrir síldarverksmiðjur ríkisins að gera þær ráðstafanir, sem til þess þyrfti að koma Hvalfjarðarsíldinni í verkaða vöru og peninga. Og það, að ríkisstj. taldi, að síldveiðar þessar sköpuðu svo mikið útflutningsverðmæti og atvinnu á sjó og landi, hafði algerlega afgerandi þýðingu fyrir afstöðu ríkisstj., þetta, hvað þjóðarheildin hefði gott upp úr þessu.
Af vetrarsíldinni 1947–48 bræddu síldarverk-
smiðjur ríkisins
1.216.000
mál,
til frystingar fóru um
40.000
mál,
ísuð síld til Þýzkalands var um.
26.000
mál,
til niðursuðu í Reykjavík og á
Akranesi fóru um
450
mál.
Samtals
1.282.450
mál.
Saltaðar voru um 1600 tunnur.
Útflutningsverðmæti afurða þeirra, sem fengust úr þessum afla, nemur um 78 millj. kr., og er þá andvirði beitusíldarinnar ótalið. — Í þessu yfirliti er ekki meðtalinn afli í Kollafirði í ársbyrjun 1947, en hann nam 80.726 málum, og var útflutningsverðmæti afurða úr honum um 5 millj. króna.
Síldarverksmiðjur ríkisins urðu að taka á sig tap vegna vinnslu þessarar síldar, vegna þess að það var eiginlega beinlínis fyrir þær lagt að gera þetta verk, þannig að þær máttu eiginlega ekkert miða það við það höfuðsjónarmið, hvað þeim væri fjárhagslega borgið með. Það, sem varð að meta mest, var að hagnýta aflann, eins og ég sagði áðan. Það varð vart við það hér í Reykjavík, þegar átti að lækka lítils háttar hrásíldarverðið, að þá var því ákaflega mikill mótþrói sýndur, og þótti ekki þess vert að leggja út í stríð við sjómenn af þeim ástæðum. En það er sýnt af því uppgjöri, sem fyrir liggur, að síldarverksmiðjur ríkisins stóðust ekki við að borga það verð, sem þarna var ákveðið á hrásíldinni. En hvað um það. Þetta var sérstakt happ, sem hljóp á snæri þjóðarinnar, og hefði verið alveg óverjanlegt af ríkisstj. að gera ekki það, sem í hennar valdi stóð, og eins hefði verið óverjandi af stjórn síldarverksmiðja ríkisins að gera ekki allt, sem unnt var að gera, til þess að hagnýta þetta atvinnutækifæri þjóðarinnar. Og í raun og veru varð það tap, sem orðið hefur hjá síldarverksmiðjum ríkisins vegna þessa, ekki meira en vænta mátti, og meira að segja mátti eins vel búast við, að tapið yrði á þessu meira en raun varð á. — Nú hafa síldarverksmiðjur ríkisins farið þess á leit, að ríkisstj. og Alþ. hlaupi undir Hvalfirði. bagga með þeim og bæti þeim þetta tap. Já, það er náttúrlega eins og hér kom fram í ræðu hv. 1. þm. Reykv., að það er skylt skeggið hökunni, þar sem um þessar verksmiðjur er að ræða, sem ríkið á. Og ég fyrir mitt leyti lít svo á, að síldarverksmiðjur ríkisins eigi ákaflega mikla siðferðislega kröfu til þess, að þeim sé bættur sá beini halli, sem þær hafa haft af því að vinna vetrarsíldina í fyrravetur, Hvalfjarðarsíldina og Vestfjarðasíldina, og að það borgi sig vel fyrir þjóðina, að þetta var gert, þó svo að ríkissjóður yrði á sig að taka þann alveg beina halla, sem síldarverksmiðjur ríkisins í þessu sambandi hafa orðið fyrir. — Ég vildi láta þessa skoðun mína koma fram við þetta tækifæri. Hitt er svo aftur annað mál, hvað ríkissjóður er megnugur að gera eða hvað hæstv. Alþ. sér fært í þessum efnum. Ég vildi aðeins leggja orð að því, að ég teldi, að siðferðislegan rétt hefði stjórn síldarverksmiðja ríkisins með sér hvað þetta snertir.
Ég hef þá upplýst það, sem spurt er um undir 1. tölul. þessarar fyrirspurnar og 2. tölul., a og b. Þá er spurt um undir c-lið, hve mikið hafi verið tap útvegsmanna í þessu sambandi. Og undir tölulið 3 er spurt, hvaða ástæður hafi legið til, að þetta bjargræði orsakaði svo mikið og margþætt fjárhagstjón. Yfir tap útvegsins í þessu sambandi hef ég engar skýrslur, og þær hafa hvergi, svo að ég viti til, verið birtar eða teknar saman. Það var, eins og kunnugt er, þröngvað að þessum veiðum ákaflega miklum fjölda báta, sennilega miklu fleiri en brýn þörf var á. Og það fór, eins og venjulega fer, þegar útgerð er rekin eins og þarna, þannig, — því að þarna voru 163 skip, sem komust í þetta alls, — að þá hljóta alltaf að verða ýmsir, sem tapa, jafnvel þó að hjá ýmsum gangi vertíðin vel og öðrum sæmilega. Það er út af fyrir sig ekkert nýmæli við íslenzka útgerð, að sumir gangi frá vertíð með hagnað þar, sem aðrir hafa tapað. Það kemur undir ýmsu og sérstaklega þó undir heppni í fiskveiðum. Það gekk sú saga, að ýmsir hefðu tapað á veiðinni í Hvalfirði í fyrra. Það kann vel að vera, að svo hafi verið. Engar skýrslur eru til um það. Hitt er víst, að ákaflega margir bættu á þeim veiðum mjög sinn hag, og yfirleitt ber á þessar veiðar að líta sem miklu meira hagræði en að þær hafi verið skaðræði. En maður gæti freistazt til að halda, að hér væri um tjón að ræða, ef um ókunnugleika væri að ræða, og að það lægi á bak við þá fyrirspurn, sem er hér undir tölul. 3, sem er þannig, að spurt er um, hvaða ástæður liggi til, að þetta bjargræði orsakaði svo mikið og margþætt fjárhagstjón. Þetta er á mesta misskilningi byggt, því að hér var um bjargræði að ræða, sem skapaði þjóðinni um 78 millj. kr. útflutningsverðmæti, sem eru atvinnutekjur fólks bæði á sjó og landi í milljónatugatali, ef talið er saman, og skapað hefur ríkissjóði töluverðar beinar tekjur og miklu meiri óbeinar tekjur, vegna þess að borgararnir fengu ástæður til að vinna sér inn góða peninga. Ég tel spurninguna undir tölul. 3 því alveg á misskilningi byggða. Hið eina tap, sem hér er um að ræða, sem sagt, er, að síldarverksmiðjur ríkisins vantar 3,3 millj. kr., til þess að þeirra kostnaður og ágóði vegna vinnslu þessarar síldar geti staðizt á, m. ö. o. við verk, sem ríkisstj. beinlínis hlutaðist til um að leggja fyrir síldarverksmiðjurnar að vinna til hagsbóta fyrir þjóðfélagsheildina, og svo tap einstöku báta, sem hafa orðið útundan við veiðarnar. En um það getur maður ekki kennt síldveiðunum, heldur veiðileysinu hjá þessum bátum.
Ég læt svo útrætt um þessar spurningar. Ég hef a.m.k. reynt til að gefa þær réttu upplýsingar í hverju tilfelli.