27.10.1948
Neðri deild: 7. fundur, 68. löggjafarþing.
Sjá dálk 341 í B-deild Alþingistíðinda. (647)
16. mál, áburðarverksmiðja
Atvmrh. (Bjarni Ásgeirsson):
Frv. tll l. um áburðarverksmiðju á Íslandi hefur verið lagt fyrir Alþ. nokkrum sinnum áður, í fyrsta skiptið 1935, og var þá ekki útrætt, í annað skiptið 1944, og kom þá heldur ekki til afgreiðslu. Þá var það lagt fyrir á þingi 1948, en varð mjög síðbúið og náði ekki heldur afgreiðslu, sem ekki var heldur von. Það, sem tafði undirbúning þess þá, var sú fregn, að í Ameríku væri farið að nota hálfunnið ammóníak beint frá áburðarverksmiðjum og væri það talið að ýmsu leyti hentugra og væri ódýrara en ef notaðar eru aðrar aðferðir, sem tíðkazt hafa. Taldi ég rétt að láta rannsaka þetta ýtarlega, áður en gengið yrði til fulls frá l. um þetta efni hér á Alþ. Hefur tíminn frá síðasta þingi og þangað til nú farið í að rannsaka þetta atriði, og þær rannsóknir benda á, að ekki sé ástæða til að gera ráð fyrir höfuðframleiðslu á öðrum áburðartegundum en þeim, sem við þekkjum nú þegar, sérstaklega ammóníaknitrötum. Á síðasta ári fór Jóhannes Bjarnason verkfræðingur af hálfu stj. til Bandaríkjanna til að kynna sér þær breyt., sem orðið hafa nú undanfarin ár í framleiðslu köfnunarefnisáburðar, sem eru allmiklar, og sömuleiðis til að kynna sér verðlag á áburðarverksmiðjum eins og það er að reisa þær í dag. Hann skilaði áliti eftir að hafa leitað upplýsinga hjá ýmsum helztu sérfræðingum í áburðarframleiðslu í Bandaríkjunum og þeim fyrirtækjum, sem hafa unnið að áburðarverksmiðjubyggingum undanfarin ár, og ekki aðeins í Bandaríkjunum, heldur víðar um heim. Fékk hann allýtarlegar og glöggar upplýsingar um byggingar- og rekstrarkostnað áburðarverksmiðja. Fékk ég síðan þá Ásgeir Þorsteinsson efnafræðing og Björn Jóhannesson, sem áður hafði unnið hvað mest af hálfu íslenzku stj. við að rannsaka og undirbúa þetta mál, m.a. í n., sem nýbyggingarráð skipaði á sínum tíma, til þess ásamt Jóhannesi að fara gegnum þau gögn, sem fyrir lágu, bæði um stofnkostnað og rekstrarkostnað, og umreikna sínar eldri áætlanir samkv. þeim upplýsingum, sem fyrir lágu. Þeir skiluðu síðan áliti, og er niðurstöður þeirra að finna hér á bls. 6 í frv. Þeir reiknuðu sérstaklega út kostnað og rekstur áburðarverksmiðju, sem er miðuð við að vinna 5 þús. smál. af hreinu köfnunarefni á ári. Aðalniðurstaða þeirra var sú, að kostnaður við slíka verksmiðju með því verðlagi, sem nú er í heiminum, muni verða um 38 millj. kr., af því væri í erlendum gjaldeyri 17–18 millj. kr. Ég hef nú lagt fram f.h. ríkisstj. frv., sem gerir ráð fyrir því, að komið verði hér upp áburðarverksmiðju, sem framleiðir frá 2.500 til 7.500 smál. af köfnunarefni árlega. Fer ekki dult, að það á að stiga skrefið til fulls, ef við ráðumst í þetta fyrirtæki, og sníða verksmiðjuna við 7.500 smál. afköst á ári. Þegar fyrst var rætt um verksmiðju, 1935, var miðað við mjög litla framleiðslu og sennilega eftir þörf okkar þá, innan við eitt þúsund tonn, eða 500–800 tonn af hreinu köfnunarefni, og í frv., sem ég lagði fyrir af hálfu ríkisstj. s.l. ár, er gert ráð fyrir a.m.k. 2.500 tonna framleiðslu köfnunarefnis á ári.
Til þess að geta gert sér grein fyrir, hvaða stærð sé heppilegust, verður á ýmislegt að líta, fyrst og fremst á þörfina, eins og hún er orðin og verður á næstu árum, og það rafmagn, sem við teljum okkur hafa yfir að ráða á næstunni. En á síðari árum hefur áburðarþörfin aukizt stórlega og miklu meira en yfirleitt var gert ráð fyrir fyrir fáum árum. Er ekki vafi á, að mjög hefur lyft undir þær stórlega auknu ræktunarframkvæmdir, sem orðið hafa í landinu undanfarin ár, að stórvirkar vélar fluttust inn í landið og að stofnuð hafa verið ræktunarsambönd víðs vegar á landinu samkv. nýlegum l. Þau ræktunarsambönd ná til allra sveitahreppa nema eitthvað 13. En við þessar miklu framkvæmdir hefur komið fram stórkostlega aukin þörf fyrir áburð. Er alveg sýnilegt, að ef við getum ekki stóraukið á næstunni áburðaröflun frá því, sem nú er, þá stranda hinar stórvirku ræktunarframkvæmdir algerlega á því. Samkv. upplýsingum frá Áburðarsölu ríkisins mundu 2.500 tonn af hreinu köfnunarefni nægja nú, ef fáanleg væru. En áburðarhörgull í heiminum gerir það að verkum, að við höfum ekki fengið nema nokkurn hluta þess, sem við höfum þurft, eins og aðrar þjóðir fá líka. S.l. ár fengum við ekki nema 1.600 tonn af köfnunarefni. Nú í ár er búið að úthluta okkur 1.800 tonnum, og er það að vísu heldur aukning, og þrátt fyrir það, að sums staðar hefur orðið að minnka skammtinn, þar eð almennur skortur er á þessu efni. Þannig er sýnilegt, að þörf okkar eykst stórlega á næstu árum. Samkv. áætlun, sem Pálmi Einarsson gerði fyrir nokkrum árum um áburðarþörfina, á hún að verða 1955 komin upp í hér um bil 3.600 tonn, þannig að sýnilegt er, að verksmiðja, sem hafizt væri handa um að byggja nú og ekki yrði fullbúin fyrr en árið 1952 eða 1953, mætti ekki vera langt undir 4 þús. tonna framleiðslu, til þess að hún væri nægileg til að svara eftirspurn nokkur næstu árin eftir að hún væri reist. Af þessari ástæðu tel ég, að ekki komi til mála að leggja af stað með minni verksmiðju en 5 þús. tonna framleiðslu af hreinu köfnunarefni. En við þetta bætist það, eins og skiljanlegt er, að eftir því sem áburðarverksmiðjan er stærri, verður hún tiltölulega ódýrari bæði að stofnkostnaði og sérstaklega í rekstri. M.a. má benda á, að 7.500 tonna verksmiðja notar litlu eða engu meira vinnuafl en 2.500 tonna verksmiðja. Er þegar af því sýnilegt, að stórkostlegur munur er á rekstri slíkrar verksmiðju til hagnaðar fyrir framleiðsluna, ef hún er stærri.
Ég hef látið gera nokkur áætlunaryfirlit yfir það, hvað gera mætti ráð fyrir, að áburðurinn kostaði, miðað við hinar ýmsu stærðir. Að vísu var þá þegar horfið frá því að reikna út kostnað fyrir 2.500 tonna verksmiðju. En ef maður ber saman áætlun um kostnað á köfnunarefni framleiddu í 5.000 tonna verksmiðju við sama í 7.500 tonna verksmiðju, er munurinn æði mikill. Áætlun þremenninganna gerir ráð fyrir, að tonn af köfnunarefni, sem framleitt er í 5.000 tonna verksmiðju, verði 1.780 kr., en úr 7.500 tonna verksmiðjunni 1.410 kr. tonnið. Fyrir utan það sjónarmið að fá ódýran áburð, verðum við einnig að stefna að þeirri stærð á verksmiðju, sem við teljum okkur yfirleitt viðráðanlega og hentuga. Nú hefur verið reiknað út af þeim mönnum, sem sérfróðir eru í rafmagnsmálum, að eftir næstu fyrirhuguðu virkjun Sogsins væri hægt að fá næturorku, sem sérstaklega er reiknað með, og svo aðra orku fyrir verksmiðju, sem afkastar allt að 7.500 tonnum. Og við það höfum við miðað áætlunina um stærð verksmiðjunnar, fyrir utan þau rök önnur, sem ég hef nefnt.
Ef gerður er samanburður á þeim áætlunum, sem fyrir liggja um þessa verksmiðju og verð áburðarins eins og nú er og hefur verið undanfarin ár, lítur sá reikningur þannig út: Eins og áður er sagt, er tonnið úr 5.000 tonna verksmiðju 1.780 kr., en tonnið úr 7.500 tonna verksmiðju 1.710 kr. En meðalverð á köfnunarefnisáburði, sem við höfum keypt undanfarin ár og eigum kost á að fá nú, er 2.155 kr. tonnið á staðnum, þar sem það er keypt. Er því sýnilegt, ef þessar áætlanir standast, að líkur eru til, að við getum framleitt köfnunarefni, sem með núverandi verði stenzt samanburð við það útflutningsverð, sem áburðarkaupendur víða verða að sætta sig við. Það er engin fjarstæða að hugsa, að við getum fyrst um sinn flutt út áburð til annarra landa og þannig unnið okkur inn gjaldeyristekjur, sem fyllilega svara til þeirra gjaldeyrisútgjalda, sem fylgja því að reisa og kosta verksmiðjuna, og vel það. Ef allt það áburðarmagn, sem maður getur gert ráð fyrir, að verksmiðjan afkasti á ári, yrði flutt út, gæfi það gjaldeyri á tveimur árum, sem svarar þeirri upphæð, sem fer fyrir verksmiðjuna. Og þó að við seldum ekki nema helminginn, ætti það ekki að taka langan tíma, að þetta fyrirtæki greiddi sig upp gjaldeyrislega. Og skortur á köfnunarefni í heiminum er nú gífurlega mikill. Sérfræðingar í Bandaríkjunum töldu, að eins og sakir standa vantaði um milljón tonn af hreinu köfnunarefni, til þess að hægt væri að uppfylla allar þarfir heimsins eins og þær eru í dag. Að vísu má búast við, að hafizt verði handa á næstu árum um aukningu á köfnunarefnisframleiðslu almennt, og m.a. liggja fyrir skýrslur um það frá Marshallefndinni, að meginland álfunnar er að undirbúa slíkt. En þær skýrslur sýna sömuleiðis, að þær verksmiðjur, sem nú er hafizt handa um að koma upp á næstu árum, er gert ráð fyrir, að framleiði aðeins helminginn af þeirri þörf, sem fyrir er, eða um 1/2 milljón tonna, þegar þær eru fullbúnar, svo að það má gera ráð fyrir mjög miklum skorti á köfnunarefni á næstu árum í heiminum. Ætti það að styðja þá hugmynd, að við hefðum köfnunarefnisverksmiðjuna sem stærsta. Það eru líkur til þess, að þau ár, sem við þurfum til þess að verða færir um að taka á móti öllum þeim áburði, sem 7.500 tonna verksmiðja framleiðir, verði markaður fyrir umframframleiðsluna með útflutningi í álfuna. Einu útflutningslönd fyrir tilbúinn áburð eru Kanada, Chile, Bretland, Noregur og Belgía. Bandaríkin flytja að vísu út tilbúinn áburð, en samt meira inn. Auk þess fer notkun á tilbúnum áburði mjög í vöxt í Bandaríkjunum. Það hefur til skamms tíma ekki þurft neinn áburð í hina frjóu mold, sem í notkun hefur verið í áratugi eða hundruð ára. En nú er komið í ljós, að það eru takmörk fyrir því frjómagni, sem jarðvegurinn getur látið í té, án þess að neitt sé veitt í staðinn. Fer því áburðarnotkun í vöxt í Bandaríkjunum með ári hverju. Sem mikil innflutningslönd í Evrópu á köfnunarefnisáburði má nefna Frakkland, Holland og Spán. Nú er talið í ár, að þau flytji ekki inn nema 47% af raunverulegri þörf.
Eins og ég sagði, virðist svo samkv. þessari áætlun, sem fyrir liggur, að framleiðsla köfnunarefnisáburðar verði mjög arðvænleg. Stafar það af því, hve eftirspurnin er geysileg, og verður það til þess, að verðið helzt mun hærra, en annars væri, en eftir því sem framleiðslan vex, þá má gera ráð fyrir, að verðið lækki eitthvað, en það mun verða nokkuð langt þangað til komið er að því stígi, að útlendi áburðurinn verði ódýrari en sá, sem framleiða á hér heima. Við eigum fyrir nokkurri afskrift, þar sem annars vegar eru okkar verðlagsmál. Við erum neyddir til að laga á næstu árum okkar verðlagsgrundvöll, svo að hægt verði að framleiða samkeppnisfærar vörur, en um leið og hinn almenni verðlagsgrundvöllur verður lagfærður, þá lagfærist einnig starfsgrundvöllur þessarar verksmiðju, og það er ekki óeðlileg bjartsýni að ætla, að verksmiðjan geti orðið atvinnulega heilbrigt fyrirtæki. Auk þess, ef við komum upp verksmiðju sem þeirri, sem hér er lagt til, þá er það stórkostlegt sjálfstæðismál. Og fyrst og fremst er þetta trygging fyrir landbúnaðinn, sem vegna skorts á tilbúnum áburði hefur undanfarið hvergi fengið nóg, en getur nú tekið þörf sína alla hér heima. Eins er það stórkostlegur gjaldeyrissparnaður, ef verksmiðjan kemst upp og verður rekin með sæmilegri afkomu. Þá stuðlar það og að fjölbreyttara atvinnulífi, sem full þörf er á, og enn fremur má segja, að slík verksmiðjubygging yrði undirstaða annarrar efnaiðju eins og við sjáum dæmi um í öðrum löndum.
Frv. þetta, sem hér liggur fyrir, er í aðalatriðum svipað því frv. um áburðarverksmiðju, sem flutt var hér í þinginu í fyrra, og skýra greinar þess sig að mestu sjálfar. Ég vil þó gera örlitla athugasemd varðandi 2. gr. Þar segir svo.
„Ríkissjóður leggur fram fé til stofnunar áburðarverksmiðjunnar samkvæmt ákvæðum fjárlaga, og er fé þetta óafturkræft. Ef fjárveitingar samkvæmt fjárlögum hrökkva ekki til stofnkostnaðar verksmiðjunnar, er verksmiðjustjórninni heimilt að taka það fé, sem á vantar, að láni með ábyrgð ríkissjóðs innan lands eða utan. Verksmiðjan skal endurgreiða slík lán á 15 árum, að svo miklu leyti sem það verður ekki gert með fjárframlögum úr ríkissjóði. Vexti af lánum þessum greiðir ríkissjóður, að því leyti sem það telst nauðsynlegt, til að verð á íslenzkum köfnunarefnisáburði verði sambærilegt við erlendan áburð. Fjárframlag ríkissjóðs nær og til þess að tryggja verksmiðjunni nægilega raforku til áburðarvinnslunnar, ef þörf gerist.
Nú samkvæmt áætluninni virðist ekki, að til þessa muni koma, en það er ekki óeðlilegt að gera ráð fyrir, að verðsveiflur komi yfir annað veifið, sem geri þessi ákvæði nauðsynleg, og því þótti rétt að slá þennan varnagla. Í 8. gr. eins og frv. var í fyrra, var gert ráð fyrir, að Áburðarsala ríkisins keypti alla framleiðsluna. En með því að nú er gert ráð fyrir stærri verksmiðju, jafnvel svo að til útflutnings geti komið, þá er ákveðið nú, að Áburðarsalan kaupi aðeins þann hluta, er seldur verði innanlands, og er það ekki lítil trygging fyrir verksmiðjuna að hafa þannig fastan kaupanda. Það, sem út kann að verða flutt, fer að sjálfsögðu gegnum utanríkisverzlunina.
Ég sé nú ekki ástæðu til að fara um efni frv. fleiri orðum, en það mætti segja, að það væri álitamál, hvort málið á að ganga til hv. landbn. eða hv. iðnn., því að þótt hér sé fyrst og fremst um að ræða stórmál fyrir landbúnaðinn, þá er hér einnig um iðju að ræða, en vegna þess að áburðarverksmiðjumál hafa jafnan áður hér í Alþingi verið hjá hv. landbn. og þetta er fyrst og fremst stórmál fyrir landbúnaðinn, þá legg ég til, að málinu verði vísað til hv. landbn. að lokinni þessari umr.