06.12.1949
Sameinað þing: 8. fundur, 69. löggjafarþing.
Sjá dálk 1523 í B-deild Alþingistíðinda. (27)
Stjórnarskipti
forsrh. (Ólafur Thors):
Herra forseti. Háttv. alþingismenn. — Forseti Íslands hefur í dag gefið út svo hljóðandi forsetaúrskurð:
„Forseti Íslands gerir kunnugt:
Samkvæmt 15. gr. stjórnarskrárinnar og tillögu forsætisráðherra set ég hér með eftirfarandi ákvæði um skipun og skipting starfa ráðherra o. fl.:
Forsætisráðherra Ólafur Thors. Undir hann heyra eftirgreind mál: Stjórnarskráin, Alþingi, nema að því leyti sem öðruvísi er ákveðið, almenn ákvæði um framkvæmdastjórn ríkisins, skipun ráðherra og lausn, forsæti ráðuneytisins, skipting starfa ráðherranna, mál, sem varða stjórnarráðið í heild, Þingvallanefnd og mál varðandi meðferð Þingvalla. Enn fremur félagsmál, þar undir alþýðutryggingar, atvinnubætur, vinnudeilur, sveitarstjórnar- og framfærslumál. Félagsdómur. Almenn styrktarstarfsemi, þar undir styrkveitingar til berklasjúklinga og annarra sjúklinga, sem haldnir eru langvinnum sjúkdómum, sjúkrasjóðir, ellistyrktarsjóðir, öryrkjasjóðir, slysatryggingasjóðir, lífsábyrgðasjóðir og aðrir tryggingasjóðir, þar með talið Brunabótafélag Íslands, nema sérstaklega séu undanteknir. Byggingarfélög.
Ráðherra Bjarni Benediktsson. Undir hann heyrir dómaskipun, dómsmál, önnur en félagsdómur, þar undir framkvæmd refsidóma, hegningar- og fangahús, tillögur um náðun, veiting réttarfarslegra leyfisbréfa, málflutningsmenn, lögreglumálefni, þar á meðal gæzla landhelginnar, áfengismál, strandmál, sifjaréttarmál, erfðaréttarmál, persónuréttarmál, eignarréttarmál, yfirfjárráðamál, lög um kosningar til Alþingis og kjördæmaskipting, umsjón með framkvæmd alþingiskosninga, ríkisborgararéttur, útgáfa Stjórnartíðinda og Lögbirtingablaðs, húsameistari ríkisins, verzlunarmál, sem ekki eru í úrskurði þessum falin öðrum ráðherrum, þar undir verzlunarskólar. Menntamál, þar undir skólar, sem ekki eru sérstaklega undanteknir. Útvarpsmál og viðtækjaverzlun. Barnaverndarmál. Menntamálaráð.
Leikhúsa- og kvikmyndamál. Kirkjumál. Enn fremur utanríkismál.
Ráðherra Björn Ólafsson. Undir hann heyra fjármál ríkisins, þar undir skattamál, tollamál og önnur mál, er varða tekjur ríkissjóðs, svo sem ef verzlun er rekin til að afla ríkissjóði tekna. Undirskrift ríkisskuldabréfa, fjárlög, fjáraukalög og reikningsskil ríkissjóðs, hin umboðslega endurskoðun, embættisveð. Eftirlit með innheimtumönnum ríkisins, laun embættismanna, eftirlaun, lífeyrir embættismanna og ekkna þeirra, peningamál, þar undir peningaslátta. Yfirleitt fer þessi ráðherra með öll þau mál, er varða fjárhag ríkisins eða landsins í heild, nema þau eftir eðli sínu eða sérstöku ákvæði heyrir undir annan ráðherra. Hagstofan. Viðskiptamál, þar undir innflutningsverzlun og utanríkisverzlun, önnur en verzlun með sjávarafurðir: Bankar, sparisjóðir, gjaldeyrismál og verðlagsmál (dýrtíðarráðstafanir).
Ráðherra Jóhann Jósefsson. Undir hann heyra sjávarútvegsmál, þar undir Fiskifélagið og fiskimálanefnd, síldarútvegsmál (síldarverksmiðjur, síldarútvegsnefnd), utanríkisverzlun með sjávarafurðir. Landssmiðjan. Mælitækja- og vogaráhaldamál. Skipagöngur. Atvinna við siglingar. Stýrimannaskólinn. Skipaskoðun ríkisins. Mæling og skrásetning skipa. Vitamál. Hafnarmál. Iðnaðarmál, þar undir iðnskólar, iðnaðarnám, iðnfélög. Eftirlit með verksmiðjum og vélum. Einkaréttarleyfi. Veðurstofan. Ríkisprentsmiðjan. Heilbrigðismál, þar á meðal sjúkrahús og heilsuhæli. Enn fremur flugmál, þar undir flugvallarekstur.
Ráðherra Jón Pálmason. Undir hann heyra landbúnaðarmál, þar undir ræktunarmál, þar á meðal skógræktarmál og sandgræðslumál. búnaðarfélög, búnaðarskólar, garðyrkjuskólar, húsmæðraskólar í sveitum, dýralækningamál, þjóðjarðamál, Búnaðarbanki Íslands. — Enn fremur rafmagnsmál, þar á meðal rafmagnsveitur ríkisins og rafmagnseftirlit. Vatnamál, þar undir sérleyfi til vatnsorkunotkunar, jarðboranir eftir heitu vatni og gufu. Námurekstur. Kaupfélög og samvinnufélög. Atvinnudeild háskólans. Rannsóknaráð ríkisins. Vegamál. Póst-. síma- og loftskeytamál.
Ráðherrafundi skal halda um nýmæli í lögum og mikilvæg stjórnarmál. Svo skal og ráðherrafundi halda, ef einhver ráðherra æskir að bera þar upp mál.
Með úrskurði þessum er úr gildi felldur forsetaúrskurður frá 4. febrúar 1947, um skipun og skipting starfa ráðherra o. fl., svo og forsetaúrskurður frá 28. febrúar 1947, um breyting á þeim úrskurði.
Gert í Reykjavík, 6. desember 1949.
Sveinn Björnsson./Ólafur Thors.“
Í umræðum þeim, er fóru fram fyrir alþingiskosningarnar í október s. l., gerði Sjálfstæðisflokkurinn grein fyrir því, með hverjum hætti hann teldi hyggilegast að vinna bug á þeim örðugleikum, sem nú steðja að í þjóðlífi Íslendinga, og þá einkum í atvinnu- og fjármálum. Þess var að vísu getið af flokksins hálfu, að ekki væri unnt að fullyrða, að hann réði, fremur en aðrir, yfir alveg óyggjandi úrræðum til lausnar þessum vanda, en á það var lögð höfuðáherzla, að skilyrði þess, að úrræði flokksins yrðu framkvæmd, væri, að hann fengi meiri hluta á Alþingi.
Flokkurinn fékk ekki þennan meiri hluta. Og þar sem enginn annar flokkur öðlaðist heldur meiri hluta á Alþingi, ákvað Sjálfstæðisflokkurinn að beita sér fyrir sem víðtækustu samstarfi þeirra flokka, er stóðu að fyrrv. stjórn, um stjórn landsins og löggjöf. Taldi flokkurinn þó óvænlega horfa um frið milli flokka, og eru auk þess að sjálfsögðu löngu ljósir annmarkar slíks samstarfs.
Í samræmi við þessa ákvörðun og eftir umboði forseta Íslands gerði Sjálfstæðisflokkurinn tilraun til myndunar meirihlutastjórnar og tók einnig vel umleitunum Framsóknarflokksins meðan stóð á tilraunum hans til stjórnarmyndunar.
Eftir að sannprófað var, að í bili var ekki auðið að mynda meirihlutastjórn, beindi forseti Íslands þeirri beiðni til mín, að ég myndaði innanþingsstjórn, enda þótt hún hefði ekki fyrirfram tryggðan stuðning meiri hluta Alþingis.
Sjálfstæðisflokkurinn ræddi málið á tveimur fundum, 25. og 26. fyrra mánaðar. Leit flokkurinn svo á, að athuguðu máli, að með því að hann er stærsti flokkur þings og þjóðar, bæri honum ótvíræð skylda til þess að verða við framangreindum tilmælum forseta Íslands, úr því að eigi hafði reynzt auðið að mynda meirihlutastjórn. Tilkynnti ég því forseta Íslands, laugard. 26. f. m., að ég, í samræmi við vilja flokksins, tæki að mér að mynda stjórn, svo sem forseti hafði farið fram á. Var ætlunin að leggja ráðherralistann fyrir forseta til skipunar ráðuneytis fyrri hluta síðustu viku. En þennan dag að kvöldi lagðist ég í lungnabólgu, og hefur því þessi dráttur orðið á stjórnarmynduninni.
Stjórn sú, sem nú sezt að völdum, hefur ekki tryggt sér hlutleysi né stuðning neinna þingmanna utan Sjálfstæðisflokksins. Hún er því viðbúin vantrausti hvenær sem er. En á meðan hún fer með völdin, mun hún leitast við að leysa þann vanda, er liggur fyrir, með þeirri samvinnu við þingið, sem nauðsynleg er og kostur er á. Enda er það ljóst, að svo sem Alþingi nú er skipað, verður úrlausn þeirra mála, sem löggjafar þarf um, en flokka greinir á um, ekki náð, nema með samningum þeirra í milli.
Það mál, sem nú þarfnast skjótastrar úrlausnar, er, með hverjum hætti verði greitt fyrir því af hálfu Alþingis og ríkisstjórnar, að útgerðin þurfi ekki að stöðvast nú um áramót. En svo sem kunnugt er, hefur allt frá því 1946 þurfa að leysa þann vanda með löggjöf. Sjálfstæðisflokkurinn hefur lýst yfir því, að hann teldi þau úrræði, sem beitt hefur verið, ekki vera til frambúðar. Þótt menn greini mjög á um, hvernig til frambúðar skuli ráða fram úr þessum málum, eru allir, eða flestir, sammála um, að úrlausn fáist ekki, nema gerðar séu margar samfelldar ráðstafanir, sem verulegs undirbúnings þarfnast og verða því ekki framkvæmdar án nokkurs aðdraganda. Nægir um það að vísa til yfirlýsinga flokkanna fyrir kosningar. Til bráðabirgða verður því sennilega nú um áramótin að fara troðnar slóðir, jafnframt því sem þegar í stað verður að hefja undirbúning lausnar, sem varanlegri geti orðið, og er þar fyrst að telja samþykkt greiðsluhallalausra fjárlaga.
Svo sem afstöðu ríkisstjórnarinnar til Alþingis er háttað, telur hún á þessu stigi að öðru leyti ekki ástæðu til að fjölyrða um fyrirætlanir sínar. Þær munu koma fram í málum þeim, er ríkisstjórnin leggur fyrir Alþingi, og daglegum stjórnarháttum, og gefst Alþingi þá að sjálfsögðu færi á að kveða á um traust sitt eða vantraust á stjórninni. En sú skoðun Sjálfstfl. er óbreytt, að úr því honum tókst ekki að ná þinglegum meiri hluta við kosningarnar, þá sé farsælast að koma á sem víðtækustu samstarfi milli áðurgreindra flokka um stjórn landsins og löggjöf.
Að þessu mun stjórnin vinna, og sjálfur finn ég ástæðu til að taka það sérstaklega fram, að slíkt samstarf er á engan hátt háð forsæti mínu eða þátttöku í væntanlegri ríkisstjórn.