14.12.1953
Sameinað þing: 25. fundur, 73. löggjafarþing.
Sjá dálk 515 í B-deild Alþingistíðinda. (455)

1. mál, fjárlög 1954

Gunnar Thoroddsen:

Herra forseti. Góðir hlustendur. Þegar gengið var til kosninga á s.l. sumri, snerist hugur manna mjög um skattamál, viðskiptamál, raforkumál og húsnæðisskortinn. Atvinnumálin voru þá ekki eins ofarlega á baugi og oft áður, því að atvinna var viða óvenjumikil. Þessi mál auk landvarnarmálanna mótuðu mjög kosningarnar.

Þegar samningar voru hafnir eftir alþingiskosningarnar um myndun nýrrar ríkisstj., hlutu þessi mál að verða ofarlega á baugi. Íslenzka þjóðin hafði um 20 ára skeið þjáðst undir oki verzlunarhafta með margvíslegum afleiðingum þeirra, vöruskorti, ósæmilegu braski, svörtum markaði, biðröðum o.s.frv. Á síðasta kjörtímabili rofaði til í þessum efnum. Með afbeina efnahagssamvinnu vestrænna þjóða var unnt að framfylgja í verulegum mæli þeirri stefnu, sem Sjálfstfl. hefur jafnan borið hæst við hún, að gefa verzlunina frjálsa. Þegar núverandi stjórnarflokkar ákváðu í september að endurnýja stjórnarsamvinnu, var því samið um að tryggja sem mest frjálsræði í viðskipta- og atvinnulífi þjóðarinnar og auka þann hlut verzlunarinnar, sem nú er frjáls, eða um 2/3 af innflutningnum. Þorri Íslendinga fagnar auknu frelsi í viðskipta- og atvinnumálum.

Síðan í sumar hafa hin miklu orkuver við Sog og Laxá tekið til starfa. Framhald stórra og smárra virkjana er ráðið, og stjórnarflokkarnir hafa samið um framgang þeirra. Enn fremur var samið um endurskoðun skattalaga til lækkunar til þess að létta byrðar á almenningi og hleypa nýju fjöri í atvinnulífið. Verður þegar á þessu þingi stigið stórt spor til skattalækkunar.

Í málefnasamningi ríkisstj. var einnig ákveðið að tryggja aukið fjármagn til íbúðabygginga í kaupstöðum, kauptúnum og þorpum, lögð áherzla á að greiða fyrir byggingu íbúðarhúsa, sem nú eru í smíðum, og lagður grundvöllur að því að leysa þetta vandamál til frambúðar.

Það er ein frumstæðasta og brýnasta þörf hvers manns að eiga sér húsaskjól, heimili, þar sem hann getur unað glaður við sitt, heimili, þar sem hann þarf ekki að bera kvíðboga fyrir því, að heilsa konu og barna sé í hættu vegna lélegra heilsuspillandi húsakynna. Þess vegna er það eitt af markverðustu verkefnum stjórnarvaldanna á hverjum tíma að finna þær leiðir, sem beztar eru, til þess að íbúðir verði nógu margar og nógu góðar handa fólkinu. Það er að finna leiðir til að sameina framtak og sjálfsbjargarviðleitni einstaklinganna, samtök þeirra og samtakamátt og fyrirgreiðslu af hendi stjórnarvaldanna, ríkis, bæjar- og sveitarfélaga.

Sumir halda fram þeirri skoðun, að hið opinbera eigi að byggja öll hús, eiga íbúðirnar og leigja þær út. Þessi stefna, sem kommúnistar eru fyrst og fremst málsvarar fyrir, er varhugaverð fyrir hvert þjóðfélag. En sú stefna samsvarar heldur ekki kröfum tímans, að hið opinbera megi hvergi koma nærri með aðstoð, einstaklingarnir verði sjálfir hver og einn að sjá sér fyrir húsnæði og byggja yfir sig án nokkurrar fyrirgreiðslu frá hinu opinbera. Báðar þessar skoðanir eru úreltar.

Hér verður að fara hinn gullna meðalveg. Framtak, ábyrgðartilfinningu, sjálfsbjargarviðleitni einstaklinganna verður að nýta til hins ýtrasta. En hið opinbera þarf að rétta þeim hjálparhönd á marga lund. Hið opinbera verður að forðast að leggja stein í götu manna með hömlum á byggingarfrelsi, of miklum takmörkunum á innflutningi byggingarvara eða óhóflegri skattaálagningu. Þvert á móti. Það þarf að greiða fyrir þeim, t.d. með hagkvæmum lánum.

Stefna sjálfstæðismanna er sú, að allir borgarar þessa þjóðfélags eigi kost á að eignast eigin íbúðir. Verkefni hins opinbera á að verða að stuðla að því á alla lund, að svo megi verða. Og hvers vegna? Vegna þess að Íslendingum er í blóð borin sú lund allt frá landnámstíð, að þeir vilja vera sjálfseignarmenn. Bændurnir í sveitinni óska flestir að vera sjálfseignarbændur, en ekki leiguliðar. Hvöt manna til að leggja á sig erfiði og aukavinnu sjálfra sin og sinna nánustu verður að örva, en ekki draga úr henni. Reynslan er sú, að fyrir þjóðfélagið sé betra, að menn eigi sjálfir íbúðir. Þegar hið opinbera á íbúðir og leigir þær út, verður viðhaldskostnaður oft og tíðum svo mikill, að leiga hrekkur ekki fyrir viðgerðarkostnaði, hvað þá vaxtagreiðslum, afborgunum o.s.frv. Sem dæmi um þetta sjónarmið vil ég nefna, að bæjarstjórn Oslóborgar ákvað fyrir nokkru að selja þær leiguíbúðir, sem bærinn átti, og skiptu þær þúsundum. Þær voru seldar leigjendum með vægum kjörum, og vakti þetta bæði ánægju kaupendanna og hafði í för með sér verulegan sparnað fyrir bæjarfélagið, er það losnaði við viðhaldsskylduna.

Leið, sem er táknræn fyrir samstarf hins opinhera og einstaklinga, er bygging Bústaðahúsanna í Reykjavík. Bæjarstjórn Reykjavíkur ákvað að byggja rúmlega 200 íbúðir þannig, að fjórar íbúðir eru í hverju húsi, en þau eru tvær hæðir. Bærinn steypti upp þessar byggingar, lagði í þær hitalagnir og húðaði þær að utan. Þetta er um helmingur byggingarkostnaðar. Síðan voru íbúðirnar seldar þeim, sem mest þurftu á að halda, fyrst og fremst barnafjölskyldum. Kaupandi tók að sér að fullgera íbúðina, en það fé, sem bæjarfélagið hafði í þetta lagt, var lánað kaupanda til langs tíma með lágum vöxtum, eða til 50 ára með 3% vöxtum. Þetta samstarf einstaklingsframtaksins og bæjarfélagsins hefur gefizt vel. Bæjarstjórnin hefði að sjálfsögðu óskað að geta haldið áfram á þessari braut, en því miður voru lán ekki fáanleg til að halda áfram. En enginn vafi er á því, að hér er fundið fyrirkomulag, sem æskilegt er að halda áfram í stórum stíl og það sem allra fyrst.

Síðan 1947 hefur mikill samdráttur orðið í byggingarstarfsemi Íslendinga. Það stafar af gjaldeyris- og lánsfjárskorti. Á því ári voru sett lög um fjárhagsráð og áskilið samþykki þess til að byggja sér íbúð. Það leið ekki á löngu, áður en raddir komu upp um, að fráleitt væri að hafa jafnstrangar hömlur á íbúðabyggingum. Sjálfstæðismenn á þingi og í bæjarstjórn Reykjavíkur hófu fljótlega baráttu fyrir því, að byggingar smáíbúða yrðu leyfðar, íbúða, sem menn byggðu sjálfir að verulegu leyti með eigin vinnu sin og sinna. Þar sem erfitt var um lánsfé, var augljóst, að þarna var bundin og ónotuð orka, sem þjóðfélaginu væri fengur að leysa úr læðingi. Haustið 1951 hafðist þetta mál loks fram. Þá reis mikil byggingaralda, og hafa einstaklingar og skyldulið þeirra skapað ótrúleg verðmæti, sem ella hefðu farið forgörðum, meðan bannið ríkti í algleymingi.

Að vísu eru slíkar smáibúðabyggingar dýrar fyrir hvert sveitarfélag vegna þess, hve mikið þarf af götum. leiðslum o.s.frv., og að sjálfsögðu þarf að fara einnig inn á braut sambýlis- og fjölbýlishúsa. En eins og sakir stóðu fyrir tveim árum vegna lánsfjárskortsins, var þetta eini möguleikinn til þess að fjölga íbúðum að ráði. Hefði þessi leið ekki verið farin, hefðu mörg hundruð íbúðir, sem nú eru í smíðum eða teknar til afnota, ekki verið reistar. En til þess að bygging smáíbúða og til þess að það samstarf, sem ég nefndi um Bústaðahúsin, gæti orðið að veruleika, var frumskilyrði að breyta skattalögunum. Íslenzk skattalög eru þannig úr garði gerð, að aukavinna manna við að byggja eigin íbúð var metin til tekna á því ári og þessum áætluðum tekjum bætt ofan á aðrar tekjur mannsins. Margur efnalítill maðurinn, sem hafði í sveita síns andlitis komið upp yfir sig húsi, missti íbúðina vegna þessarar gífurlegu skattabyrðar. Allir geta skilið, hvílík raun það hefur verið mörgum fjölskyldum eftir allt, sem menn höfðu á sig lagt, að vera þannig flæmdir frá íbúðum sínum fyrir skattpyndingu hins opinbera. Þess vegna fluttu sjálfstæðismenn á þingi 1949 frv. til l. um, að slík aukavinna við að koma upp íbúðum yfir sjálfa sig og fjölskyldu skyldi skattfrjáls. Þessi lagabreyting um skattfrelsi aukavinnunnar náði fram að ganga og varð grundvöllur allrar þessarar byggingarstarfsemi.

Nú hefur enn náðst merkur áfangi í húsnæðismálunum. Með þeim lögum, sem afgreidd verða á þingi næstu daga um afnám fjárhagsráðs, er bygging íbúða allt að 520 m3 að stærð alveg frjáls, hvort sem um er að ræða einnar hæðar hús eða fjölbýlishús og hvaða aðili sem stendur að þeirri byggingu. Með þessu eru opnaðir nýir möguleikar, sem ég vænti að muni skapa nýjar og miklar framkvæmdir.

Því byggingarfrelsi, sem ég nú minntist á, ber mjög að fagna, en einn mesti örðugleikinn nú, eftir að þetta frelsi er fengið, er lánsfjárskorturinn. Á stríðsárunum og í styrjaldarlok var hér nægilegt lánsfé til margvíslegra framkvæmda, en síðan hefur skortur lánsfjár háð framkvæmdum og húsbyggingum. Þetta mál er mjög erfitt úrlausnar. Kommúnistar halda því fram, að þetta stafi af illvilja stjórnarvaldanna, það sé enginn vandi annar en að setja seðlapressuna í gang, láta Landsbankann prenta seðla. Slíkar aðgerðir í stórum stíl eru vísasti vegurinn til að skapa hér stóraukna verðbólgu, atvinnuleysi og örbirgð, því að aukin seðlaútgáfa verður auðvitað að hafa grundvöll í auknum gjaldeyristekjum og útflutningsverðmætum. En vafalaust má auka lánsfjármöguleikana í stórum stíl á ýmsan hátt, eins og hæstv. forsrh. hefur í ræðu sinni hér áðan gert glögga grein fyrir, og vil ég við þetta tækifæri fagna sérstaklega ummælum hæstv. ráðh. um fyrirgreiðslu þá, sem ríkisstj. hefur haft til meðferðar og athugunar um aukin lán til íbúðabygginga.

Hin breytta stefna í byggingarmálum, sem nú verður upp tekin með auknu frelsi, mun greiða fyrir húsnæðislausa fólkinu, sem hefur þurft að berjast undanfarin ár bæði gegn ríkisvaldinu, sem hefur bannað því að byggja, og gegn fátækt og efnaleysi, þar sem lán var yfirleitt hvergi að fá.

Nú er snúið við blaði. Nú á það bæði að vera frjálst að byggja sér íbúð og auk þess svo um samið, að ríkisvaldið skuli reyna ettir föngum að greiða fyrir þeim, sem byggja, þó að þeir hafi ekki sjálfir fjárhagslega getu til þess.

Meðal þeirra aðila, sem eiga hér hlut að máli, eru bæjar- og sveitarfélög. Til þess að þau geti lagt fram sinn skerf, þarf að tryggja þeim fleiri tekjustofna. Undanfarin ár hafa fulltrúafundir sveitarstjórnasambandsins og bæjarstjórafundir lagt á það ríka áherzlu, að gagngera breytingu þurfi að gera varðandi tekjustofna bæjar- og sveitarfélaganna, það verði að afla þeim annarra og fleiri tekjustofna en útsvaranna einna.

Í sambandi við þá skattaendurskoðun, sem nú stendur yfir, verður að sjálfsögðu að taka þetta mál til meðferðar, enda var um það samið við myndun ríkisstjórnarinnar. Einnig verður að sjálfsögðu af hálfu bæjar- og sveitarfélaga að krefjast þess, að bót verði ráðin á þeim vanskilum, sem ríkissjóður hefur löngum verið í við ýmis bæjarfélög vegna framlaga ríkissjóðs til skólabygginga og annarra framkvæmda.

Bæjar- og sveitarfélögin ráða ekki nema að nokkru leyti sjálf sínum útgjöldum, því að víða er meira en helmingur allra útgjalda bæjar- og sveitarfélaga lögbundinn. En bæjar- og sveitarfélögin hafa miklu hlutverki að gegna í þessu þjóðfélagi, og það verður að kappkosta, að fjárhagur þeirra sé öruggur, því að á honum byggjast allar framkvæmdir og framfarir. En um leið verður að tryggja nú og framvegis, að sjálfstæði sveitarfélaganna sé ekki skert, heldur sé sjálfstjórn þeirra aukin, því að sú hefur verið reyndin hér og annars staðar, sem ég þekki til, að sjálfstæð sveitarfélög eru hyrningarsteinar undir lýðfrjálsu þjóðfélagi. Ekkert þjóðfélag getur haldið sjálfstæði og lýðfrelsi, nema sjálfstjórn sveitarfélaganna sé virt.

Fyrir tveim árum flutti ég á Alþ. till. um, að fjórðungur söluskatts rynni til sveitarfélaga. Ég harma, að sú till. skyldi stöðvuð, en um leið og hv. 5. landsk. þm., Emil Jónsson, minntist á þetta mál í ræðu sinni áðan, hefði hann einnig mátt geta þess, að þessi barátta hefur þó borið nokkurn árangur. Á þessu sama þingi, 1951, var samþ., að ríkið greiddi 7 millj. kr. af skuldum sínum við bæjarfélögin, og vænti ég, að nokkuð verði notað af greiðsluafgangi ríkissjóðs í ár í sama skyni.

Ég hef varið mestum hluta tíma míns til þess að ræða um húsnæðismálin. Það er vegna þess, að ég tel það eitt okkar mesta menningarmál, mannúðar- og heilbrigðismál, að landsmenn búi í hollum og vistlegum húsakynnum. Húsnæðisbölið leiðir oft til þess, að ungt fólk getur ekki stofnað heimili árum saman, börn verða heilsuveil, unglingar leiðast á glapstigu, hjónabandshamingja brestur. Nú þarf að sameina alla þá aðila, er hlut eiga að máli, til stórra átaka í hyggingarmálum. Markið er, að allir landsmenn eigi þess kost að eignast heilsusamlega íbúð. Þetta getum við gert, Íslendingar, aðeins ekki allt í einu, en ef við hvessum sjónir á markinu, þá munum við sigrast á öllum erfiðleikum.