27.10.1955
Neðri deild: 11. fundur, 75. löggjafarþing.
Sjá dálk 497 í C-deild Alþingistíðinda. (1856)
34. mál, olíuverslun ríkisins
Flm. (Bergur Sigurbjörnsson):
Herra forseti. Það virðist vera nokkuð einróma álit allra landsmanna nú orðið, að efnahagsástand þjóðarinnar sé mjög bágborið og að undirstöðuatvinnuvegir þjóðarinnar fái ekki starfað styrkja- eða aðstoðarlaust af hálfu ríkisins. Um hitt eru menn ekki jafnsammála, af hverju þessi vandkvæði atvinnuveganna stafi né á hvern hátt væri hægt úr þeim að bæta með raunhæfu móti. Þó virðist það svo, að menn ættu að geta verið á eitt sáttir um það, að ef með einhverju móti tækist að lækka framleiðslukostnað atvinnuveganna, þ. á m. til dæmis sjávarútvegsins, mundi að sjálfsögðu hagur og afkoma þeirrar atvinnugreinar batna til muna. Spurningin er því: Er möguleiki að draga úr þessum kostnaði sjávarútvegsins, og þá, ef svo væri, á hvern hátt? Eru nokkrar leiðir tiltækar í því efni?
Ég þykist víss um, að einhverjir mundu kasta því fram, í spaugi vonandi, að það væri til auðveld leið til að draga úr rekstrarkostnaði útgerðarinnar, það væri ekki annað en að lækka kaup verkamanna og sjómanna, með því móti mundi hagur útgerðarinnar batna til stórra muna og sennilega þyrfti hún engra styrkja við, og þá þyrfti sennilega ekki heldur að halda áfram á þeirri braut að fella gengi krónunnar til aðstoðar útveginum, eins og það er ævinlega kallað.
Að sjálfsögðu er þetta stærðfræðilega rétt. En lengra ná sannindi þessa ekki. Ég hef engan mann heyrt halda því fram í alvöru síðustu árin að afloknum verkföllum, að ástæða hefði nú verið til að lækka kaupið, lækka kaup verkamanna i stað þess að hækka það. Þvert á móti virðist mér allir menn, sérstaklega stjórnmálamenn, hvar í flokki sem þeir hafa staðið, sammála um það, að verkfallið hafi verið óhjákvæmileg nauðvörn verkalýðsins til að reyna að fá kjör sín bætt. Hitt hafa menn svo jafnframt sagt, að til væru að vísu aðrar leiðir til að ná þessu sama marki, en hingað til hefur ekki fengizt nægilegur meiri hluti, ekki hér á Alþ. a.m.k., til að fara þær leiðir.
Ég hygg, að allir ættu að geta verið sammála um, að frumskylda og eitt helzta markmið sérhvers þjóðfélags sé einmitt það, að þegnar þess geti sífellt búið við betri og betri kjör, eftir því sem tímar líða. Það verður að sjálfsögðu ekki gert með því að lækka kaup hinna vinnandi stétta, verkamanna og sjómanna. En ef sú leið er ekki fær og enginn fæst til þess í alvöru að óska eftir því, að sú leið sé farin til þess að bæta kjör sjávarútvegsins núna, er þá nokkur önnur leið hliðstæð fær í þeim efnum?
Ég býst við, að allir gætu fallizt á það að sjálfsögðu, að mögulegt væri að bæta kjör útgerðarinnar, ef hægt væri að draga úr öðrum kostnaði hennar en vinnulaunum. En hitt er ég ekki viss um, að allir vildu fallast á, að það væri æskilegt að draga úr þessum kostnaðarliðum. Og það er í sjálfu sér ekki eðlilegt, að allir séu sammála um það. En þó tel ég ugglaust, að væri þess leitað í þessu þjóðfélagi, hvernig hugur almennings væri í því máli, þá mundi það koma í ljós, að mikill meiri hluti þjóðarinnar teldi þetta ekki aðeins æskilega leið, heldur jafnframt algerlega sjálfsagða. En við vitum það allir, að sérstaklega hin síðari ár hefur vilji og óskir meiri hluta þjóðarinnar lítils mátt sín hér í þingsölunum.
Það hefur ekki farið á milli mála að undanförnu, að ástandið í efnahagsmálum þjóðarinnar væri nú komið í það horf, að einhverra úrbóta þyrfti við á næstunni, ef ekki ætti að leiða til algerra vandræða. Það er öllum ljóst, að verði ekki gerðar einhverjar sérstakar ráðstafanir næstu mánuði, muni a.m.k. togaraflotinn stöðvast algerlega og jafnvel bátaflotinn líka.
Það er því öllum ljóst, að eitthvað verður að gera, og enn fremur er öllum jafnframt ljóst, að eitthvað verður gert. Spurningin er þá: Hvað er heppilegast, hvað er æskilegast fyrir þetta þjóðfélag, að gert verði? Og er ekki hægt að ná samstæðum meiri hluta á þingi þjóðarinnar fyrir að fara þær leiðir, sem að dómi almennings ættu að öðru jöfnu að vera æskilegastar og heppilegastar, ekki aðeins í bráð, heldur einnig í lengd?
Ég vænti þess, að öllum hv. þm. að minnsta kosti sé einnig ljóst, að í þessum efnum er ekki um að ræða neina fullnaðarlausn með því að benda á eina leið, heldur röð af samvirkum aðgerðum, ef á að takast að afstýra þeim voða, sem fram undan blasir við. En þó að mönnum sé þetta ljóst, þá verður jafnframt að hafa það hugfast, að allar þær ráðstafanir, sú röð samvirkra ráðstafana, sem þarf til að bjarga efnahagslífi landsins, verður að sjálfsögðu ekki farin nema með því að framkvæma eina ráðstöfun eftir aðra til þess að ná þessu marki.
Með tilliti til þess, sem ég hef hér sagt, og í beinu samræmi við það höfum við þm. Þjóðvfl. borið hér fram á þskj. 35 frv. til l. um olíuverzlun ríkisins. Tilgangur þessa frv. er að fá lækkaðan kostnað útgerðarinnar með því að koma breyttu og bættu skipulagi á olíusöluna, koma henni undir yfirstjórn, sem getur haft það í hendi sinni að ákveða olíuverðið í samræmi við hag og afkomu útgerðarinnar og þörf þjóðfélagsins á hverjum tíma.
Það getur engum manni blandazt hugur um það, hve mikilvægt það væri fyrir útveginn, ef það mætti takast með einhverjum ráðum að lækka olíu í verði frá því, sem nú er. Öllum er nokkurn veginn ljóst, hve þýðingarmikill liður olían er í rekstri útgerðarinnar. Til þess að menn geti ofur lítið glöggvað sig á því atriði, vil ég aðeins nefna það, að árið 1953 voru fluttar til landsins ýmsar tegundir af olíum og benzíni fyrir 127 millj. kr. rúmlega að gjaldeyrisverðmæti, en 159 millj. kr. komnar hingað til landsins. Af þessum tölum ætti mönnum að verða nokkuð ljóst, hvað hér er um að ræða og hve geysilega þýðingarmikill liður í starfsemi þjóðfélagsins, fyrst og fremst útgerðarinnar, en einnig annarra atvinnugreina, þessi orkugjafi er.
Nú hafa menn um það nokkra hugmynd, hvað þessi olía muni vaxa að verðmæti hér á innanlandsmarkaði, miðað við það skipulag, sem nú ríkir í þeim efnum. Ekki mun of í lagt að gera ráð fyrir, að olíuverðið tvöfaldist á tímabilinu frá því að hún kemur hingað til lands og þangað til hún er komin til neytenda hér innanlands, en það þýddi það, að árið 1953 hefðu landsmenn keypt olíu fyrir rúmlega 300 millj. kr. á innanlandsmarkaði.
Þegar menn hugleiða svona stórar tölur, sjá þeir jafnframt, að þar getur oltið á talsverðu, hvernig á er haldið, ekki aðeins álagningu, heldur og allri meðferð og starfsemi þeirra fyrirtækja, sem þann atvinnurekstur stunda að selja olíu. Það eitt gæti sparað atvinnuvegum landsins milljónatugi, ef rekstur fyrirtækjanna, sem olíuna selja, væri hafður eins hagkvæmur og einfaldur og frekast mætti. Auk þess sjá allir, að álagning á svona stórar upphæðir hlýtur að geta haft mjög mikilvægar afleiðingar í för með sér eftir því, hvort henni er í hóf stillt eða ekki, eftir því, hvort markmiðið með olíusölunni er að safna sem mestum gróða eða að útvega atvinnuvegunum orkugjafa með sem ódýrustu móti.
Nú er mönnum það ljóst, að hér á landi hefur að undanförnu að minnsta kosti ekki verið gerð alvarleg tilraun til þess að draga úr kostnaði við olíuverzlun eins og unnt væri. Menn þurfa ekki annað en að virða fyrir sér það þrefalda bákn, sem hér hefur verið sett á stofn til að verzla með þessa vöru. Menn þurfa ekki annað en að hugsa til þess, að hér í Reykjavík eru þrjár aðalbækistöðvar, þrjár aðalskrifstofur með stórum hópum starfsmanna, þrjár aðalbirgðastöðvar með fjölda starfsmanna o.s.frv., til þess að gera sér grein fyrir því, að hér mætti verulega draga úr kostnaði, ef það sjónarmið ríkti eitt að útvega atvinnuvegunum þessa vöru með sem hagkvæmustu verði. Ef menn virða svo fyrir sér olíuverzlunina ýtarlegar, sem rekin hefur verið hér á landi á undanförnum árum, sjá menn strax, að það er ekki aðeins í Reykjavík, sem þannig er haldið á málunum, heldur er sama aðferð notuð um allt land. Í öllum kaupstöðum landsins eru útibússkrifstofur, sín frá hverju félagi. Í sömu kaupstöðum eru þrjár aðalbirgðastöðvar, sín frá hverju félagi. Meðfram vegum landsins standa þrír benzíngeymar, víðast hvar hlið við hlið með stuttu millibili. Allir sjá og skilja, að þetta fyrirkomulag hlýtur að hafa mjög aukinn kostnað í för með sér, hækka olíuverðið mjög verulega frá því, sem vera þyrfti, og þar með auka að óþörfu á erfiðleika aðalatvinnuvega landsins.
Það skilja allir, að einu þjóðfélagi er engin blessun að því að festa fjármagn, hvort sem það á það sjálft eða erlendar þjóðir hafa viljað flytja það til landsins, að óþörfu í ýmsum hlutum. Sérstaklega verður það skiljanlegt hjá þjóð, þar sem mikið fjármagnshungur er ríkjandi eins og hér hjá okkur.
Auðvitað sjá allir og skilja, að það mikla fjármagn, sem fest hefur verið í olíuverzlun hér á landi, hefði betur verið komið og þjóðinni til meira gagns í ýmsum öðrum hlutum, en sú hefur raunin ekki á orðíð hér, eins og allir sjá. Og hvernig skyldi nú standa á því, að fjármagnið hefur leitað í jafnstórum mæli og svo algerlega að þarflausu í einmitt þessa atvinnugrein í landinu? Það kannast allir við það lögmál, sem hæstv. ríkisstj. hefur þótzt að undanförnu vilja stýra eftir, að þangað leitar fjármagnið fyrst og fremst, sem mests gróða er von.
Það hlýtur því að vera algerlega ljóst, að þegar fjármagnið leitar að nauðsynjalausu, að því er virðist, yfir í eina atvinnugrein sérstaklega, þá getur þar ekkert annað ráðið en mjög miklir gróðamöguleikar. Það er einnig á allra vitorði, að það er ekki aðeins rekstrarkostnaður við olíuverzlun hér á landi, sem er óhagkvæmur og óæskilegur, heldur og gróðinn af þessari verzlun. Það er allra vitorði, að sá gróði hefur verið mjög mikill, og að sjálfsögðu hlýtur hann að lenda með mjög miklum þunga á atvinnuvegum landsmanna. Í því sambandi er rétt að minnast á tvö dæmi. Fyrir nokkrum árum urðu tvö dagblöð hér í höfuðstaðnum til að birta upplýsingar um það, að eitt olíufélag landsins hefði hagnazt um allháa upphæð eftir ólöglegum leiðum. Mál þetta var talið svo alvarlegt, að því var vísað til dómstóla, og samhljóða niðurstaða dómstólanna varð sú, að þetta umrædda olíufélag hefði ætlað að ná sér í gróða á einum olíufarmi, sem nam nokkuð á aðra millj. króna. Í kosningabaráttunni 1953 varð þetta olíumál eitt helzta deilumál núverandi stjórnarflokka. Af einu aðalmálgagni hæstv. ríkisstjórnar var því svo bætt við i þessu sambandi, að sama olíufélag og uppvíst varð að þessu gróðabralli, sem ég áðan nefndi, hefði leyft sér að taka í álagningu á farmgjöld á einum einasta olíufarmi 700 þús. kr.
Þegar þetta mál komst í hámæli og blaðaskrif urðu um það, brugðu forstöðumenn olíufélagsins, sem um var að ræða, mjög skjótt við og lýstu því yfir, að þetta væri nú ekki meiningin, að vísu hefðu þeir tekið þessar 700 þús. í aukaflutningsgjöld á olíufarminn, en þeir ætluðu að skila þeim aftur. Þeir viðurkenndu sem sagt, að þeir hefðu tekið 700 þús. kr. ofan á flutningsgjald á einum olíufarmi, en af því að farið var að ræða málið, lofuðust þeir til að skila þessari upphæð aftur. Nú var engum ljóst, hvernig unnt var að skila þessari upphæð aftur, þar sem olían var komin til landsins og farið var að selja hana ýmsum viðskiptavinum, enda minnist ég þess ekki að hafa nokkurn tíma séð nokkurs staðar neinar sannanir fyrir því, að þessari upphæð hafi verið skilað réttum aðilum aftur.
En þó að þannig kæmi í dagsins ljós, að ýmislegt óhreint væri í starfsemi eins þeirra félaga, sem hér var um að ræða, var hitt jafnljóst, að það kom aldrei neins staðar fram, að um nokkurn verðmismun væri að ræða á olíu hjá olíufélögunum. Þau voru þar öll undir einum hatti, öll með sama verðið, enda þótt eitt félagið hefði orðið uppvíst að því að ætla að draga sér nær 2 millj. kr. á tveimur olíuförmum. Af þessum sökum tel ég, að menn hafi a.m.k. heimild til að láta sér detta í hug, að ýmislegt geti verið þarna fleira en í ljós hefur komið. Hvað sem um það er annars, hvort hin olíufélögin hafa rekið heiðarleg viðskipti eða ekki,þá má a.m.k. teljast fullvíst, að eina áhugamál þeirra, sem nú fara með olíuverzlun í þessu landi, er að safna gróða. Og það má teljast fullvíst. að þeir nota a.m.k. öll lögleg ráð til þess að ná þeim gróða í sínar hendur.
En þegar maður sér, að driffjöðrin í olíuverzluninni er sú að safna gróða í hendur þeirra félaga, sem með olíuna verzla, þá hlýtur einnig að verða ljóst, að þessi verzlun er ekki rekin með hagsmuni útgerðar eða annarra atvinnuvega landsmanna fyrir augum. Og það er af þeim sökum, að við þm. Þjóðvfl. höfum hér flutt frv. um breytta skipun þessara mála, að við höfum hér flutt frv. um að breyta olíusölunni á þann veg, að framvegis verði hún rekin með hagsmuni atvinnulífsins fyrir augum, en ekki gróðavon þeirra, sem með olíuna verzla.
Í þessu frv. er lagt til, að öll verzlun með olíu, hverju nafni sem nefnist, olíur og benzín, verði tekin í hendur verzlunar, er ríkissjóður eigi. Þá er og gert ráð fyrir því í þessu frv., að ríkisstj. kaupi tvö skip til að flytja til landsins þá olíu, sem landsmenn þarfnast. Er það ekki ákveðið í frv., hvort olíuverzlun sú, sem lagt er til að stofnuð verði, reki þessi skip eða Skipaútgerð ríkisins, heldur ætlazt til, að það verði athugað, hvort hagkvæmara verði talið, og þá verði það látið ráða um framkvæmdina.
Það ætti að vera ljóst, að það er mjög nauðsynlegt fyrir landsmenn að eignast olíuflutningaskip. Á sínum tíma var fyrsta skipafélag landsins, Eimskipafélag Íslands, kallað óskabarn þjóðarinnar. Þá var það talið slík nauðsyn, slík höfuðnauðsyn, að landsmenn ættu sjálfir skip til að flytja vörur til þjóðarinnar, að fyrirtækinu, sem stofnað var til að hrinda þessari draumsýn í framkvæmd, var valið nafnið óskabarn þjóðarinnar. En það verður ekki skýrt, a.m.k. ekki svo að ég skilji, hvernig á því geti staðið, að engum hefur dottið í hug að telja það jafnmikla nauðsyn fyrir þessa þjóð að flytja sjálf olíuna, sem hún notar, til landsins eins og aðrar vörur. Ég fæ ekki séð né skilið, að þar sé nokkur eðlismunur á, heldur sé það eitt og hið sama, þar ríki og gildi sama lögmál og að sá aðili, sem yrði fyrstur til að kaupa og reka slíkt olíuflutningaskip, mætti taka upp nafnið óskabarn þjóðarinnar, ekki sízt þar sem gamla fyrirtækið virðist nú hafa fyrirgert því nafni.
Af verzlunarskýrslum eða skýrslum um gjaldeyrisviðskipti þjóðarinnar er ljóst, að við Íslendingar höfum að undanförnu borgað um 30–40 milljónir í erlendum gjaldeyri á ári fyrir að flytja olíur til landsins. Nú hef ég ekki nákvæmar upplýsingar um, hvað olíuskip af þeirri stærð, sem hér er gert ráð fyrir, 15–20 þús. smálestir, mundi kosta. Heyrt hef ég, að það mætti fá fyrir 60–80 millj. kr. Það er því ljóst, að á nokkrum árum borgum við Íslendingar erlendum skipafélögum mörg olíuflutningaskip. Og ég þarf áreiðanlega að heyra einhver mjög mikilvæg rök flutt fram fyrir þeirri ráðstöfun, áður en ég skil, að hún sé nauðsynleg og sjálfsögð. Hitt finnst mér eðlilegt og sjálfsagt, að við Íslendingar borgum sjálfum okkur skipin, kaupum þau og eignumst þau sjálfir og njótum þess hagnaðar, sem af því er að flytja olíu frá útlöndum og hingað til landsins, en látum ekki erlenda menn og erlend skipafélög græða á okkur áratug eftir áratug.
Í frv. okkar er einnig gert ráð fyrir því, að olíudreifingarkerfi það, sem nú er til hér á landi, þ.e.a.s. eignir núverandi olíufélaga, verði tekið eignar- eða leigunámi, til þess að olíuverzlun ríkisins geti rekið verzlun með olíu og dreift henni með jafnfullkomnum hætti og nú á sér stað. Er svo ákveðið í frv., að hlutazt skuli um það, að þetta eignarnám komi sem jafnast niður á þeim olíufélögum, sem nú starfa, þannig að ekki verði teknar eignir á matsverði af einu félagi og hinum sagt að hypja sig með sínar eignir í burtu, heldur verði reynt að láta eitt ganga yfir alla, eftir því sem nokkur kostur er.
Það er að sjálfsögðu alveg rétt, að það er mögulegt að mismuna olíufélögunum mjög mikið í þessu efni. Það félag, sem gæti selt sínar eignir á matsverði hér innanlands, yrði miklu betur sett en hin, sem sagt væri að rífa eignirnar upp og selja þær burt úr landi eða á innanlandsmarkaði, því að þá mundi e.t.v. ekki fást matsverð fyrir þær.
Hitt er svo jafnljóst, að nauðsynlegt er einnig að setja fyrirvara um það, að olíuverzlun ríkisins skuli ekki skylt að kaupa hið þrefalda og allt of stóra olíudreifingarkerfi, sem nú hefur verið byggt í landinu að nauðsynjalausu, á fullu matsverði. Þess vegna höfum við flm. sett það ákvæði inn í frv., að olíusala ríkisins skuli aðeins kaupa það af því dreifingarkerfi, sem nú er í landinu, sem nauðsynlegt verði talið til að reka jafnumfangsmikla olíuverzlun og nú er þörf á að reka, kaupa þennan hluta af dreifingarkerfinu á matsverði, en síðan skuli olíuverzlunin eða ríkissjóður gefa olíufélögunum kost á að kaupa afganginn af dreifingarkerfinu á nokkrum hluta þess verðs, sem það yrði metið á, 30%. En jafnframt skuli olíufélögunum eða eigendum tækjanna gefinn kostur á að hafna þessu og selja þá eignir sínar, hvort sem þeir vilja heldur innanlands eða utan. Þetta virðist mér mjög sanngjörn, eðlileg og sjálfsögð ráðstöfun.
Þá er einnig gert ráð fyrir því í frv., að olíuverzlun ríkisins annist olíusölu á sama hátt og nú hefur verið gert, þ.e.a.s. með tilliti til dreifingar, að hún selji olíuna gegnum eigið dreifingarkerfi um allt land. En einnig er gert ráð fyrir, að hún selji olíusamlögum útvegsmanna, kaupfélögum, smásöluverzlunum og ýmsum öðrum aðilum. Einnig eru í frv. ákvæði um að skylda olíuverzlunina til að hafa nægilegan forða að jafnaði í landinu af olíum, svo að atvinnuvegunum þurfi ekki að stafa hætta af því, að það geti orðið olíulaust og rekstur stöðvist af þeim sökum.
Ýmis ákvæði eru fleiri í þessu frv., sem ég tel ekki ástæðu til að rekja ýtarlega að þessu sinni, því að ég vona, að tilefni gefist til þess síðar, þar sem ég treysti því fastlega, að frv. verði ekki svæft í nefnd. En á það eitt vildi ég benda, að megintilgangurinn með þessu frv. er að gera olíusöluna i landinu mun hagkvæmari en nú er og haga henni eftir því, hver þörf atvinnuveganna er, en ekki að hafa hliðsjón eingöngu af gróðamöguleikum í sambandi við hana.
Það er að sjálfsögðu alveg ljóst, að eins og nú standa sakir um afkomu sjávarútvegsins og atvinnuvega landsins yfirleitt, hlýtur megintilgangurinn með frv. í augnablikinu að vera að gera í fyrsta lagi rekstrarkostnað olíuverzlunar sem allra minnstan, en þar að auki að afnema ágóða algerlega, á meðan svo er háttað, að helzti atvinnuvegur og undirstöðuatvinnuvegur þjóðarinnar, sjávarútvegur, fær ekki borið sig nema með einhverjum annarlegum ráðstöfunum eins og óæskilegum og óþörfum bílainnflutningi. Hitt er að sjálfsögðu opið og verður að vera á valdi hverrar ríkisstj. að haga verðlagi á olíunni nokkuð eftir því, hvernig efnahagsástand landsins og afkoma atvinnuveganna er hverju sinni. Þess vegna er í frv. líka ákvæði um það, að ríkisstj. skuli ákveða hámarksverð ekki aðeins á þeirri olíu, sem hún selur, heldur og á allri annarri olíu, þ.e.a.s. olíu, sem er seld í gegnum dreifingarkerfi þeirra aðila, sem olíuverzluninni er heimilt að selja í heildsölu.
Ég hygg svo, að fleiri orð ættu að vera óþörf um þetta mál að sinni, en vil vísa til grg. með frv. og þá sérstaklega þess, sem þar er sagt um eðli olíuverzlunar í sjálfu sér, nefnilega það, að olíuverzlun er nokkurs annars eðlis en verzlun með aðrar vörur, þar sem olía er heimsmarkaðsvara, vara, sem breytist ekki eftir tízku eða öðru frá einu ári til annars, vara, sem nokkuð sama er í hvaða landi er keypt, bæði með tilliti til verðs og gæða, og vara, sem engin áhætta fylgir að flytja inn og selja. En þetta er eitt veigamesta atriðið fyrir því, að einmitt slíka vöru beri að taka í hendur ríkisfyrirtækis, ekki sízt þar sem það er jafnþýðingarmikil vara fyrir atvinnulíf þjóðarinnar og olían er.
Að svo mæltu vil ég leggja til, að frv. verði vísað til 2. umr. og hv. fjhn.