12.10.1956
Sameinað þing: 1. fundur, 76. löggjafarþing.
Sjá dálk 49 í B-deild Alþingistíðinda. (25)
Rannsókn kjörbréfa
Magnús Jónsson:
Herra forseti. Hv. þm. Ak. (FS) lét þau orð falla í gær í lok sinnar ræðu, að meiri hluti kjósenda og þá væntanlega einnig hann sjálfur teldi mjög illa farið með tíma Alþ. að vera að flytja þetta mál inn á Alþingi.
Ég verð nú sannast sagt að segja það, að ég harma mjög, að það skyldi verða hlutskipti jafnmæts manns og hv. þm, Ak. að flytja hér jómfrúræðu sína í Alþ. til að verja einhverja þá mestu misnotkun, sem nokkurn tíma hefur verið í frammi höfð í sambandi við kosningatilhögun og kosningalög hér á Íslandi. Það harma ég mjög, því að hann á sannarlega betra hlutskipti skilið en það.
Ég geri ekki ráð fyrir því heldur, að neinn landsmanna undrist það, að þessu máli skuli vera hreyft hér í byrjun Alþ. og að Sjálfstfl. hafi hér uppi þau mótmæli, sem hann lagði fyrir landskjörstjórn á sínum tíma. Það er öllum vitanlegt, að Alþ. er æðsti dómstóll um það, hvort þm. séu rétt kjörnir eða ekki og hvort að lögum sé farið í því efni. Það má vel vera, að sú tilhögun sé óheppileg, og ég skal fúslega játa, að það getur í mörgum tilfellum verið vafasamt að veita Alþingi slíkan rétt. En engu að síður er þetta tvímælalaus réttur samkvæmt stjórnarskránni, og það er ekki aðeins réttur, heldur um leið skylda Alþingis að sjá um það, að Alþ. sé kjörið í sem beztu samræmi við þær reglur, sem þingið sjálft hefur sett, og í samræmi við þann sjálfsagða tilgang, sem hlýtur að liggja að baki þingræðisskipulagi hvers lýðræðisríkis, að Alþ. sé á hverjum tíma skipað í sem nánustu samræmi við þjóðarviljann.
Það kemur auðvitað engum á óvart, þó að hv. framsóknarmenn gerist hér talsmenn ranglætis í kjördæmaskipan og kosningu. Það hafa þeir alla tíð verið, og það væri mjög einkennilegt, ef þeir allt í einu færu nú að skipta um tón í því efni, því að þeir hafa alltaf á ranglætinu lifað. Hinu er meiri ástæða til að undrast yfir, að Alþfl. og Sósfl., sem nú kalla sig Alþýðubandalag, skuli hér nú taka í sama streng, því að báðir þessir flokkar hafa í sambandi við umræður um kjördæmaskipan og kosningar á undanförnum árum og áratugum jafnan leitazt við að styðja þær breytingar, sem til aukins réttlætis leiddu í þessu efni. Nú hafa þeir horfið af þeirri braut. Hvaða ástæður þar liggja til grundvallar, skal ég engu um spá, en þetta er engu að síður staðreyndin. Má þó segja, að hlutur sósíalista sé hér lakastur, vegna þess að þeir hafa í sambandi við þennan sérstaka verknað, sem hér er til umræðu, haft uppi miklar fordæmingar og það meiri fordæmingar og stóryrði en nokkurn tíma hafa komið fram frá hálfu okkar sjálfstæðismanna. Þegar maður t. d. les ummæli eins og þau, sem birtust í Þjóðviljanum 31. maí 1956 og þannig hljóðnuðu, með leyfi hæstv. forseta: „Hvar lendum við, ef það eiga nú að vera góðar lagaskýringar á Íslandi, að heimilt sé að brjóta anda og tilgang laga? Hvað stoðar að fjargviðrast yfir smáþjófum, svindlurum og bröskurum, ef sú hugsjón heilla stjórnmálaflokka á að standast að brjóta niður stjórnarskrá, kosningalög og þá undirstöðu lýðræðislegra kosningahátta, að atkv. kjósenda eigi að ráða skipun Alþingis?“ — þá gegnir það mikilli furðu og hlýtur að vekja alþjóðarathygli, að þessir sömu menn sem fordæma jafnheiftarlega þann verknað, sem hér hefur verið framinn, skuli nú standa upp á hinu háa Alþingi og segja: Jú, að vísu var þetta nú slæmt, en af því að við erum komnir í ríkisstj., þá er þetta allt orðið gott. — En þetta er staðreynd, og fram hjá henni verður ekki gengið. Það er aðeins þjóðarinnar sjálfrar og kjósendanna að draga sínar ályktanir af framferði slíkra manna.
Það er hér búið að ræða mikið um lagaatriði og lögskýringar í sambandi við það mál, sem hér er til umræðu, og skal ég ekki út í þá sálma frekar fara. Það er vafalaust rétt, að þær lagagreinar, sem hér um fjalla, er hægt að skilja á tvo vegu, þær eru alls ekki ljósar. Og það er ástæðan til þess, að landskjörstjórn á sínum tíma taldi sig ekki hafa aðstöðu til þess að fylla út í þessi lagaákvæði á þann hátt, að niðurstaðan gæti orðið skynsamleg og réttlát. Þetta er út af fyrir sig kannske ekki að undra frá hálfu landskjörstjórnar, sem hefur aðeins þennan lagastaf, eftir því sem hún getur skýrt hann, til þess að styðja sig við. En aðstaða og afstaða Alþingis hlýtur hér að verða nokkuð önnur, vegna þess að Alþ. hefur sjálft sett þessi lög, sem landskjörstjórnin er hér að reyna að útskýra, Og Alþ. veit sjálft, hvað hefur legið að baki þeirra laga, og ef þau eru ekki nægilega skýr, þá verður Alþingi að úrskurða í samræmi við það, sem hefur verið tilgangurinn með lagasetningunni.
Það vita allir hv. alþm., að þær breytingar, sem gerðar hafa verið á kjördæmaskipan og kosningalögum síðustu áratugi, hafa allar hnigið í þá átt að reyna að tryggja það, að Alþ. yrði betri og sannari mynd af þjóðarviljanum en það áður var. Allar lagabreytingarnar hafa hnigið í þá átt. Ég held því, að það geti naumast leikið nokkur vafi á, að ef þeir þingmenn, sem þá sátu á Alþ., er sú lagabreyting var gerð, er nú gildir í kosningalögum varðandi þetta atriði, hefðu haft í huga, að sú tilraun yrði gerð, sem hér hefur verið framkvæmd, til þess að fá kjörna miklu fleiri þm. en viðkomandi flokkar ættu nokkra sanngirni til, þá mundi slíkt hiklaust hafa verið bannað með skýrum orðum. Ástæðan til þess, að það er ekki beint tekið fram í kosningalögum eða stjórnarskrá, er augljóslega sú, að Alþ. kom ekki til hugar, að slíkur verknaður yrði framinn, sem nú er orðinn að raunveruleika hér á Íslandi, að flokkar mundu mynda með sér samfylkingu í því skyni einu að fá kjörna óeðlilega marga þingmenn, að misnota ákvæði þau, sem sett voru í stjórnarskrá og kosningalög um uppbótarþingsæti, á þann hátt, að uppbótarþingsætin féllu ekki til jöfnunar, heldur til aukins ranglætis. Þetta liggur í augum uppi, og af því leiðir, að bollaleggingar um lögskýringar á þessum óljósu lagaákvæðum að öðru leyti hafa sáralitla þýðingu, vegna þess að þetta er kjarni málsins. Það hefur alltaf verið stefna Alþ., þ. e. a. s. að undanskildum Framsfl. þó, að stefna til aukins réttlætis í sambandi við kjördæmaskipun og kosningar.
Hv. 1. þm. Eyf. hneykslaðist yfir því, að hér væri verið að finna að þessum vinnubrögðum, vegna þess að þetta væri ekki annað en lagaákvæði, sem sett hefðu verið af öðrum flokkum en Framsfl. Jú, mikið rétt, þau voru sett af öðrum en honum, en það voru sannarlega ekki sett þessi lagaákvæði með það í huga, að þau yrðu notuð til þess að fremja enn meira ranglæti en áður gilti. Það hlýtur að vera hverjum manni ljóst.
Það sannar því ekkert um það, að lagaákvæði séu í eðli sínu gölluð, þó að einhverjum með alls konar brögðum og lagakrókum reynist auðið að komast fram hjá lagaákvæðunum, svo sem hér hefur verið gert.
Þetta er því sú staðreynd, sem Alþingi stendur andspænis nú. Það er hinn endanlegi dómstóll um þetta mál, og það verður afgerandi um skilning á þessum lagaákvæðum, hvað Alþingi gerir nú, hvort það telur hér rétt að farið eða rangt. Það er vitanlega hægt að hafa í frammi alls konar tilfæringar til þess að fá út óeðlilega niðurstöðu í sambandi við kosningar til Alþingis, ef það á að löggilda, ef refjarnar og brögðin eiga að löggildast af Alþingi. Það var ósköp vel auðið fyrir Sjálfstfl. t. d. að mynda tvo kosningaflokka, sem gat hæglega leitt til þeirrar niðurstöðu, að flokkurinn hefði fengið 2–3 þingsætum fleira. Þetta var hægt. En það var okkar skoðun, að slíkt væri ekki sæmandi, vegna þess að það bryti algerlega í bága við þá hugsun, sem lægi að baki ákvæðum kosningalaganna um uppbótarþingsæti. Þess vegna var það ekki gert.
Það er því augljóst mál, að Alþingi stendur nú frammi fyrir mjög alvarlegri ákvörðun, vegna þess að hér er sannarlega ekki um neitt hégómamál að ræða. Hér er um það að ræða, hvort það eigi að löggilda misnotkun á lögum settum af Alþingi eða hvort það eigi að koma í veg fyrir slíka óhæfu. Atkv. hv. þm., sem hér verða síðar greidd um þetta efni, skera úr um skoðun þeirra varðandi þetta atriði.
Það hefur verið sýnt fram á það hér í umr. af hv. þm. G-K. (ÓTh), hvílík firra það er hjá hv. 3. þm. Reykv. (EOl) að halda því fram, að ekki sé hægt að breyta úrskurði landskjörstjórnar hér á Alþingi, vegna þess að þjóðin hafi gengið til kosninga í þeirri sannfæringu, að þessum úrskurði yrði ekki breytt. Hér er vitanlega um algeran misskilning að ræða. Þjóðin gekk ekki til kosninga með neina slíka sannfæringu, vegna þess að hafi hún haft ástæðu til einhverrar sannfæringar í því efni eða fullvissu, þá hlaut það frekar að hníga í þá átt, að þessi uppbótarþingsæti yrðu gerð ógild, því að þrír stjórnmálaflokkar höfðu lýst því yfir, að þeir teldu, að hiklaust bæri að gera þessi uppbótarþingsæti ógild. Og það voru hverfandi litlar líkur til, að Alþfl. og Framsfl. tækist að ná hreinum meiri hl. á Alþingi til að verja ranglætið. Eftir að úrskurður landskjörstjórnar var kveðinn upp, lýsti þannig Sósfl. því ákveðið yfir, að hann teldi sjálfsagt að senda uppbótarþm. Alþfl. heim, og storkaði sjálfstæðismönnum með því, að þeir mundu renna á því að framfylgja slíkri ákvörðun. Það lágu frá Sjálfstfl. fyrir ákveðnar yfirlýsingar um það, að hann teldi, að Alþingi bæri að segja sitt síðasta orð um þetta í samræmi við það, sem krafa flokksins hafði verið. Það lá því ljóst fyrir kjósendum við kosningarnar, að það voru allar líkur til, að það yrði á Alþingi komið í veg fyrir það atferli, sem hér var í frammi haft, og af þeim sökum gekk enginn gruflandi að því, að það gæti vel orðið niðurstaða málsins. Þess vegna er það vitanlega hrein reginfirra að segja, að af því að landskjörstjórn hafi kveðið upp úrskurð, — meiri hl. hennar, — þá eigi það að leiða til þess, að hendur Alþingis séu í þessu efni bundnar til þess að villa ekki um fyrir kjósendum, sem hafi verið í góðri trú. Þetta liggur því alveg ljóst fyrir, að þessi rök halda ekki.
Enn fremur sýndi hv. þm. Ak. í ræðu sinni í gær glöggt fram á það, sem er alveg rétt, að það er aðeins minni hl. landskjörstjórnar, sem álítur, að hér sé rétt að farið, þó að meiri hl. kæmi sér ekki saman um ágreiningsatriðin, þannig að formleg niðurstaða við atkvgr. yrði á annan veg. Tveir landskjörstjórnarmanna hafa lýst því yfir, að framboð landslistanna tveggja séu ógild að því leyti, að það beri að líta á þá sem einn landslista, og sá þriðji landskjörstjórnarmanna hefur lýst yfir því, að framboðslistar Alþfl. í Reykjavík og Framsfl. í Árnessýslu skuli teljast ógildir sem framboð þeirra flokka, en teljast utanflokka. Það er því meiri hl. landskjörstjórnar, sem telur, að hér séu slíkar misfellur á, að það sé ekki hægt að taka þetta fyrirkomulag gilt. Og ég sé ekki með nokkru móti, að Alþingi geti komizt hjá öðru, ef það endilega vill halla sér að ákvörðun meiri hl. landskjörstjórnar, eins og þessir hv. þm. segja, heldur en kveða þá upp úrskurð sinn á annan hvorn þennan veg, að taka aðra hvora þessa aðfinnslu til greina, annaðhvort að þeir verði sendir heim — þessir uppbótarmenn — eða þá að framboðslistar þessara tveggja flokka í Reykjavík og Árnessýslu verði taldir utanflokka, sem hlýtur einnig að leiða af sér breytingar á uppbótarsætum, því að fyrir hendi er enginn heilsteyptur meiri hl. til þess að viðurkenna þá skipan, sem hér hefur verið á höfð.
Ég sagði áðan, að það hlyti að verða hlutverk Alþingis að skera úr þessu máli á þann hátt, að það leiddi til þess, að Alþingi yrði sem réttust mynd af þjóðarviljanum. Sannleikurinn er sá, að það hv. Alþingi, sem nú situr, er næstum að segja má skrípamynd af þjóðarviljanum, ef það á að löggildast eins og til er stofnað. Þetta sjáum við glöggt, ef við athugum niðurstöður síðustu alþingiskosninga, Þá fær Sjálfstfl. 35000 atkv., eða 42.4% greiddra atkv. Út á þessa atkvæðatölu fær hann 19 þm., tapar 2 þingsætum. Sjálfstfl. hafði við þingkosningarnar 1953 28700 atkv. rúm, hann hefur því aukið atkvæðatölu sína um á 7. þús. atkv. og hækkað hlutfallstölu sína um nær 5%. Þessi hækkun hefur kostað hann 2 þingsæti. Hins vegar hafði Alþfl. við kosningarnar nú 15100 atkv., eða 18.2% kjósenda, og Framsfl. 12925 atkv., eða 15.6%, og þessir flokkar samanlagt töpuðu tæpum 1 þús. atkv. frá síðustu kosningum. Ekki aðeins fengu þeir ekkert af viðbótinni, hinum nýju kjósendum, heldur töpuðu tæpum 1 þús. atkv. Út á þetta tap sitt fá þeir 3 þm. Þegar þessar staðreyndir eru athugaðar, verður ljóst, hversu fáránlegt það yrði, ef ætti að löggilda skipan Alþingis á þennan veg, þannig að flokkur með 35 þús. atkv. hafi 19 þm., en flokkar með 28 þús. atkv. rúm hafi 25 þm. Og það gagnar harla lítið að vera að vitna í kenningar um jafnvægi í byggð landsins til sönnunar því, að þetta sé gott og blessað, því að sé nokkuð í þessu efni til bölvunar fyrir hinar strjálu byggðir landsins og geti leitt til þess, að ekki verði hægt að halda uppi eðlilegum rétti þeirra í kjördæmaskipun, þá er það einmitt það, að um slíka misbeitingu og ósamræmi sé að ræða eins og hér greinir, því að það hlýtur að vekja slíka óánægjuöldu, að það er hætt við því, að það verði miklum mun erfiðara fyrir vikið að halda á hinum eðlilega rétti strjálbýlisins í þessu efni. Hvað sem öllum slíkum rétti liður, getur hann aldrei réttlætt slíkt ranglæti sem hér er á ferðinni.
Ég held því, að það sé með engu móti hægt að ganga fram hjá þeirri staðreynd, að Alþingi beri að kippa hér í taumana og sjá um, að ekki sé hér beinlínis traðkað á þeim sjónarmiðum, sem ráðið hafa gerðum Alþingis, þegar núgildandi kosningalög og kjördæmaskipun voru ákveðin. Ef Alþingi vill því halda uppi sönnu lýðræði og réttlæti í landinu og vill reyna að tryggja það, að skipan þingsins sé á hverjum tíma með sem fyllstu réttlæti, miðað við vilja kjósendanna í landinu, þá hlýtur Alþingi að taka til greina þá eðlilegu kröfu, sem hér er fram sett af hálfu Sjálfstfl, um það, að bandalagi Alþfl. og Framsfl., sem sameiginlega gengu til kosninga sem ein samfylking og lýstu þá yfir, að þeir starfi áfram sem slíkir að úrlausn mála, verði úrskurðaður einn landslisti með þeim afleiðingum, sem það hefur.
Hv. þm. Ak. lauk máli sínu hér í gær með því að segja, að stjórnskipulegt öryggi landsins væri í voða, ef ætti að taka til greina þá kröfu, sem hér er fram sett, Ég vil nú leyfa mér að snúa þessum orðum við og held, að þau verði þá sannleikanum samkvæmari, ef sagt væri, að stjórnskipulegu öryggi landsins og áliti þjóðarinnar á löggjafarþinginu væri stefnt í voða, ef ætti að gera Alþingi að hreinni skrípamynd af þjóðarviljanum, og það er á valdi Alþingis sjálfs að skera úr um það nú í þetta sinn. Þjóðin mun vissulega fylgjast með, hvernig sá úrskurður verður felldur, og þess er að vænta, að hv. alþm. geri sér einnig grein fyrir sínum vitjunartíma í því efni.