04.02.1957
Sameinað þing: 24. fundur, 76. löggjafarþing.
Sjá dálk 186 í D-deild Alþingistíðinda. (2587)

94. mál, þingrof og nýjar kosningar

Utanrrh. (Guðmundur Í. Guðmundsson):

Herra forseti. Góðir hlustendur. Síðan núverandi ríkisstj. var mynduð, hefur Sjálfstfl. og blöð hans gert sér mjög tíðrætt um afstöðu stjórnarinnar til utanríkismála og meðferð hennar á þeim. Fregnir um myndun ríkisstjórnarinnar höfðu naumast borizt landsmönnum, þegar Sjálfstfl. og blöð hans gerðu harða hríð að stjórninni vegna þessara mála. Uppistaðan í öllum þessum ádeilum var sú, að ríkisstjórnin hygðist gera landið varnarlaust og að hún væri þannig skipuð, að bæði skorti hana sjálfa vilja til að halda áfram samstarfi því við vestrænar þjóðir, sem til þessa hefur verið eitt meginatriði í utanríkisstefnu Íslendinga, og að vestrænar þjóðir mundu ekki telja áframhaldandi samstarf við Íslendinga æskilegt, á meðan Íslendingar hefðu ríkisstj., sem nyti stuðnings þeirra aðila, sem standa að núverandi ríkisstjórn. Því var hiklaust haldið fram af stjórnarandstöðunni, að þannig væri til ríkisstjórnarinnar stofnað, að sundur hlyti að draga með Íslendingum og vestrænum þjóðum og að skammt yrði að bíða aukinna austrænna áhrifa á Íslandi.

Ríkisstj. hafði vart tekið formlega við störfum, þegar stjórnarandstaðan hóf að síma stórfréttir til birtingar í erlendum blöðum, þ. á m. um þau alvarlegu tíðindi, að með myndun núverandi ríkisstj. á Íslandi væri þýðingarmikill hlekkur að bila í vestrænu samstarfi. Varð ekki af þessum skeytum annað ráðið en hér hefði orðið alvarleg bylting og stjórnleysi og vandræði fyrir dyrum. Þegar erlend blöð höfðu flutt þessar fregnir héðan að heiman, voru þær þýddar og birtar í blöðum þeirra aðila á Íslandi, sem drýgstan þátt áttu í að koma þeim á framfæri erlendis, og túlkaðar hér sem skoðun vinveittra þjóða á ástandinu á Íslandi. Vel má vera, að málflutningur þessi hafi haft nokkurt áróðursgildi, en þjóðhollur verður hann áreiðanlega ekki talinn, enda leyndi tilgangurinn sér ekki.

Ríkisstj. hefur nú setið að völdum í tæpa sex mánuði. Það er að vísu ekki langur tími, en hann er nægilega langur til þess, að fullyrðingarnar um, að Íslendingar séu að fjarlægjast vestrænar þjóðir, hafa með öllu verið afsannaðar og hrakspárnar um, að bræðra- og nágrannaþjóðir okkar vilji ekki lengur við okkur samstarf eiga, heyrast nú ekki lengur. Ríkisstj. hefur á þessum stutta tíma sannað, bæði landsmönnum og grannþjóðum sínum, að hún er staðráðin í því að hafa vinsamlega sambúð við allar þjóðir og samstarf og samstöðu um öryggismál sín við nágrannaþjóðir sínar, m.a. með samstarfi í Atlantshafsbandalaginu.

Á þessum grundvelli deilir nú stjórnarandstaðan ekki lengur á ríkisstjórnina. Hún deilir heldur ekki lengur á ríkisstj. fyrir að gera landið varnarlaust. Þvert á móti er það nú aðalárásarefnið, að ríkisstj. hafi svikizt um að gera landið varnarlaust.

Tveir þm. Sjálfstfl. bera nú fram á Alþ. till. til þál., ekki um vantraust á ríkisstj., heldur er till. um þingrof og nýjar kosningar, og að því er utanríkismál varðar, þá er tilefnið það, að varnarliðið er hér enn. Það kallar stjórnarandstaðan þverbrot á stefnuyfirlýsingu stjórnarinnar og kosningaloforðum stjórnarflokkanna. Mér þykir því rétt að athuga nokkuð, hver var stefnuyfirlýsing ríkisstj., þegar hún var mynduð, og hver voru kosningaloforðin um þetta atriði.

Í ræðu, sem hæstv. forsrh. flutti, er stj. hafði verið mynduð 24. júlí í sumar, sagði hann, að stjórnin mundi í utanríkismálum framfylgja ályktun Alþ. frá 28. marz s.l. Þessi ályktun hefst á yfirlýsingu um, að stefna Íslands í utanríkismálum skuli vera óbreytt frá því, sem verið hefur, og hér eftir sem hingað til við það miðuð að tryggja öryggi og sjálfstæði landsins, m.a. með samstöðu og samstarfi innan Atlantshafsbandalagsins. Um varnarmálin sjálf segir, að með hliðsjón af breyttum viðhorfum, frá því að varnarsamningurinn var gerður, skuli hann endurskoðaður með það fyrir augum, að Íslendingar annist sjálfir rekstur og gæzlu varnarmannvirkja, en herinn hverfi úr landi.

Því er haldið fram af Sjálfstfl., að það sé breytt stefna í utanríkismálum að ákveða í s.l. marzmánuði, að varnarliðið skuli hverfa úr landi vegna breytts ástands í alþjóðamálum, og að þessi ákvörðun hafi verið þverbrotin með því að halda ekki áfram viðræðum við Bandaríkin í s.l. nóvembermánuði um brottför hersins. Þessar fullyrðingar eru tilhæfulausar með öllu. Það er í fullkomnu samræmi við stefnu Íslands í utanríkismálum, allt frá því að við gengum í Atlantshafsbandalagið árið 1949, að ákveðið var í s.l. marzmánuði um brottför varnarliðsins úr landi vegna breytts viðhorfs í alþjóðamálum, og það er einnig í fullkomnu samræmi við þessa stefnu, að samningunum við Bandaríkjamenn var ekki haldið áfram í haust. Skal ég nú rekja þetta nokkuð.

Þegar það kom til tals, að Ísland gerðist aðili að Atlantshafsbandalaginu árið 1949, var það efst í huga Íslendinga, að erlendur her hefði ekki aðsetur í landinu á friðartímum. Ég hef áður á það minnzt, að svo ríka áherzlu lögðu Íslendingar á þetta, að þáverandi utanrrh.,

Bjarni Benediktsson, skýrði sendiherra Bandaríkjanna frá því, að sú skoðun væri ákaflega rík, bæði hjá fylgjendum ríkisstj. og stjórninni sjálfri, að það væri of dýru verði keypt að láta hermenn dvelja hér á friðartímum, fyrir það öryggi, sem við slíkt fengist. Til að undirstrika þessa afstöðu Íslendinga enn frekar, sendi ríkisstj. þrjá af ráðherrum sínum til Bandaríkjanna til að afla öruggrar yfirlýsingar Bandaríkjastjórnar um, að þó að Íslendingar gerðust aðilar að Atlantshafsbandalaginu, þá þyrftu þeir ekki að leyfa erlenda hersetu í landi sínu á friðartímum. Bandaríkjastjórn gaf þessa yfirlýsingu. Íslendingar gerðust aðilar að Atlantshafsbandalaginu, og ríkisstj. lýsti því yfir, að erlendar herstöðvar yrðu ekki leyfðar á Íslandi á friðartímum.

En við höfðum ekki verið eitt ár í þessu bandalagi, þegar ástandið i heimsmálunum var orðið þannig, að menn gátu búizt við því, að heimsstyrjöld kynni að brjótast út þá og þegar. Styrjöldin í Kóreu var hafin, Berlín var í umsátursástandi og voldugur her kominn að landamærum Júgóslavíu. Öllum var þá ljóst, að heimsstyrjöld gat brotizt út fyrirvaralaust. Þegar þannig var komið málum, tóku Íslendingar sínar fyrri yfirlýsingar til endurskoðunar. Þeir, sem lýstu því yfir 1949, að hér skyldi ekki vera herseta á friðartímum, sannfærðust nú um, að sjálfstæði og öryggi landsins krefðist þess, að hingað kæmi nokkurt lið til varnar. Þess vegna var varnarsamningurinn gerður árið 1951, þrátt fyrir það, sem áður hafði verið lýst yfir.

Ég segi þetta ekki hér til að deila á þá, sem að þessu stóðu. Ég álít, að þetta hafi verið rétt og sjálfsagt og að hagsmunir lands og þjóðar hafi krafizt þess. En þetta sýnir okkur, hvernig stefnan hefur verið frá upphafi, sem sé sú, að hér væri ekki herlið á friðartímum, en þegar ástand í alþjóðamálum engu að síður verður svo alvarlegt, að öryggi þjóðarinnar stafar hætta af varnarleysinu, þá verður ekki hjá því komizt að beygja sig fyrir þeirri staðreynd.

Um leið og varnarsamningurinn var gerður árið 1951, var því lýst yfir, að varnarliðið skyldi hverfa úr landi, strax og ástand í alþjóðamálum leyfði slíkt. Á árinu 1955 og fram eftir s.l. ári gerðust ýmsir þeir atburðir, sem vöktu vonir hjá mönnum um, að kalda stríðinu væri að linna og friðartímabil að renna upp. Við Íslendingar vorum ekki einir um slíkar skoðanir. M.a. var þessari skoðun mjög á loft haldið í Bandaríkjunum í forsetakosningunum á s.l. ári.

Þegar svo var komið, að menn voru orðnir sannfærðir um, að friðvænlegra væri í heiminum en jafnvel á árunum fyrst eftir styrjöldina, þótti tími til kominn að efna loforðið, sem gefið var, er varnarsamningurinn var gerður, um, að varnarliðið hyrfi úr landi, strax og friðarhorfur leyfðu. Þess vegna var ályktun Alþingis um endurskoðun varnarsamningsins gerð 28. marz, og hún var algerlega byggð á þeim forsendum, að friðvænlegar horfði nú í heiminum en áður. Svo varlega var þó í þessu efni farið, að áherzla var á það lögð, að varnarstöðvunum væri haldið við og þær starfræktar þannig af Íslendingum, að þær gætu fyrirvaralaust tekið við varnarliði, ef ástand í alþjóðamálum breyttist aftur til hins verra. Um þetta atriði sagði ég svo orðrétt í ræðu, sem ég flutti í útvarpið rétt fyrir kosningarnar i sumar, er ég ræddi um þessi mál fyrir hönd míns flokks:

„Hitt er svo annað mál, að hið austræna herveldi er svo þekkt að yfirgangi, ofbeldi og fláttskap, að fullrar varúðar verður að gæta.“ Ég sagði enn fremur:

„Réttmætri tortryggni viljum við hins vegar mæta með því, að rekstri og viðhaldi varnarstöðvanna verði haldið áfram í því skyni, að þær séu tiltækar, ef öryggi þjóðarinnar eða friðnum í heiminum verður ógnað.“

Í stefnuyfirlýsingu þeirri, sem utanrrn. gaf út 30. júlí s.l., er einnig greinilega fram tekið, að varnarstöðvunum skuli haldið þannig, að þær fullnægi tilgangi sínum, þótt varnarliðið sé þar ekki, og að þær skuli ætíð og án fyrirvara vera við því búnar að gegna hlutverki sínu og taka við varnarliði, ef horfur í heiminum breytast til hins verra.

Öllum, sem lesa ályktun Alþingis frá 28. marz s.l., hlýddu á ummæli mín fyrir alþingiskosningarnar í sumar og kynna sér yfirlýsingu utanrrn., hlýtur að vera ljóst, að ákvörðunin frá 28. marz um brottför varnarliðsins var bundin við það friðvænlega ástand, er skapazt hafði í heiminum, er ályktunin var gerð, en henni fylgdi jafnframt yfirlýsing um, að varnarlaust vildum við ekki hafa landið, ef ástandið breyttist til hins verra.

Því miður gerðust þeir atburðir á s.l. hausti, sem enginn gat séð fyrir 28. marz, frekar en hægt var að sjá fyrir árið 1949, er við gengum í Atlantshafsbandalagið, þá atburði, er leiddu til varnarsamningsins 1951 og brottfalls þeirrar yfirlýsingar frá 1949, að hér skyldi ekki vera her á friðartímum. Ofbeldisverkin í Ungverjalandi og ástandið fyrir botni Miðjarðarhafsins fela í sér slíka hættu og ógnun fyrir allar frjálsar þjóðir, að það yrði að teljast óverjandi andvaraleysi að gera ráðstafanir til að draga úr vörnum, meðan hættuástand það og óvissa ríkir í heiminum, sem nú er. Þess vegna var viðræðunum um brottför varnarliðsins ekki haldið áfram í haust, en þess í stað gerðar ráðstafanir til undirbúnings þess, að hægt væri að koma þeirri skipun á þessi mál, sem bezt samrýmist fyrirætlunum og yfirlýstri stefnu okkar sjálfra.

Stefnan í varnarmálunum hefur þannig verið bein og óbrotin frá 1949 og er enn. Það er ástandið í alþjóðamálum, sem mótar afstöðu okkar til þess, hvaða viðbúnaður hér skuli vera. Sjálfstfl. getur því sparað sér allar fullyrðingar um, að ríkisstj. hafi þverbrotið yfirlýsingar sínar í varnarmálum og að hún hafi ekki fylgt þeirri stefnu í þessu máli, sem áður gilti og heitið var að fylgja.

Því hefur verið haldið fram af Sjálfstfl., að varnarmálin hafi verið gerð að verzlunarvöru og um þau samið í sambandi við lántökur í Bandaríkjunum. Hv. þm. G-K. var með fullyrðingar um þetta í ræðu sinni m.a. hér í kvöld. Þessar fullyrðingar eru byggðar á því, að einn af bankastjórum þjóðbankans hefur fyrir hönd ríkisstj. leitað eftir lánum í Bandaríkjunum með nokkrum árangri. Fullyrðingar sem þessar eru tilhæfulausar með öllu. Í sambandi við endurskoðun varnarsamningsins var um engar erlendar lántökur samið.

Það er flestum, sem nokkuð fylgjast með, kunnugt, að á mörgum undanförnum árum hafa ríkisstjórnirnar, meira að segja oft á ári, sent trúnaðarmenn sína úr landi til að leita eftir erlendum lánum. Á síðari árum hafa þessar sendiferðir lítinn árangur borið. Núverandi ríkisstj. hefur ýmsar framkvæmdir á stefnuskrá sinni, sem erlend lán þarf til. Á s.l. sumri leitaði stj. fyrir sér um erlend lán, og þeirri umleitan var haldið áfram nú um og eftir áramótin með þeim árangri, að nokkurt lán fékkst í Bandaríkjunum, og frekari viðræður standa yfir. Þessi árangur náðist ekki vegna þess, að um þetta hafi verið samið í sambandi við endurskoðun varnarsamningsins. En á hitt má minna, að á s.l. ári varð nokkur stefnubreyting hjá þjóðum Atlantshafsbandalagsins að því er varðar viðskipti hverrar við aðra.

Frá því hefur verið skýrt opinberlega, að mikið hafi verið um það rætt að undanförnu innan Atlantshafsbandalagsins, að hernaðarbandalag þjóða þeirra, sem að því standa, geti ekki náð tilgangi sínum, ef ekki sé jafnframt um nokkurt viðskiptalegt og efnahagslegt samstarf með þessum þjóðum að ræða. Hafa menn verið á einu máli um það, að þá fyrst má gera sér vonir um fullnægjandi og áframhaldandi árangur af störfum Atlantshafsbandalagsins, ef þjóðir þess efla sín í milli efnahags- og viðskiptalegt samstarf. Á þingi Atlantshafsbandalagsins í haust var samþykkt ályktun um þetta, sem utanríkisráðherrar þriggja Atlantshafsbandalagsríkja höfðu undirbúið, og sá skilningur, sem okkar lánaumleitanir mæta nú í Bandaríkjunum, er einmitt byggður á þeim anda og þeirri samþykkt, sem gerð var á þingi Atlantshafsbandalagsins í desembermánuði.

Áhrifa þeirrar stefnu Atlantshafsbandalagsins, að þjóðir þess verði að efla með sér viðskipta- og efnahagslegt samstarf og megi ekki leggja steina í götu þess, hefur vissulega orðið vart hér á annan hátt en í sambandi við lánamál okkar erlendis. Ég er fyrir mitt leyti ekki í neinum vafa um, að þessara áhrifa gætti að nokkru við lausn löndunardeilunnar við Breta á s.l. hausti. Sú deila leystist einmitt, þegar umræðurnar um þessi viðhorf innan Atlantshafsbandalagsins voru að ná hámarki sínu. Og á löndunarbannið var bent sem dæmi þess, hvernig bandalagsþjóðir mega ekki koma fram hver gagnvart annarri. Fráfarandi ríkisstjórn hafði árangurslaust reynt að leysa þessa deilu í mörg ár. Lausn deilunnar í höndum núverandi ríkisstj. er hvort tveggja í senn sönnun þess, að ný viðhorf eru að skapast innan Atlantshafsbandalagsins, og afsönnun þess, að Ísland fjarlægist vestrænt samstarf og njóti ekki trausts vina- og grannþjóða sinna.