14.05.1958
Neðri deild: 95. fundur, 77. löggjafarþing.
Sjá dálk 966 í B-deild Alþingistíðinda. (946)
186. mál, útflutningssjóður o. fl.
Forsrh. (Hermann Jónasson):
Herra forseti. Ég geri ráð fyrir því, að ýmsir telji, að allmikill dráttur hafi orðið á því að leggja fram tillögur í efnahagsmálunum. En ég fullyrði það, að þeir, sem rannsaka gerst það ástand, sem hefur verið í efnahagsmálunum á Íslandi í allmörg undanfarin ár, munu skilja, að það þarf margt að athuga og mörg tillit að taka, svo viða sem þær ráðstafanir, sem gera þarf, hljóta að koma við.
Hv. stjórnarandstaða hefur fengið frv. til athugunar fyrir helgi ásamt grg. og átt aðgang að upplýsingum hjá þeim sérfræðingi, sem aðallega hefur rannsakað þessi mál og átt mikinn þátt í að ganga frá frv., eins og það liggur fyrir, að sjálfsögðu að fyrirlagi ríkisstjórnarinnar.
Ég ætla ekki að ræða aðallega það efni, sem tekið er til meðferðar í grg., minnist á það stuttlega í lok ræðu minnar, það er óþarft að rekja það öllu meir, en þar er gert, en ég ætla að minnast með nokkrum almennum orðum á dýrtíðar- og atvinnumálin.
Það er raunverulega tvennt í íslenzku fjármálalífi, sem hefur haft djúptækari áhrif og átt meiri þátt í að koma því úr skorðum, en flest eða allt annað, og það hefur kannske verið vitað áður, en það hefur sú rannsókn, sem núna hefur farið fram, leitt fullkomlega í ljós, og það er sjálfkrafa breyting á verðlagi og kaupgjaldi í kjölfar framfærsluvísitölunnar — og enn fremur, að útflutningsframleiðslan var þannig komin á vonarvöl 1946, að hún var raunverulega meira og minna gjaldþrota og það varð að taka töpin á ríkið, eins og ákveðið var þá og í sívaxandi mæli síðan raunverulega samkv. vísitöluhækkun.
Við Íslendingar munum vera eina þjóðin eða ein af sárafáum, sem sett hafa þá reglu að láta kaupgjald, vöruverð og þjónustu hækka á víxl sjálfrátt í samræmi við framfærsluvísitölu. Og það hefur verið upplýst við þá rannsókn, sem hefur farið fram, eins og er stuttlega minnzt á í grg. fyrir frv., að í efnahagsmálum okkar er þessi vísitöluregla sjálfhreyfivél, sem hlýtur að halda áfram að hafa sínar verkanir með þeim afleiðingum, sem fyrirsjáanlegar eru, nema með því móti, að þessari reglu verði í verulegum atriðum breytt.
Það er enginn efi á því, að það er mál, sem hlýtur að koma til athugunar, að binda vísitöluna að verulegu leyti við þjóðartekjurnar og aukningu þeirra á hverjum tíma. Ég ætla að minnast örlítið nánar á þessa vísitölureglu. Það er vitað mál, að hún var hugsuð í byrjun sem trygging fyrir láglaunastéttir og litið á hana þannig í upphafi og beinlínis til þess tekin upp. En við athugun á þessu máli munu ýmsar láglaunastéttir þegar eða sumir úr láglaunastéttunum vera komnir að þeirri niðurstöðu, sem er raunverulega augljós, að vísitalan getur verkað sem hefting á kjarabætur láglaunafólks, vegna þess að samkvæmt vísitölureglunni dreifast þjóðartekjurnar samstundis til allra þegna þjóðfélagsins, og meðan láglaunamaðurinn fær einhverja ákveðna upphæð, fær hálaunamaðurinn tvisvar sinnum til þrisvar sinnum hærri fjárhæð, eins og liggur í augum uppi og þarf ekki að skýra fyrir þeim, sem hér hlusta á mál mitt.
Það er eftirtektarvert í þessum rannsóknum, að það kemur í ljós, sem raunar hefur legið í verulegum atriðum fyrir áður, að vísitöluverkunin er að mestu leyti innlendur tilbúningur. Fróðustu menn, sem starfað hafa við rannsóknir, sem framkvæmdar hafa verið undanfarið, hafa sýnt fram á það, að 80%, eða nánar tiltekið 79% af þeim vörum og þjónustu, sem hækka vísitöluna, séu innlendar vörur og þjónusta. En um leið eða rétt eftir að kaup hækkar samkvæmt vísitölu, hækka þessir liðir, sumir þegar, en flestir stuttu á eftir, og nú, þegar styrkja þarf útflutninginn eins og raun er á og í jafnvíðtækum mæli og orðið er, þá er bersýnilegt, eins og þetta frv. ber raunar með sér, að þær álögur færast meir og meir yfir á innfluttar nauðsynjavörur, þ.e. vísitöluvörur, og þess vegna hækka þær vörur einnig. Þannig étur þetta sig upp og síðan koll af kolli.
Það er eftirtektarvert í þessu sambandi, að 1956, þegar fallið var frá 6 vísitölustigum, þá var það reiknað út, að ef þessi 6 vísitölustig hefðu verið tekin, þ.e. vísitalan hækkað, þá hefði það étið sig upp fyrir launþega næstum alveg á næstu mánuðum.
Þessi vísitöluregla hefur valdið því, að það hefur verið raunverulegt kapphlaup við vísitöluna um allar framkvæmdir í landinu og valdið ofþenslu. Og við vitum allir, hvaða áhrif það hefur haft. Það hefur einnig haft áhrif í þá átt að hækka stöðugt lögboðin útgjöld ríkissjóðs og enn fremur þau áhrif, að útflutningsuppbæturnar hafa stöðugt farið hækkandi síðan 1946. Samkvæmt þessu er augljóst, að dýrtíðarskrúfan hlýtur að halda áfram, nema hún sé stöðvuð með breytingu á verkun vísitölunnar, hvaða stefna sem að öðru leyti er tekin í dýrtíðarmálunum.
Eins og rakið er í grg. frv., stóðust ekki áætlanir um tekjur útflutningssjóðs og ríkissjóðs fyrir árið 1957. Ástæðurnar eru raktar í grg., og þær eru fyrst og fremst aflabrestur og þar af leiðandi minni gjaldeyristekjur en 1956, mikil fjárfesting og mikill innflutningur sumra fjárfestingarvara, meiri en 1956, og þá um leið samdráttur á innflutningi þeirra vara, sem eru hæst tollaðar.
Þegar litið er á árið 1958, er ekki hægt að gera ráð fyrir því, að innflutningur verði meiri, en árið 1957, og lögboðin gjöld ríkissjóðs jukust samkvæmt vísitölureglunni og hækkun uppbóta fyrir útflutninginn vegna aflabrests og hækkaðs kaups til sjómanna. Þegar litið er á þessar staðreyndir, er spurningin, hvernig á að snúast við þessum vanda. Það hafa sumir haldið því fram, að það væri hægt að fara hina svokölluðu stöðvunarleið og halda henni áfram með árangri. Þetta er auðvitað alger misskilningur, og er ekki vandgert að finna þeim rökum stað.
Uppbótakerfið hefur þau einkenni, að það er í sjálfu sér mjög auðvelt að framkvæma það í byrjun. Það er vitanlega ákaflega auðvelt að framkvæma uppbótakerfi, meðan upphæðirnar, sem borgaðar eru með útflutningnum, eru ekki hærri en svo, að hægt er að taka það svo að segja eingöngu af ónauðsynlegri vöru með álögum, sem ekki hafa áhrif á vísitöluna og ekki hafa bein áhrif á kjör almennings. Þannig var þetta í fyrstu, en eftir því sem kerfið stækkar og eftir því sem uppbæturnar verða meiri fjárhæð, eftir því verður erfiðara og seinast óframkvæmanlegt að leggja þessar byrðar á ónauðsynlegri vörur, heldur á vörurnar yfirleitt.
Það er alveg auðsætt t.d. af reynslunni fyrir árið 1957. Það má ef til vill segja, að það hefði verið hægt að hafa minni fjárfestingu og flytja inn minna af fjárfestingarvöru. En við það hefðu þó ekki sparazt ýkja miklar upphæðir erlends gjaldeyris. Við verðum að flytja inn visst magn af fjárfestingarvöru á hverju ári, ef framkvæmdir eiga ekki að stöðvast og hér á að skapast atvinnuleysi. Við verðum að flytja inn rekstrarvörur, ekki komumst við hjá því, og við verðum að flytja inn lífsnauðsynjar almennings. Allt þetta þarf svo að segja vissa fjárhæð af gjaldeyri, og vegna þess, hve uppbótakerfið er orðið fjárfrekt, reyndist það svo 1957 og bersýnilega það sama og ekki síður 1958, að það er útilokað að taka þessar tekjur af hátollavörunum, minna nauðsynlegu vörunum, enda sýndi það sig 1957, að ekki var hægt að flytja inn nema um það bil helming af hátollavörum samanborið við 1956, vegna þess að við gátum vitanlega ekki komizt hjá að flytja inn þær vörur, sem ég nefndi áðan, fjárfestingarvörur, vörur til rekstrar, vörur til lífsnauðsynja.
Það er óhætt að fullyrða það, að af sérfræðingunum hefur verið leitað með öllum ráðum eftir því, hvernig væri hægt að láta sem mest af þunganum hvíla á ónauðsynlegri vörunum og taka innflutningsgjöldin sem mest þar, og lengra hefur ekki verið komizt í því, en raun ber vitni. Hinar tekjurnar verður að taka með þeim hætti, sem ráð er gert fyrir í frv. og hlýtur að hafa í för með sér nokkra aukningu á dýrtíð.
Nú er spurningin: Hvernig átti að snúast við þessum vanda, sem ég hef nú lýst og við blasti? Það eru vitanlega margir, sem óskuðu eftir því, að nú væri gripið til varanlegra úrræða eða „pennastriks,“ sem stundum hafa verið orðuð og ýmsum eignuð, og sjálfsagt væri það gott og blessað, ef það væri hægt að fara slíkar leiðir í einu stökki.
Fyrsta hugsanlega leiðin og sú leið, sem farin er víða, þar sem svipað er ástatt og hér, er breytt gengi krónunnar, — að breyta skráðu gengi krónunnar, eins og oft og lengi hefur verið talað um og rök færð fyrir bæði með og móti, og miða við þarfir útflutningsins. Þetta virðist í sjálfu sér vera ákaflega einfalt, þegar litið er á það þannig, að eingöngu er reiknað út frá því, hvað útflutningurinn þarf margar krónur fyrir hverja tegund erlends gjaldeyris til þess að geta borið sig og komizt á rekstrarhæfan grundvöll, eins og var, áður en ólánið skall yfir 1946, að taka varð ríkisábyrgð á töpunum. En gallinn á þessu fyrirkomulagi er sá, að framleiðslan fær ekki nægilega margar krónur nema í bráðina. Og þó að allir, sem vildu taka þessa leið til athugunar, séu því fylgjandi að leggja sérstaklega há innflutningsgjöld á minna nauðsynlegar vörur, sem lengi hafa verið hátollaðar, og nota tekjurnar til þess að greiða niður lífsnauðsynjar, innlendar og erlendar, þá verður af nægilegri gengisbreytingu slík vísitölubreyting, að stéttasamtökin vilja ekki una því að taka slíkt á sig, falla frá vísitölunni. En um leið og því er neitað, leiðir það af sjálfu sér og er auðreiknað dæmi fyrir hvern og einn, að það er örstutt yfir í nýja gengisbreytingu, ef framleiðslan á að fá sitt. Þannig er það og verður, meðan vísitöluspólan heldur áfram að vinna með sinni sjálfhreyfivél.
Það er auðsætt mál, að þessi leið kostar almenning í landinu nokkru meir en sú leið, sem hér er farin. Hér í þessu frumvarpi er gerður munur á því, hver framleiðslan er, sem uppbæta á, og það er náttúrlega gefin leið, að með því að gert er ráð fyrir að borga um 80% á bátafisk og togarafisk, 70% á Faxasíld og 50% á hval og norðlenzka síld, sparast nokkur fjárhæð í útflutningsuppbótum, og af því leiðir, að álögur verða um skeið nokkru minni. Þessi leið var ekki farin af þeim ástæðum, sem ég hef rakið, og þegar af þeirri ástæðu einnig, að ríkisstj. hefur heitið því í upphafi og álítur það farsælustu vinnubrögðin að hafa samband og samvinnu við stéttasamtökin, en Alþýðusamband Íslands hafði lýst því yfir á síðasta Alþýðusambandsþingi, að það væri mótfallið gengisbreytingarleiðinni.
Sú leið, sem einnig hefur komið til athugunar og sérfræðingarnir hafa bent á, er svokölluð jöfnunarleið. Ég sé ekki ástæðu til að ræða þessa leið hér að ráði, því að hún er raunverulega annað form fyrir gengisbreytingu. Þessi leið verður eins og venjuleg gengisbreyting nokkru dýrari fyrir almenning, vegna þess að það eru borgaðar sömu uppbætur á alla útflutningsframleiðslu.
Leiðin, sem hefur verið valin, var hvorug þessara leiða, eins og vitað er, heldur sú, sem hér liggur fyrir. Og eins og segir í grg. frv., þá miðar það að þrennu: að stuðla að hallalausum rekstri útflutningsatvinnuveganna og ríkisbúskaparins, að jafna aðstöðu þeirra atvinnugreina, sem afla þjóðarbúinu gjaldeyris, frá því, sem verið hefur, og gera framkvæmd nauðsynlegs stuðnings við þær einfaldari og í þriðja lagi að draga úr misræmi í verðlagi, sem skapazt hefur innanlands undanfarin ár, bæði milli erlendrar vöru og innlendrar og milli erlendra vörutegunda innbyrðis.
Ég fer hér stutt yfir sögu, vegna þess að þessi atriði eru rakin ýtarlega í frv. Það er gert ráð fyrir því í frv., að allur atvinnurekstur, er aflar gjaldeyris, fái útflutnings- og yfirfærslubætur, í annan stað skal upphæð bóta á útfluttar vörur verða, eins og ég hef þegar getið um, 50, 70 og 80%. Í annan stað er ákveðið, að greiddar verði 55% yfirfærslubætur á gjaldeyristekjur vegna annars, en útflutnings, svo sem tekjur af siglingum, flugsamgöngum, ferðaþjónustu o.fl. Þessir bótaflokkar koma í stað núverandi bótakerfis. Vinnslubótum á smáfiski o.fl. er nú haldið áfram. Greiddar verða nú útflutningsbætur á útfluttar afurðir, sem engar bætur hafa fengið til þessa, og eins og ég sagði áðan á gjaldeyristekjur af öðru, en útflutningi. Það er í samræmi við meginreglu þá, sem frv. felur í sér, að greiddar skuli bætur á keyptan gjaldeyri, að frv. gerir ráð fyrir, að yfirfærslugjald sé á allan seldan gjaldeyri. Í stað þeirra yfirfærslugjalda, sem bankarnir og tollayfirvöldin innheimta af mestum hluta innflutnings og af duldum greiðslum, koma 30 og 55% yfirfærslugjald í bönkum á öllum yfirfærslum og innflutningsgjöld hækkuð á ýmsum hátollavörum, og innheimta tollyfirvöldin þau gjöld. Eins og frv, ber með sér, er almenna yfirfærslugjaldið jafnhátt yfirfærslubótunum, þ.e.a.s. 55%. Þessi breyting er vitanlega veruleg frá því, sem áður hefur verið, og af þeim ástæðum, sem ég hef rakið að nokkru. Af rekstrarvörum er nú ekki tekið yfirfærslugjald og innflutningsgjald, en í stað þess eru útflutningsuppbætur nú lægri, en þær verða. Til þeirrar breytingar, sem verður á þessum gjöldum, er tekið tillit með hækkandi útflutningsuppbótum.
Það má fullyrða, að þetta hefur í för með sér ýmsa kosti. Verðlag á erlendri rekstrarvöru og tækjum samræmist verðlagi annarrar erlendrar vöru og verðlaginu innanlands, og það er vafalítið, að þetta hefur þau áhrif, að meiri sparnaður verður sýndur í notkun þessara vara, en verið hefur til þessa.
Frv. er allt við það miðað, að það íþyngi almenningi eins lítið og frekast er unnt. Útflutningsuppbæturnar eru, eins og ég hef getið um áður, misjafnar, og þar af leiðandi sparast, eftir því sem hægt er, álögur á innflutninginn. Ekki er tekið nema 30% af nauðsynjavöru, sem er einnig gert til þess að íþyngja almenningi sem minnst, og til jafnvægis er sérstakt gjald tekið á vissa vöruflokka, eins og ég gat um áðan. Það er gert ráð fyrir 5% kauphækkun. sem samsvarar 9 vísitölustigum, og í frv. er gert ráð fyrir, að kaupgjaldsvísitalan 183 stig haldist óbreytt, þangað til eftir að þessi 9 stig hafa komið til sögunnar.
Það er gert ráð fyrir því og minnzt á það í frv., að ekki muni verða meiri hækkun fram á haustið, en þessi 9 vísitölustig. En vitað mál er það, að Stéttarsamband bænda, Alþýðusamband Íslands og Samband starfsmanna ríkis og bæja koma saman í haust og hljóta þá að taka sínar ákvarðanir um það, hvernig þau snúast við vísitöluspursmálinu, hvort þau sjá sér hag í því að setja vísitöluspóluna aftur í gang eða ekki. Það er vitanlega þeirra mál og verður reiknað út frá þeirra hagsmunum og vonandi út frá heill þjóðarinnar um leið.
Um frv. vil ég segja þetta og spyrja: Er hægt að bæta útflutningsframleiðslunni minna, en gert er í þessu frv? Og það er raunverulega sú spurning, sem er meginkjarni þessa máls. Er hægt að bæta útflutningsframleiðslunni minna, án þess að hún stöðvist? En allir erum við áreiðanlega sammála um það, að hjá stöðvun verður að komast. Ef hægt er að benda á það, að eitthvað sé hægt að spara í þessu, þá er vitanlega sjálfsagt að taka það til athugunar, en ég held, að það sé þegar svo þaulrannsakað, að mér þykir ekki líklegt, að það komi fram kröfur eða ábendingar um það atriði. En ef ekki er hægt að bæta útflutningsframleiðslunni minna, en gert er í þessu frv., þá er heldur ekki hægt að hafa álögurnar minni, þá er heldur ekki hægt að taka minna. En ef hvort tveggja þetta er viðurkenndar staðreyndir, að framleiðslan geti ekki fengið minna og þess vegna sé ekki hægt að taka minna, þá er spurningin um það, hvernig hægt sé að taka þessar millifærslur þannig, að þær komi minna við almenning, en gert er ráð fyrir í þessu frv. Þetta eru raunverulega þrjú höfuðatriði málsins, sem umræður hljóta að verulegu leyti að snúast um.
Ég sagði hér í upphafi máls míns, að þetta væri hvorki pennastrik né varanleg úrræði, en ég álít, að þetta frv. sé mjög stórt spor, mjög stór áfangi í rétta átt. Það sýnir sig á næstunni, hvort stéttasamtökin telja það samræmast hag sínum að stiga næsta skrefið áfram, fara nýjan áfanga eða jafnvel taka skrefið út til fulls eða stanza hér. En skv. þeim rökum, sem ég hef hér fært fram, er auðvitað augljóst og skylt að segja það eins og er, að það getur ekki haft nema þær afleiðingar að dýrtíðarskrúfan haldi áfram, ef vísitölufyrirkomulaginu er ekki breytt. Varanleg lausn hefur alltaf verið í mínum augum fullur skilningur stéttasamtakanna á efnahagskerfinu öllu og samvinna og tiltrú milli ríkisstj. og stéttasamtakanna um lausn málsins í samræmi við þeirra hag, í samræmi við almannahag. Þetta er raunverulega og hefur alltaf verið í mínum augum hin varanlega lausn, því að ég á ákaflega erfitt með að skilja það, að nokkur, sem gerir sér fulla grein fyrir efnahagskerfinu, eins og það er nú með vísitöluspólunni sem sjálfvirkri hreyfivél, geti, ef hann skilur þetta niður í kjölinn, dregið af því nema eina ályktun, og sú ályktun er, að stöðvun á dýrtíðinni er raunverulega allra hagur, þegar litið er á málið út frá réttum rökum og réttum skilningi. Það er ekkert óeðlilegt, svo margt hefur það verið, sem rannsaka hefur þurft í þessum efnahagsmálum, þó að þessi skilningur sé ekki til staðar, og á það sjálfsagt nokkuð í land.
Það hefur verið oft minnzt á það af andstæðingum mínum, að ég hafi lofað, að úttekt á þjóðarbúinu skyldi fara fram og birta skyldi um það skýrslur. Það hefur að vísu verið svo, að fjölmennar nefndir frá þeim stéttum, sem ríkisstj. hefur fyrst og fremst samið við, hafa fengið aðgang að þeim skýrslum, sem samdar hafa verið og sýna niðurstöður af ýmsum aðgerðum á þeirra hag. En vitanlega er þetta ekki nægileg vitneskja og nægileg fræðsla. En ég sakna þess ekki, eftir að rannsóknin hefur farið fram í vetur, þó að ekki hafi verið birtar skýrslur um þessi mál, fyrr en það verður gert nú. Eins og við vitum, eru til skýrslur frá hagfræðingunum fjórum frá árinu 1955 og þær eru sjálfsagt að ýmsu leyti vel gerðar. En það hefur komið í ljós, að það eru ýmis atriði þar, sem ekki hafa verið tekin til athugunar á þeim stutta tíma, sem sú n. hafði til þess að vinna sitt verk. Sama má segja um skýrslu þess hagfræðings, sem kom hér frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, að sú skýrsla er á mjög takmörkuðu sviði. Nú get ég skýrt frá því, að öllum þessum gögnum hefur verið safnað saman ásamt skýrslum, sem hafa verið gerðar eftir athugun s.l. ár, og úr þeim verður unnið. Ég geri ráð fyrir því, að hv. andstæðingar hafi, eins og þeir hafa látið liggja orð að, álitið, að ég mundi reyna að láta gefa út þessar skýrslur þannig, að þær fengju þann rétta pólitíska blæ. Mér hefur aldrei dottið í hug að gefa skýrslurnar út á þann hátt. Ef gagn á að verða að þessum skýrslum, þá verða þær að vera algerlega hlutlægar, því að með öðru móti verða þær ekki að gagni. Og ég hef nú fyrir alllöngu tryggt mér til þess vinnu þess manns, sem líklegastur er til þess að geta gefið þessar skýrslur út á hlutlausan og hlutlægan hátt og þannig, að gagn mætti að því verða. En hann hefur ekki getað unnið að því, vegna þess að hann hefur hvern einasta dag verið önnum kafinn við þær rannsóknir, sem farið hafa fram fyrir ríkisstj. En hann mun leita eftir samþykki hjá fjórmenningunum, hagfræðingunum fjórum, um birtingu skýrslunnar frá 1955, enn fremur samþykkis þess hagfræðings, sem kom hér frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, til að birta skýrslu hans.
Það er skoðun mín, eins og ég hef þegar sett hér fram, að glögg og hlutlæg fræðsla um efnahagsmálin og vitneskja og skilningur almennings á því, hvar við stöndum og hvað er að, sé eina leiðin til þess að leysa þessi mál. Það getur vel verið, að það eigi nokkuð í land. Eins og ég sagði áðan, hefur verið stiginn hér stór áfangi, og það er von okkar, sem stöndum að þessu frv., hvort sem sú von rætist eða ekki, að með skilningi verði hægt að stíga næsta áfanga, hvort sem sporið verður stígið þá til fulls eða ekki, en það byggist fyrst og fremst á því, hvernig þær stéttir, sem ríkisstj, hefur heitið og vill hafa samstarf við, taka þessum málum, og það er byggt á þeim rökum, sem ég hef þegar sett fram í ræðu minni hér að framan og þarf ekki að endurtaka hér í lok minnar ræðu.