12.05.1959
Sameinað þing: 49. fundur, 78. löggjafarþing.
Sjá dálk 1849 í B-deild Alþingistíðinda. (2491)

Almennar stjórnmálaumræður

Friðjón Þórðarson:

Herra forseti. Góðir hlustendur. Eitt af því, sem mjög virðist hafa raskað ró og jafnvægi hv. framsóknarmanna á Alþ. undanfarna daga, er endurskoðun sú, sem raforkumálastjóri og starfsmenn hans hafa gert á hinni svonefndu tíu ára áætlun um rafvæðingu landsins. Hefur aðalmálgagn Framsfl., Tíminn, haft stór orð um þessi efni, tekið fram sitt svartasta letur og rætt um stórfelld svik í raforkumálunum, afnám eða dráp tíu ára áætlunarinnar, útstrikun bankaframlaga í þessu skyni o.fl. Allar þessar upphrópanir blaðsins, sem eru raunar aðeins bergmál af hávaða framsóknarmanna í þingsölunum, eru meira og minna staðlausir stafir. Sama gildir um orðbragð hv. þm. S-Þ. í kvöld, þegar hann ræddi um, að níðast ætti á landsbyggðinni í þessu máli. Í sama dúr talaði og hv. 1. þm. Eyf. Ekki verður hjá því komizt að taka þetta til athugunar í örstuttu máli.

Ríkisstj. sú, sem mynduð var eftir kosningar 1953 undir forsæti Ólafs Thors, formanns Sjálfstfl., ákvað að hefjast handa um skjóta rafvæðingu landsins alls. Var þessi ákvörðun staðfest með lögum vorið 1954. Samkv. þeim var raforkumálastjóra og raforkuráði falið að gera á því ári áætlun um raforkuframkvæmdir á árunum 1954–63. Þetta er tvímælalaust einhver allra merkasta og mikilvægasta ákvörðun, sem nokkur ríkisstj. hefur gert í þágu hinna dreifðu byggðarlaga, en jafnframt eitt mesta risaátak, að ég hygg, sem nokkur þjóð hefur færzt í fang í þessum efnum, miðað við allar aðstæður.

Framkvæmdir gengu mjög vel fyrstu árin, og var þá unnið mun meira, en ráðgert hafði verið. En seinna fór að þyngjast fyrir fæti. Í fjárlagafrv. ársins 1959, eins og það var lagt fram af hæstv. fyrrv. fjmrh., var gert ráð fyrir því, að ríkissjóður legði fram 10 millj. kr. á þessu ári til nýrra raforkuframkvæmda. Við 3. umr. frv. skýrði frsm. fjvn: frá því, að ákveðið hefði verið að taka þetta ákvæði út úr frv., þar sem tryggja ætti fé til þessara framkvæmda á annan hátt. Væri fyrirhugað að verja 45 millj. kr. af væntanlegu láni frá Bandaríkjunum í þessu skyni. Ætti þá að vera fulltryggt, að unnt væri að halda rafvæðingunni áfram með jöfnum hraða, ljúka tíu ára áætluninni á tilskildum tíma og leggja dreifiveitur út um sveitir á þessu ári eigi minni, en ráð hafði verið fyrir gert. Jafnframt var skýrt frá því, að raforkumálastjórnin hefði talið óhjákvæmilegt að endurskoða tíu ára áætlunina á grundvelli fenginnar reynslu, enda væri tímabilið nú hálfnað.

Grundvallarástæðan fyrir þessari endurskoðun er hinar stórkostlegu verðbreytingar, sem orðið hafa í landinu á þessu tímabili. Þegar áætlunin var gerð árið 1954, hafði verðlag verið sæmilega stöðugt um alllangt skeið. En árið 1955 varð á því mikil röskun, svo sem alkunnugt er. Nú er svo komið, að allt bendir til þess, að framkvæmd rafvæðingaráætlunarinnar muni kosta á sjöunda hundrað millj. kr., en átti að kosta 250 millj. Þessi gífurlega hækkun raskar gersamlega þeim rekstrargrundvelli, sem tíu ára áætlunin byggðist á. Árlegur rekstrarhalli á rafmagnsveitum ríkisins er nú orðinn 15 millj. kr., enda hefur stofnkostnaður hækkað frá vorinu 1955 til þessa dags um 80%. Á sama tíma hefur rafmagnsverð aðeins hækkað um 30%.

Í öðru lagi var engin von til þess, að stjórn raforkumálanna gæti með víssu spáð því árið 1954, hver þróunin yrði á hinum ýmsu stöðum úti á landsbyggðinni á komandi áratug, né sagt nákvæmlega til um orkuþörfina. Hefur slíkt jafnan reynzt örðugt. Þannig var eina röksemdin fyrir því að staðsetja sementsverksmiðjuna á Akranesi sú, að þar væri næg afgangsorka fyrir hendi frá Andakíl. Þegar til átti að taka, var þessi orka fullnýtt til annarra hluta og sementsverksmiðjan varð að fá rafmagn frá stærri orkuveitu, Soginu. Svo fer jafnan, þar sem þróunin er ör og athafnalíf í blóma.

Umrædd endurskoðun leiddi á hinn bóginn í ljós, að lækka mætti heildarstofnkostnaðinn við tíu ára áætlunina um 88 millj. kr. og jafnframt bæta heildarrekstrarafkomu áranna 1960 –64 um 25 millj: kr. án þess að fækka nýjum notendum og án þess að rýra þjónustuna við eldri og nýja notendur. Þessi niðurstaða fæst með því að haga framkvæmdum nokkuð á annan veg, en upphaflega var fyrirhugað, fresta lagningu nokkurra tengilína milli héraða, en stækka í þess stað dísilstöðvar umfram það, sem áður var áætlað, og veita orkunni út frá þeim. Hin endurskoðaða áætlun, sem víðast hvar táknar aðeins breytta röðun framkvæmda, leiðir til þess, að á árinu 1962 verður komið á jafnvægi og rafmagnsveitur ríkisins reknar hallalaust. Þess ber enn fremur að geta, að með umræddri skipulagsbreytingu fæst meiri orka, sem nemur 4.000 kw., heldur en orðið hefði samkv. hinni eldri áætlun. Sú eina breyting, sem þetta hefur í för með sér, hvað nýja notendur snertir, er, að um 110 sveitabýli, sem áður var ráðgert að tengdust við sumar af veitum þeim, sem frestað verður, raflýsast með dísilstöðvum í staðinn, en á móti fá jafnmörg býli annars staðar á landinu rafmagn frá samveitum. Á það má og benda, að samkv. tíu ára áætluninni var jafnan gert ráð fyrir því, að rafmagnsþörf um það bil 2.600 sveitabýla yrði að leysa. með einkavatnsaflsstöðvum eða dísilstöðvum, þar sem byggð er strjálust og lengst milli bæja.

Í grg. raforkumálastjórnarinnar er einnig bent á það, að hið breytta fyrirkomulag þýði á engan hátt fráhvarf frá notkun vatnsafls, þótt fyrst um sinn sé stuðzt nokkru meira við dísilafl, en frumáætlunin gerði ráð fyrir. Nær allt dísilaflið verður nefnilega ýmist strax eða fljótlega notað sem toppafl með vatnsafli og bætir þannig mjög nýtingu vatnsaflsstöðvanna. Auk þess verða dísilstöðvarnar varastöðvar við línubilanir og aðrar truflanir, sem þýðir bætta þjónustu við notendur. Þess er áreiðanlega full þörf að hafa nægilega margar varastöðvar í góðu lagi. Rafmagnsveitur ríkisins munu og láta sömu gjaldskrá gilda, hvort sem þær selja rafmagn frá vatnsafls- eða dísilstöð.

Það skal greinilega fram tekið, að hin endurskoðaða rafvæðingaráætlun er ekki gerð eftir neinum stjórnarfyrirmælum, heldur samkv. ótvíræðri embættislegri skyldu raforkumálastjórnarinnar, sem sá, að rekstri rafmagnsveitnanna væri stefnt í fullkomið óefni, ef ekkert yrði að gert. Hefði ella orðið að hækka rafmagnsverð stórlega eða verja árlega mikilli fúlgu af almannafé til að jafna rekstrarhallann, sem ég áðan nefndi að orðinn væri um 15 millj. kr. á ári.

Framsóknarmenn ættu að líta í eigin barm og rifja upp gerðir sínar, meðan vinstri stjórnin var enn ofar moldu. Þegar hún hrökklaðist frá völdum í skammdeginu skömmu fyrir síðustu áramót, höfðu enn ekki verið lagðar 17 héraðsveitur, sem samkv. tíu ára áætluninni og ákvörðunum raforkuráðs átti að leggja á árunum 1957 og 1958. M.a. gaf fyrrv. forsrh., Hermann Jónasson, bein fyrirmæli um að fresta lagningu 11 héraðsveitna, sem röðin var komin að á s.l. ári og raforkuráð hafði gert till. um. Samkv. þessu eina valdboði var horfið frá að leggja rafmagn á 124 sveitabýll. Heitir þetta ekki á máli Tímans stórfelld svik í raforkumálunum?

Sem dæmi um tengilínu, sem frestað er að leggja að sinni, er lína frá Rjúkandavirkjun á Snæfellsnesi til Stykkishólms. Virkjun þessi, sem vera mun tæp 1.000 kw., er nú fullnýtt, þannig að ekki er um neina afgangsorku að ræða, sem leiða mætti til Stykkishólms. Þetta er aðeins eitt dæmi um mikla og vaxandi orkuþörf. Lína milli þessara staða mundi kosta um 5 millj. Sjá allir, hversu mikil hagsýni væri að leggja svo dýra línu, meðan hún hefur ekkert rafmagn að flytja. Hins vegar má fastlega gera ráð fyrir því, að veita þessi verði lögð, þegar búið er að leggja línu að sunnan til Snæfellsness frá samveitu Andakíls og Sogs, en sú lína var ekki talin með í hinni upphaflegu áætlun.

Eitt af því, sem dagblaðið Tíminn hefur svartletrað í þessum rafæsingaskrifum sínum, er, að felldur verði úr gildi samningurinn við íslenzka banka um lán til raforkuframkvæmda. Þetta er ekki hálfur sannleikur. Hið rétta er, að þetta mál er á viðræðustigi við bankana.

Tímablað eitt talar um niðurskurð raforkufjár á þessu ári um 30–40 millj. kr. Hvað er hið sanna í því máli? Fyrirhugað var að verja 73 millj. kr. til rafvæðingar á þessu ári, en unnið verður fyrir 49 millj., og er þá ekki meðtalin ný veita, sem lögð verður í sumar út á Reykjanes: Þessu fé er að venju skipt í þrennt: aflstöðvar og aðallínur, sveitaveitur og innanbæjarkerfi. Ætla mætti, að sveitaveitur væru framsóknarmönnum hugstæðastar. Til þeirra átti að verja 15 millj. kr. í ár, en það verða 17–18 millj, samkv. hinni endurskoðuðu áætlun. Það er ósköp eðlilegt, að framsóknarmönnum þyki þetta furðuleg tíðindi og harla nýstárlegar fréttir og séu ekki ýkja hrifnir af. Það, sem skiptir meginmáli, er, að enda þótt fjárfestingarupphæðin sé lægri, þá verður lagt til fleiri nýrra notenda í ár og aflstöðvar auknar meira, en hin upprunalega áætlun gerði ráð fyrir. Og það er elnmitt í þessu, sem kostur hinnar endurskoðuðu áætlunar liggur, að meira fæst fyrir minna fé.

En hvað vildu framsóknarmenn gera? Tvær þáltill. hafa litið dagsins ljós frá þeirra hendi, er snerta þessi mál. Hin fyrri gerði ráð fyrir því, að einungis 30 millj. kr. af áðurnefndu láni rynnu til rafvæðingar. Eins og áður er sagt, var endanlega ákveðið í fjárlögum, að 45 millj. kr. skyldi varið til þessara verkefna. Hin síðari till. 5 framsóknarmanna slær því föstu, að framkvæma beri tíu ára áætlunina í upphaflegri mynd, hvað sem það kostar og hvað sem allir kunnáttumenn og sérfræðingar í þessum málum segja eða ráðleggja. Þeirra mark og mið virðist vera umfram allt að eyða tilteknum fjölda milljóna án þess að athuga, hvað fæst í aðra hönd eða hversu margir landsmenn fá notið þessara eftirsóttu lífsþæginda.

Fyrir um það bil þrem áratugum töldu framsóknarmenn á Alþingi það ganga glæpi næst að láta sér detta í hug að veita raforkunni út um byggðir landsins og leggja í stórvirkjanir. Þeirra víðsýnustu menn þá töldu þó koma til mála að virkja þúsundir bæjarlækja úti um land, eins og þeir komust að orði. Sú saga er alkunn, enda varðveitt í Alþingistíðindum og vitund alþjóðar. Enn í dag markast afstaða þeirra til þessara mála af skilningsleysi og skammsýni. En því mega þeir treysta, að þetta baráttumál Sjálfstfl., sem er jafngamalt honum sjálfum, þessi hugsjón verður að veruleika, en að sjálfsögðu framkvæmd af hagsýni að beztu og færustu manna yfirsýn. Það mun áreiðanlega verða allri þjóðinni fyrir beztu. — Lifið heil.