13.05.1960
Efri deild: 76. fundur, 80. löggjafarþing.
Sjá dálk 2442 í B-deild Alþingistíðinda. (809)
131. mál, innflutnings- og gjaldeyrismál o.fl.
Frsm. meiri hl. (Ólafur Björnsson):
Herra forseti. Fjhn. hefur haft til athugunar frv. það, sem hér liggur fyrir, en ekki getað orðið sammála um afgreiðslu þess. Mælum við þrír, sem að nál. meiri hl. stöndum, með því, að það verði samþ. óbreytt, en þeir hv. 1. og 5. þm. Norðurl. e. munu skila sérálitum.
Meginefni frv. er breyt. á framkvæmd innflutnings-, gjaldeyris- og fjárfestingarmála í þá átt að afnema eða draga úr haftakerfi því, sem ríkjandi hefur verið um langt skeið hér á landi, og er sú ráðstöfun í samræmi við gefnar stefnuyfirlýsingar hæstv. ríkisstj. Það eru efnahagsráðstafanir þær, sem gerðar voru í febrúar s.l., sem hafa gert kleift að stíga það skref, sem nú á að taka. Án þeirra hefði það verið tómt mál að tala um aukið viðskiptafrelsi, þannig að þá hefði samþykkt þessa frv. litlu getað breytt, þannig að raunhæfa þýðingu hefði í þessa átt.
Þó að mikið hafi verið um frv. þetta rætt og ritað, frá því að það var lagt fram hér á Alþ., tel ég frv. svo þýðingarmikinn lið í þeim heildarráðstöfunum í efnahagsmálum, sem gerðar hafa verið fyrir forgöngu hæstv. ríkisstj., að ég tel hlýða að fylgja þessu nál. úr hlaði með nokkrum orðum, en mun þó eftir föngum reyna að forðast endurtekningar þeirra röksemda, sem þegar hafa verið bornar fram af hálfu hæstv. ríkisstj. og stuðningsmanna hennar við umr. í hv. Nd. og annars staðar á opinberum vettvangi og ætla má að hv. þdm. sé yfirleitt fullkunnar.
Það eru aðallega tvær spurningar, sem mál mitt hér fjallar um. Hin fyrri er sú, hvort það, að höftunum sé aflétt, svo sem ætlunin er með þessu frv., sé ráðstöfun, sem sé þess verð, að nokkru verði fyrir hana fórnað. En hin síðari er sú, hvort líkur séu á, að tilraun sú, sem nú er verið að gera, heppnist, þannig að hér sé ekki verið að leggja út í glæfrafyrirtæki eitt, eins og það hefur verið orðað af hv. stjórnarandstæðingum hér í d. við 1. umr. Í því, að ég tek fyrri spurninguna til meðferðar, felst ekki, að það sé skoðun mín, að efnahagsráðstafanirnar hafi fyrst og fremst haft þann tilgang að skapa aukið viðskiptafrelsi, þannig að það sé einkum í þágu þess markmiðs, að þær byrðar hafa verið lagðar á þjóðina, sem af efnahagsráðstöfununum leiðir. Að vísu er það persónuleg skoðun mín, að verzlunarfrelsi sé þess vert, að verulegar fórnir séu færðar í bili í þágu þess. En hvað sem því líður, þá er það annar eldur, sem heitar hefur brunnið og verið höfuðástæða þess, að hæstv. ríkisstj. taldi óhjákvæmilegt að gera umræddar ráðstafanir, en það er fyrirsjáanlegt greiðsluþrot landsins gagnvart útlöndum innan fárra mánaða, ef sitja hefði verið látið við það, sem var. Þær ráðstafanir, sem nauðsynlegt var að gera til þess að forðast greiðsluþrotíð, hafa hins vegar jafnframt gert kleift að aflétta haftakerfinu að miklu leyti, og er það skoðun hæstv. ríkisstj. og stuðningsflokka hennar, að afnám haftanna hafi þá hagkvæmni í för með sér, að sjálfsagt sé að nota það tækifæri, er nú hefur gefizt, til slíkrar ráðstöfunar.
Víkjum við þá aftur að fyrra meginatriðinu, er ég vil taka hér til meðferðar, eða því, hvort höftin hafi það óhagræði í för með sér, að vert sé að leggja á sig nokkrar fórnir til þess að fá þeim aflétt. Þá tel ég, að það sé einkum þrennt, er máli skiptir í því sambandi: í fyrsta lagi það atriði, hvort höftin nái þeim tilgangi, sem þeim er ætlað, í öðru lagi áhrif haftanna á framleiðsluafköst, þjóðartekjur og nýtingu gjaldeyrisins og í þriðja lagi hin siðferðilega hliðslíks fyrirkomulags.
Hver hefur verið tilgangur þess og orsök, að haftafyrirkomulagið hefur verið tekið upp og haldizt við? Tilgangurinn hefur fyrst og fremst verið sá að jafna halla á greiðsluviðskiptum við útlönd og koma í veg fyrir óhóflega skuldasöfnun erlendis og öngþveiti í gjaldeyrisverzluninni. Það er þá gjarnan sagt sem svo, að þar sem ekki sé nægur gjaldeyrir fyrir höndum til þess að fullnægja allri eftirspurn, sé þrautaminnsta leiðin til þess að koma á jafnvægi í greiðsluviðskiptum sú að takmarka eða banna innflutning á þeim varningi, sem þjóðin geti helzt verið án, og tryggja þá jafnframt, að ekki skorti gjaldeyri til kaupa á því, sem telja má nauðsynlegt. Þetta kann að láta ekki illa í eyrum. En málið er engan veginn svo einfalt sem virðast kann við fyrstu athugun. Það er að vísu ekki ágreiningur um það, að í bili er hægt að forða öngþveiti í gjaldeyrismálum með því að taka upp innflutningshöft eða herða á þeim höftum, sem fyrir kunna að hafa verið, en heldur ekki nema í bili. Þegar frá líður, koma höftin ekki að gagni sem ráðstöfun til þess að jafna halla í greiðsluviðskiptum við útlönd.
Ég kem fljótlega að því að gera fyrir þessu nánari grein, en tel ástæðu til þess að víkja að því áður, að þetta sjónarmið, sem mér vitanlega er nú ekki ágreiningur um meðal hagfræðinga, er engan veginn nýtt á vettvangi hérlendra stjórnmála. Í því sambandi vil ég leyfa mér að vitna til álitsgerðar mþn. í gjaldeyrismálum, sem sat á rökstólum í byrjun seinni heimsstyrjaldarinnar eða u.þ.b. á árunum 1940–41. í n. þessari áttu m.a. sæti þeir hæstv. núv. viðskmrh. og hv. 1. þm. Austf., Eysteinn Jónsson, og stóðu þeir að sameiginlegu áliti. Niðurstaða þeirra var í stuttu máli sú, að innflutningshöft gætu komið að gagni og væru jafnvel hentugasta ráðstöfunin til þess að mæta halla í greiðsluviðskiptum við útlönd, er rót sína eigi að rekja til orsaka, er ætla mætti að yrðu skammvinnar. Ef um varanlegt misvægi væri hins vegar að ræða, væri ekki hægt að ráða bót á því með beitingu hafta, heldur yrði þá að grípa til róttækari ráðstafana, svo sem gengisfellingar eða niðurfærslu verðlags og kaupgjalds. Rökin fyrir því, að þessi niðurstaða hlýtur ávallt að vera rétt, eru þessi: Þegar menn eru með beitingu hafta hindraðir í því að kaupa erlenda vöru eða þjónustu, leitast menn eftir föngum við að fullnægja sams konar þörfum með kaupum á innlendri vöru og þjónustu. Ef bannaður er t.d. eða takmarkaður innflutningur á ávöxtum eða grænmeti, vex eftirspurn eftir slíku innanlands. Ef takmarkaður er innflutningur á skóm, rísa upp innlendar skógerðir o.s.frv. Ýmsir kunna nú að segja, að það beri einmitt að telja höftunum til ágætis, að þau geti þannig orðið til þess að efla innlendan iðnað, matjurtarækt o.s.frv. Ég ætla ekki hér að ræða þá hlið málsins, því að það, sem hér skiptir máli, er sú staðreynd, að ef fullnægja á fleiri þörfum með innlendri framleiðslu vegna haftanna, þá verður auðvitað að nota meira af framleiðsluöflum, vinnuafli og fjármagni, en áður í þágu heimamarkaðarins. En hvaðan kemur það vinnuafl og fjármagn? Við skulum nú miða við þær aðstæður, sem verið hafa hér á landi óslitið s.l. 20 ár, að ekki hefur verið um ónotuð framleiðsluöfl að ræða, svo að neinu nemi, og raunar lengst af, eins og kunnugt er, skortur bæði á vinnuafli og fjármagni. Framleiðslan er annaðhvort fyrir erlendan eða innlendan markað, þriðji möguleikinn er ekki til. Það er auðsætt, að eigi undir þessum kringumstæðum að auka framleiðslu fyrir innlendan markað, getur það ekki orðið öðruvísi en á kostnað útflutningsframleiðslunnar. Af samdrætti útflutningsframleiðslunnar, vegna þess að aukin framleiðsla fyrir heimamarkað dregur framleiðsluöfl frá henni, leiðir svo, að sá árangur, sem náðst kann að hafa í bili af innflutningshöftunum til þess að bæta greiðslujöfnuðinn, rennur fljótlega út í sandinn. Þegar atvinnulífið hefur lagað sig eftir höftunum, hverfa hin hagstæðu áhrif, sem þau að jafnaði hafa í bili á greiðsluviðskiptin við útlönd.
Reynsla okkar Íslendinga í þessum efnum síðustu áratugi er kannske áþreifanlegasta sönnunin fyrir því, að hér er ekki um fræðikenningu eina að ræða, heldur raunhæf sannindi. Haftatímabil það, er nú hefur staðið óslitið í nær 30 ár, hófst haustið 1931, þegar ríkisstj. sú, sem þá sat að völdum, ákvað með reglugerð samkv. heimild í eldri lögum að banna eða takmarka innflutning á nánar tilteknum vörutegundum, en jafnframt var sett reglugerð, sem heimilaði bönkunum að takmarka gjaldeyrissölu. En þó að innflutningshöftunum væri ekki beitt af neinni hörku næstu 2–3 árin, var viðskiptajöfnuður hagstæður um 10 millj. kr. árið 1932, og má telja líklegt, að þessi bætta gjaldeyrisafkoma hafi átt rót sína að rekja til beitingar haftanna að talsverðu leyti. Þegar samstjórn Alþfl. og Framsfl. tók við völdum sumarið 1934, var mjög hert á höftunum fyrir tilstilli þeirrar ríkisstj. En þrátt fyrir þetta var gjaldeyrisafkoman mjög óhagstæð seinni hluta áratugsins 1930–40, þannig að erlendar skuldir hrúguðust upp, og 1939 var svo komið, að gengisfelling var óumflýjanleg, ef forða átti gjaldþroti þjóðarbúsins út á við. Ástæðan til haldleysis haftanna á þessu tímabili, þrátt fyrir það, þótt þeim væri beitt af meiri hörku en áður, var sú, að nú var atvinnulífið farið að laga sig að þeim, þannig að í stórum stíl reis upp iðnaður og önnur framleiðslustarfsemi, er framleiddi vörur, er áður höfðu verið keyptar erlendis frá. Slík þróun var óhjákvæmilega á kostnað útflutningsframleiðslunnar, þannig að það, sem vannst með því að minnka innflutninginn með höftum, tapaðist og meira til vegna tiltölulega minni útflutningsframleiðslu.
Það mætti líka nefna annað dæmi, sem liggur nokkru nær í tíma. Eftir gengisfellinguna 1950 var sem kunnugt er gerð tilraun til þess að slaka á höftunum, og árið 1951 var tekinn upp frílisti, sem að vísu var ekki eins víðtækur og hann er nú. Meðan verðlag hélzt nokkurn veginn stöðugt, svo sem var frá haustinu 1951 til vors 1955, mun frílistinn hafa verið nokkurn veginn raunhæfur. En með verðbólguöldu þeirri, sem skall yfir eftir verkfallið 1955, óx gjaldeyriseftirspurn svo, að henni varð ekki fullnægt að öllu óbreyttu. Þar sem ekki voru þá stjórnmálaleg skilyrði fyrir framkvæmd raunhæfra aðgerða í efnahagsmálum, var aukinni gjaldeyriseftirspurn mætt með því að hætta að framkvæma frílistann, þótt hann héldi að vísu óskertu gildi á pappírnum. Aukin höft í þessari mynd nægðu í bili til þess að forða skuldasöfnun eða gjaldeyrisöngþveiti. En ekki var þetta þó frekar en áður nema stundarfróun. Í árslok 1956 varð vinstri stjórnin að taka lán úr öryggissjóði Bandaríkjanna, sem kunnugt er, og hefur hún varla gert það að gamni sínu eftir það, sem á undan var gengið í varnarmálunum og hv. þdm. er kunnugra en svo, að rekja þurfi hér. Ekki dugðu þó þau lán, sem á þann hátt fengust, þannig að þrátt fyrir þau óx skuldasöfnun erlendis mjög næstu missiri á eftir. Varð að framkvæma stærri gengisfellingu vorið 1958 en þá, sem nú hefur verið gerð, þótt ekki væri það að vísu kallað sínu rétta nafni til þess að slá ryki í augu almennings.
Bæði fengin reynsla okkar íslendinga og öll skynsamleg rök hníga því að því, að sú niðurstaða áðurnefndrar álitsgerðar þeirra hæstv. viðskmrh. og hv. 1. þm. Austf. frá 1941 sé rétt, að innflutningshöftin séu haldlaus ráðstöfun til þess að jafna greiðsluhallann við útlönd nema aðeins í bili. Hvað sem líður framkvæmdahlið haftafyrirkomulagsins og skoðunum manna á því, hvort þau séu æskileg út af fyrir sig eða ekki, ætti sú staðreynd ein, að þau geta aldrei nema skamman tíma náð höfuðtilgangi sínum, að vera næg til þess, að fyrirkomulagið ætti að vera fordæmt. Ef beita á höftum til langframa, getur afleiðingin aðeins orðin ein: óviðráðanleg skuldabyrði þjóðarinnar og greiðsluþrot gagnvart útlöndum.
En hver er þá skýringin á því, að haftakerfið hefur verið svo lífseigt hér á landi sem raun er á? Það er ekki vanþekking íslenzkra stjórnmálaleiðtoga, því að þeim hafa flestum verið ofangreind sannindi ljós um langt skeið. Orsökin er hins vegar sú, að hér hafa um langt skeið verið við völd óstöðugar samsteypustjórnir, sem vegna vonleysis um íanga lífdaga hafa verið gagnsýrðar af þeim hugsunarhætti, sem fram kemur í hinum fleygu orðum Lúðvíks XV. Frakkakonungs: „Eftir mig kemur syndaflóðið.“
Þá kem ég næst að því að ræða framkvæmd innflutningshaftanna. Það eru tvö vandamál, sem þeir þurfa að leysa, sem framkvæmd haftanna hafa með höndum. Fyrra atriðið er það, á hvaða vörum eigi að takmarka innflutning, en hið síðara er það, hverjir skuli fá gjaldeyrisleyfi og hverjir ekki. Við fyrri spurningunni kann í fljótu bragði að virðast að til sé einfalt svar eða það, að auðvitað eigi að láta innflutning nauðsynja sitja fyrir innflutningi þess, sem miður sé þarft. Þetta er þó engan veginn svo einfalt. Enginn algildur mælikvarði er nefnilega til á það, hvað sé þarft og hvað ekki þarft. Slíkt verður ætið háð persónulegu mati, sem er mismunandi hjá einstaklingum. Það kann líka að virðast, að við síðari spurningunni, þeirri, hverjir eigi að fá innflutningsleyfin, sé til einfalt svar, nefnilega það, að þeir, sem geri hagkvæmustu innkaupin, eigi að sitja fyrir leyfunum. En gæðamunur varanna gerir það að verkum, að enginn hægðarleikur er að meta slíkt. Til þess þarf vöruþekkingu, sem verður ekki heimtuð af þeim, sem leyfin veita, og í sumum tilfellum mundi slíkt ekki einu sinni koma að haldi. Hvaða mælikvarða ætti t.d. að leggja á það, hvort innkaup á kvenskóm eða kvenhöttum séu hagkvæm eða ekki? Á að miða við endingu skónna eða hattanna eða eitthvað annað og þá hvað? Við karlmennirnir mundum kannske gjarnan vera því hlynntir, að miðað væri við endinguna á skónum og höttunum. En ekki er ég viss um, að þær, sem þá eiga að nota, mundu fallast algerlega á það sjónarmið. En fjöldamörg slík dæmi má auðvitað nefna.
Hvaða leiðarstjörnu ætli þeir fari nú eftir, sem falið er það vandasama verk að úthluta þessum leyfum? Þar sem alla mælikvarða vantar á það, hvað séu þjóðarhagsmunir eða þess háttar, verður það einkum tvennt, sem hlýtur að vera lagt til grundvallar ákvörðunum um veitingu leyfa. Annað er persónulegt mat þeirra, er úthlutunina annast. Hitt eru þeir hagsmunir, sem þeir telja sig fulltrúa fyrir. Ef söngelskir menn eiga t.d. sæti í innflutnings- og gjaldeyrisnefnd, má gera ráð fyrir, að innflutningur hljóðfæra verði ríflegur, en öfugt, séu þeir ekki gæddir þeirri náðargáfu. Ef áhugamenn um íþróttir eiga þar sæti, verður séð fyrir því, að íþróttatæki skorti ekki. Eigi þar aftur á móti sæti litlir íþróttavinir, skoðast slík tæki sem óþarfi, sem þjóðin hafi ekki efni á að flytja inn. Þó verður það samkvæmt þessu ekki þetta eitt, sem ræður þeim ákvörðunum, sem teknar eru, heldur auðvitað einnig tillit til þeirra hagsmuna, sem þessir menn telja sig eiga að gæta. Þar sem það eru stjórnmálaflokkarnir, sem að jafnaði ákveða það beint eða óbeint, hverjir þessi störf eigi að hafa með höndum, þá eru það fyrst og fremst pólitískir hagsmunir, sem þeim er ætlað að gæta. Hverjum einstökum trúnaðarmanni stjórnmálaflokkanna í slíkum nefndum er ætlað að beita áhrifum sínum til þess, að einstaklingar og fyrirtæki, sem á einhvern hátt eru tengd flokknum, fái sem mest af gjaldeyrisúthlutuninni. Það væri alger misskilningur, ef þetta væri tekið svo, að ég sé með þessu að drótta spillingu eða misbeitingu valds að þeim mönnum, sem slíkum störfum gegna eða hafa gegnt. Ýmsir þessara manna eru mér að góðu kunnir, og ég þekki ekki annað til þeirra en samvizkusemi og réttsýni. Hitt er annað mál, að vegna þess að við höfum búið svo lengi við haftafyrirkomulagið og allir stjórnmálaflokkar hafa um lengri eða skemmri tíma átt þátt í framkvæmd þess, þá hefur skapazt um það eins konar samábyrgð að breiða hræsnishjúp yfir starfshætti hinna pólitísku úthlutunarnefnda og dylja almenning hins sanna um þá. Þótt þeim, er þessar nefndir skipa, sé þannig af umbjóðendum þeirra að jafnaði treyst til þess að sýna hlutdrægni, þá er að vísu vegna almenningsálitsins ekki gengið lengra en að vissu marki í þeim efnum. Ég býst t.d. ekki við því, að neinum okkar, sem sæti eigum hér í þessari hv. d., yrði neitað um gjaldeyrisleyfi, ef við þyrftum í einkaerindum til útlanda, og það þótt pólitískir andstæðingar væru einráðir eða hefðu meiri hluta í gjaldeyrisnefnd. Þeir, sem hafa bakhjarl í pólitískum flokki eða málgögnum hans, jafnvel þótt í andstöðu sé við ríkjandi stjórnarvöld, njóta þannig verndar að vissu marki. En hverjir verða það þá, sem verða fyrir barðinu á haftaráðstöfununum í framkvæmd? Hér gildir það, að óvinurinn hirðir þann siðasta. Það er hinn óbreytti, óþekkti borgari, sem fyrst og fremst fær synjanir um leyfi til gjaldeyriskaupa eða annars, sem opinber leyfi þarf til.
Ég man eftir því frá árunum laust fyrir 1930, þegar ég var unglingur í sveit á Norðurlandi, að nokkuð var um það, að bændur og allur almenningur þar pantaði stundum einstaka muni, sem var ekki hægt að fá í verzlunum þar, eftir dönskum eða jafnvel frönskum verðlistum. Að vísu eru nú ekki miklar líkur á því, að mikil brögð yrðu að slíkum viðskiptum, jafnvel þótt gjaldeyrisverzlun væri algerlega frjáls. Heildsali með sín viðskiptasambönd og sérþekkingu hefur auðvitað ólíkt betri aðstöðu til hagkvæmra innkaupa en Pétur og Páll, sem panta af handahófi eftir erlendum verðlista, er þeim berst í hendur. Samt sem áður getur það verið verzlunarstéttinni í heild mjög nauðsynlegt aðhald um að veita góða verzlunarþjónustu, að einstaklingarnir séu ekki útilokaðir frá því að gerast sínir eigin heildsalar, ef svo býður við að horfa. En það er þetta, gjaldeyriskaup hins óbreytta borgara, sem fyrst er alltaf tekið fyrir, þegar höft eru innleidd. Því fer þannig fjarri, að höftin eigi eitthvað skylt við lýðræði og jafnrétti. Þvert á móti eru þau alltaf í framkvæmdinni örugg brjóstvörn einokunaraðstöðu og forréttinda. Það eru m.ö.o. alltaf persónuleg sjónarmið þeirra, sem framkvæmd haftanna hafa með höndum, og pólitískir sérhagsmunir, sem ráða þessari framkvæmd.
Ég vil endurtaka það, að í þessu felst engin ádeila á þá menn, sem nú eða áður hafa haft þessa framkvæmd með höndum. Gallar kerfisins eru því sjálfu að kenna, en ekki mönnunum, sem eiga að framkvæma það, þannig að það mundi engu breyta um þessar niðurstöður, þó að einhverjir aðrir hefðu framkvæmdina með höndum. En þessi framkvæmd kemur jafnan meira og minna í bága við það sjónarmið, að þarfir fólksins og hagkvæmni innkaupa eigi að ráða því, hvað flutt er inn og hverjir flytji inn. Það er ekki vist, að fólkið hafi sömu þarfir og smekk og þeir, sem innflutningsleyfunum ráða, þó að mætir menn séu, og ekki heldur víst, að fyrirtæki, sem njóta pólitískrar aðstöðu, séu alltaf þau, sem gera hagkvæmustu innkaupin. Því, að innflutningurinn sé í samræmi við þarfir og innkaup séu svo hagstæð sem verða má, verður aðeins fylgt með einu móti: að innflutningsverzlunin sé frjáls. Innflutningsfyrirtæki, sem við slíkar aðstæður flytja inn vörur, sem fólkið vill ekki kaupa, eða dýrari vörur en keppinautar þeirra, verða fyrir töpum og heltast úr lestinni sem slík. Hin þrifast, sem flytja inn hinn eftirsótta varning á hagstæðu verði. Sá gjaldeyrir, sem þjóðarbúið aflar hverju sinni, nýtist þannig betur við skipulag frjálsrar verzlunar en með höftum.
Þá kem ég að þriðja atriðinu, sem ég tel að ekki megi sniðganga, þegar þessi mál eru rædd, en það er hin siðferðilega og réttarfarslega hlið þeirra. Það er í fyrsta lagi alltaf varhugavert að setja löggjöf, sem brýtur í bága við almenna réttarmeðvitund, svo sem að banna hluti, sem hinn almenni borgari telur eðlilegt að leyfilegir séu. En þetta er einmitt það, sem gerist, þegar sett er haftalöggjöf. Undanfarin ár hefur það alltaf verið þannig, að hafi maður komið um borð í skip eða flugvél á leið til útlanda, þá hefur það verið eitt algengasta umræðuefnið manna á meðal, að hver hefur spurt annan, á hvaða verði hann hafi keypt gjaldeyri á svörtum markaði umfram þann skorna skammt, sem fáanlegur hefur verið hjá innflutningsnefnd.
Ég man líka, að ég las það einu sinni í amerísku landbúnaðartímariti, að þar var talað um það, að ef einhver gerðist brotlegur við umferðarreglurnar, þá hrópuðu allir: Grípið fantinn! Aftur á móti ef einhver kaupir ófáanlega vöru á svörtum markaði, þá er sagt af hverjum sem verður þess áskynja: Hvar fékkstu þetta? Gæti ég keypt það? Þessi eðlismunur er á því, hvort þær reglur, sem settar eru, eru í samræmi við það, sem almenningur álítur réttmætt eða ekki. Í einræðisríkjunum er það oft gert af ásettu ráði að hafa í gildi slík lög, sem brotin eru af nær því hverjum einasta manni, því að slík löggjöf skapar oft kærkomið tækifæri til þess að ná sér niðri á þeim, sem stjórnarvöldin af stjórnmálaástæðum líta óhýru auga. Í þjóðfélagi, sem byggist á einstaklingsfrelsi. er slík löggjöf hins vegar varhugaverð, því að séu þar í gildi lög, sem brotin eru af nær hverjum manni, er almennri virðingu fyrir lögum og rétti hætta búin, þannig að þá má búast við því; að það fari í vöxt, að menn gerist einnig brotlegir við þá löggjöf, sem fullnægir því skilyrði að samrýmast almennri réttarmeðvitund.
Ég tel líka mjög vafasamt, að haftalöggjöfin samrýmist hinni vestrænu mannréttindahugsjón, að allir eigi að vera jafnir fyrir lögunum.
Í Austur-Þýzkalandi voru fyrir fáum árum í gildi tveir tekjuskattsstigar, annar fyrir vinnandi menn, eins og það var kallað, hinn, sem var til muna hærri, fyrir kapítalista. Hvort þessi lög eru enn í gildi, skal ég ekki segja um, þar eð ég hef ekki fylgzt svo með þróun skattamálanna þar í landi. En það er ekki aðalatriði í þessu sambandi, en fyrir nokkrum árum var það svona. En nú eru markalínur milli kapítalista og vinnandi manna ekki svo glöggar, að auðvelt er að framkvæma þetta þannig, að pólitísk sjónarmið ráði því eftir hverjum stiga mönnum væri gert að greiða skatt.
Það var einnig sagt, að á stríðsárunum hefði gyðingum í Þýzkalandi verið ætlaður minni kjötskammtur en aríunum. En þar sem gyðingar höfðu verið búsettir svo að skipt hefur hundruðum þúsunda í Þýzkalandi um aldaraðir, er sjálfsagt erfitt að finna Þjóðverja, sem hefur ekki eitthvert gyðingablóð í æðum, svo að í framkvæmdinni þýddi þetta auðveldlega, að andnazistar fengu minni kjötskammt en nazistar.
Ég býst við, að hv. þdm. séu á einu máli um, að það tiltæki Hitlers að ætla andstæðingum sínum minni kjötskammt en fylgifiskunum hafi verið brot á mannréttindahugsjóninni. En brýtur það ekki alveg eins í bága við hin almennu mannréttindi, ef pólitískur lítur eða þjóðfélagsleg aðstaða verður skilyrði fyrir því, að menn geti keypt erlendan gjaldeyri, eins og jafnan verður í framkvæmdinni, þegar slíkum höftum er beitt, og ég hef áður leitt rök að.
Það gerðist árið 1948, að ríkisstj. sú, er þá sat að völdum og að stóðu Alþfl. og Framsfl. og Sjálfstfl., greip til þess, af því að það þótti þá nauðsynlegt að herða á eftirliti með gjaldeyrissölunni, að banna m.a. flugfélögum og skipafélögum að selja mönnum farmiða til útlanda, nema þeir hefðu áður tryggt sér gjaldeyrisleyfi. Einn góður borgari hér í bænum tók sig þá til og kærði þessa ráðstöfun stjórnarvaldanna fyrir dómstólum á þeim grundvelli, að hún bryti í bága við ákvæði mannréttindaskrár Sameinuðu þjóðanna um ferðafrelsi. Eigi er mér kunnugt um úrslit þess máls, en dæmið sýnir, að pottur getur verið brotinn hvað snertir framkvæmd haftanna, jafnvel hversu ágætt sem stjórnarfarið er að öðru leyti.
Frv. það, sem hér liggur fyrir, felur þó ekki eingöngu í sér aukið verzlunarfrelsi, heldur einnig afnám fjárfestingarleyfa. Um þau gegnir í meginatriðum sama máli og innflutningshöftin. Á sama hátt og auðvitað verður alltaf með einhverju móti að takmarka innflutning, svo að gjaldeyrisafkomu landsins sé ekki stofnað í voða, verður líka með einhverju móti að fyrirbyggja óhóflega fjárfestingu, ef koma á í veg fyrir hrun gjaldmiðilsins. En svipuð rök og hníga að því, að gjaldeyrisafkoman verði ekki bætt til lengdar með innflutningshöftum, má færa fyrir því, að fjárfestingarhöft ná ekki tilgangi sínum. Það verður aldrei framkvæmanlegt að hafa eftirlit með allri fjárfestingu einstaklinga eða banna hana. Árangur af fjárfestingareftirliti verður gjarnan sá, er frá líður, að fjárfesting minnkar ekki svo sem til er ætlazt, heldur beinist hún inn á óhagkvæmari brautir. Sem dæmi um það má nefna óheppileg áhrif starfsemi fjárhagsráðs á sínum tíma á byggingarframkvæmdir hér í Reykjavík.
Ég tel mig þannig hafa fært rök fyrir því, að ágallar haftakerfisins séu svo margir og stórir, að það sé verulegrar fórnar vert og jafnvel meiri fórnar en þjóðin verður nú að færa að fá það afnumið.
Áður en ég lýk við að ræða þessa hlið málsins, get ég þó ekki stillt mig um að leiðrétta tvær firrur, sem komið hafa fram í sambandi við þetta og jafnvel talsvert hampað í málflutningi stjórnarandstöðunnar.
Önnur er sú, þegar sagt hefur verið, að út af fyrir sig geti það verið gott og blessað að losa um höft, en það sé of dýru verði keypt með þeirri rýrnun kaupgetunnar, sem orðið hafi vegna efnahagsráðstafananna. Hið sanna í þessu er það, að allar ráðstafanir til takmörkunar á innflutningi, hvort sem er gengislækkun, hækkun tolla eða strangari höft, rýra auðvitað getu þjóðarinnar til þess að kaupa erlendan gjaldeyri og erlendan varning. Ef minnka á t.d. innflutning um 10% , rýrnar kaupgetan alveg jafnmikið, hvort sem takmörkunin er framkvæmd með auknum höftum eða gengislækkun. Eina leiðin til þess að halda óskertri kaupgetu væri sú að taka nægilega stórt eyðslulán, til þess að innflutningurinn þyrfti ekki að minnka, en þá leið hefur hæstv. ríkisstj. ekki talið færa af ástæðum, sem oft er búið að gera ýtarlega grein fyrir.
Hin firran er sú, þegar því er haldið fram, að efnahagsráðstafanirnar hafi alls ekki í för með sér neina raunverulega tilslökun á höftunum, heldur aðeins afnám hafta í einni mynd, jafnframt því að tekin séu upp höft í annarri og verri mynd, nefnilega þeirri, að kaupgetan sé rýrð. Við þessu er það að segja, að þegar talað er um höft, er venjulega átt við það, sem sett er af mönnum, ekki þær hindranir, sem náttúran setur því á hverjum tíma, að menn geti fullnægt öllum sínum þörfum. Við verðum auðvitað alltaf að búa við innflutningshöft í þeirri merkingu, að við getum ekki til langframa notað meiri gjaldeyri en við öflum, og fjárveitingarhöft í þeirri merkingu, að við getum ekki fest meira fé en við spörum, þannig að hér er í rauninni verið að rugla saman óskyldum hugtökum. Það væri t.d. út í bláinn að tala um það sem takmarkanir á ferðafrelsi, að það er ekki hægt enn sem komið er a.m.k. að ferðast til tunglsins.
Ég ætla þá að lokum að fara fáum orðum um mikilvæga spurningu, sem stjórnarandstæðingar hafa varpað fram í umr. þeim um málið, er hingað til hafa farið fram, en hún er sú, hvort nokkrar líkur séu á því, að kerfi það, sem hér sé verið að byggja upp, geti orðið til frambúðar. Hefur þar einkum verið bent á þá hættu, sem stafi af kauphækkunum umfram það, er efnahagsmálalöggjöfin gerir ráð fyrir. Ef þær verða, er þá ekki aðeins tjaldað til einnar nætur, þannig að þjóðin verði þá aðeins meira skuldum vafin en nokkru sinni fyrr? Um þetta er það að segja, að ég hef nú í fyrsta lagi ekki litið á það sem neinn sjálfsagðan hlut, að verkamenn muni sjá sér hag í því við núverandi aðstæður að stofna til svo og svo langvarandi vinnustöðvana til að hækka kaupið, og hefði í rauninni gaman af að heyra þær röksemdir, ef til eru. Almennar upphrópanir um óviðunandi kjaraskerðingu eru ekki skynsamlegur grundvöllur fyrir ákvörðunum, sem geta orðið örlagaríkar fyrir fjárhagsafkomu verkamanna næstu missiri. Réttur launþega til þess að semja um grunnkaupshækkanir er vitanlega óskertur, en hins vegar leiðir það af afnámi styrkja- og uppbótakerfisins, að afstaða ríkisvaldsins til kaupgjaldsmála hlýtur að breytast. Hér eftir hljóta atvinnurekendur og verkalýðsfélög að bera ábyrgð á því, að samningar, sem þessir aðilar gera um kaup og kjör, skapi atvinnuvegunum rekstrargrundvöll, en meðan atvinnuvegirnir voru á ríkisframfæri, gat ríkið varla skorazt undan slíkri ábyrgð.
Þessi nýja stefna hefur að mínu áliti verið skýrt mörkuð í 27. gr. laganna um efnahagsmál og grg. fyrir efnahagsmálafrumvarpinu, en í 27. gr. stendur m.a., með leyfi hæstv. forseta: „Hækkun á verði innlendra iðnaðarvara og hvers konar þjónustu vegna ákvæða þessara laga má ekki eiga sér stað nema með samþykki verðlagsyfirvalda, og hún má ekki vera meiri en svarar þeirri hækkun tilkostnaðar, sem leiðir af ákvæðum laganna. Sama gildir um aksturstaxta vörubifreiða, fólksbifreiða og sendiferðabifreiða og flutningsgjöld skipa og flugvéla.“ Þannig hljóðar það. En í þeim skýringum, sem hæstv. ríkisstj. lét fylgja efnahagsmálafrv., stendur líka, með leyfi hæstv. forseta: „Útflytjendur verða framvegis að sæta ríkjandi gengi og geta ekki fengið aukinn launakostnað endurgreiddan í hækkuðum útflutningsbótum. Þá er það einnig ætlun ríkisstj. að leyfa engar verðhækkanir á innlendum vörum og þjónustu vegna launahækkana.“ Þetta tvennt, yfirlýsingin í grg. og umrædd lagagrein, virðist taka af öll tvímæli um það, að ætlunin er, að hér eftir verði atvinnurekendur sjálfir að standa undir kauphækkunum og öðrum hækkunum tilkostnaðar, er þeir kunna að semja um, en fá hvorki hækkað verð né auknar uppbætur af þeim sökum, enda er þetta einmitt skilyrðið fyrir því, að kauphækkanir, sem um þarf að semja, verði raunverulegar kjarabætur, og eru þessi breyttu viðhorf tvímælalaust verkamönnum í hag. Gamla fyrirkomulagið gat að vísu gert það auðveldara að knýja fram hærra kaup að krónutölu, þar sem atvinnurekendur gátu í rauninni samið á kostnað ríkisins, og höfðu þeir því engra hagsmuna að gæta í sambandi við það, hvort samið var um hærra eða lægra kaup. En sé aftur litið á þróun kaupmáttar launa síðustu 10–15 árin, verður myndin önnur. Órækasti vitnisburðurinn um það er skýrsla, sem ég hef við annað tækifæri vitnað í hér í hv. d. og vinstri stjórnin lét semja fyrir síðasta Alþýðusambandsþing. Þar er m.a. upplýst, að meðalneyzla á einstakling, reiknuð á verðlagi ársins 1957, hafi árið 1948 numið 16640 kr., en árið 1957 hafi verðmæti neyzlunnar numið 15590 kr. eða um 6–7% lægri upphæð. Þessi er hinn raunverulegi árangur kjarabaráttu launþega á þessum tíma. Þeir hafa m.ö.o., sé á heildina litíð, greitt sér allar kauphækkanirnar sjálfir og meira til.
Það er að víssu leyti fróðlegt, en ekki að sama skapi skemmtilegt að bera þetta saman við upplýsingar, sem ég sá nýlega að Viggo Kampmann, forsrh. Dana, gaf í blaðaviðtali um það, að kaupmáttur launa í Danmörku hefði á svo að segja nákvæmlega sama tíma aukizt um 50% . Ég veit því ekki, hvort það er almenn skoðun verkamanna nú, að afkoma atvinnuveganna sé svo góð, að þeir séu færir um að standa undir kauphækkunum, sem þeim að lögum er bannað að velta yfir á vöruverð. Sé svo, þá er víst, að þeir taka lítið mark á Þjóðviljanum, sem blaða mest hefur prédikað að undanförnu, að efnahagsráðstafanirnar séu á góðum vegi með að koma öllum atvinnurekstri á vonarvöl. En færi nú svo gegn vonum, að verkamenn létu til þess leiðast að stofna fjárhagsafkomu sinni í voða um ófyrirsjáanlegan tíma vegna ímyndaðra eða raunverulegra pólitískra hagsmuna og tækist eftir svo og svo langa vinnustöðvun að knýja fram meiri kaupgjaldshækkun en atvinnurekendur gætu staðið undir af eigin rammleik, hvað mundi þá ske? Atvinnurekendur ættu þá aðeins einn kost fyrir höndum, þann að fækka starfsfólki sínu og spara launagreiðslur á þann hátt. Það mundi þannig skapast ástand, sem enginn góðviljaður maður mundi óska eftir, og sízt af öllu ættu það að vera þeir, sem telja sig sér í lagi bera hagsmuni verkamanna fyrir brjósti. Það yrði m.ö.o. óhjákvæmilega meira eða minna tilfinnanlegt atvinnuleysi.
En þó að þetta væri út af fyrir sig mjög alvarlegt mál, sé ég ekki, að það mundi stofna í hættu verzlunarfrelsinu né hinum efnahagslegu ráðstöfunum, sem gerðar hafa verið. Það væri hvorki rétt né nauðsynlegt að fara af þeim sökum að hverfa aftur að hafta- og styrkjakerfinu. Að mínu áliti væri það það versta, sem hægt væri að gera frá hagsmunasjónarmiði launþega sér í lagi.
Frv. þetta er að mínu áliti eðlilegur liður í þeim heildarráðstöfunum í efnahagsmálum, sem hæstv. ríkisstj. hefur beitt sér fyrir að samþ. yrðu á þessu þingi. Að mínu áliti er hér um að ræða að vísu erfiðan, en nauðsynlegan áfanga á framfarabraut þjóðarinnar. En þegar sá áfangi er að baki, eru líkur fyrir því, að við getum á næstu árum tekið ekki skemmri skref en nágrannaþjóðir okkar í átt til betri lífsafkomu, gagnstætt því, að við að undanförnu höfum mjög dregizt aftur úr þeim vegna okkar sjúka efnahagskerfis.