27.03.1961
Sameinað þing: 57. fundur, 81. löggjafarþing.
Sjá dálk 1579 í B-deild Alþingistíðinda. (1588)

Almennar stjórnmálaumræður

Dómsmrh. (Bjarni Benediktsson):

Herra forseti. Sumir hafa haft orð á því, að ýmsum hlustenda mundi ofboðið með því að útvarpa umr. frá Alþingi fimm kvöld á örfárra vikna bili. Um það skal ég ekki dæma, heldur leggja áherzlu á hitt, að í lýðræðisþjóðfélagi er á fáu meiri þörf en því að kynna kjósendum störf þjóðþings þeirra. En mjög er vafasamt, að reglur þingskapa okkar um útvarpsumr. hafi nokkru sinni verið heppilegar, og raunar augljóst, að þær eru nú orðnar úreltar, enda mun leitun á slíkum ákvæðum utan Íslands. Ef þingflokkar hefðu ekki komið sér saman um styttingu ræðutíma frá ráðagerð þingskapa, mundu umr. um vantraust og nú í eldhúsi ekki hafa staðið tvö kvöld, hvorar um sig, eða fjögur samanlagt, heldur fjögur kvöld hvorar eða átta samtals. Vænti ég, að flestum hefði þá verið nóg boðið. En þetta sýnir, hversu fráleitar reglurnar eru og hversu brýn þörf er á að endurskoða þær, ásamt ýmsu öðru í þingsköpum okkar, enda fer því fjarri, að útvarpsumræður gefi rétta mynd af störfum og ræðuhöldum á Alþingi. Til þess að svo verði, væri miklu nær, nú þegar ræður þingmanna eru hvort sem er allar hljóðritaðar jafnóðum, að útvarpa eftir á ræðum, sem haldnar hafa verið við raunverulegar umr., og haga þá svo til, að mismunandi skoðunum yrði gert jafnhátt undir höfði. Auðvitað þarf slík breyting rækilegrar íhugunar við og er ekki gerleg, nema um hana sé víðtækt samkomulag. En allir unnendur Alþingis hljóta að verða sammála um, að því er lítill greiði gerður með þeirri mjög villandi hugmynd, sem útvarpsumræður í núverandi formi skapa hjá þeim, sem endast til að hlusta á þær.

Æskilegt er, að störfum Alþingis sé hagað svo, að þar verði sem mestu afkastað á sem stytztum tíma og kostnaður af þinghaldi þar með ekki meiri en brýn þörf er á. Þess vegna er það fagnaðarefni, að nú skuli allar horfur á, að unnt verði að slíta þingi n.k. miðvikudag, hinn 29. marz. Þetta eru mikil viðbrigði frá því, er hin hásæla vinstri stjórn var við völd. Þau tvö heilu þing, sem hún stjórnaði, var þingsetningardagur hinn sami og nú, en 1957 var þingi slitið 31. maí og 1958 4. júní. Hér munar því rúmlega tveim mánuðum í hvort sinn. Aðalorsök þessa mikla munar var hið stöðuga ósamlyndi, er hrjáði þá stjórn, jafnt ráðherrana sjálfa sem fylgismenn þeirra. Þingheimi var þá haldið starfslausum mánuðum saman, þangað til sættir komust á milli stjórnarherranna. Verst var þó, að allar sættir reyndust svikasættir. Aldrei var unnið af heilindum, svo að allur vandi var jafnóleystur eftir sem áður. Skiljanlegt er, að mönnum með ólíkar skoðanir komi illa saman um leiðir til að leysa aðsteðjandi vandamál. Frumskilyrði lausnar hlýtur að minnsta kosti ætíð að vera, að allir viðurkenni, að einhvern vanda sé við að etja, því að ekki er von, að þeir, sem ekki viðurkenna, að þeim sé vandi á höndum, leiti ráða til úrlausnar honum.

Ef litið er til þeirra vandamála, sem undanfarið hefur borið hæst í þjóðfélagi okkar, sést. að það ber strax á milli stjórnarliða og stjórnarandstæðinga, að hinir síðartöldu segja, að þarna hafi enginn vandi verið á ferðum. Í landhelgismálinu gera hv. stjórnarandstæðingar nú sem allra minnst úr deilunni við Breta. Á sumum þeirra er meira að segja helzt að skilja, að hún hafi verið okkur til góðs. Játa verður, að ef einhver hefur í alvöru trúað þessu, þá sé honum vorkunn, þótt hann vildi ekki svipta þjóðina þeirri blessun. En er það þá rétt, að nokkur ábyrgur maður hafi í alvöru trúað þessu? Trauðla þeir, sem mest hafa fjölyrt um níðingsskap Breta í okkar garð og þær margvíslegu hættur, sem athæfi þeirra færði yfir öryggi þjóðarinnar í heild og sérstaklega líf sjómanna á miðunum. Allir svokallaðir hernámsandstæðingar hafa til skamms tíma sagt þessar hættur svo alvarlegar, að við ættum þeirra vegna að segja okkur úr varnarsamfélagi frjálsra þjóða. Sumir framsóknarmenn, svo sem formaður þeirra, hv. þm. Hermann Jónasson, hafa aftur á móti haldið því fram, að ástandið væri svo geigvænlegt, að við ættum í skjóli varnarsamningsins við Bandaríkin að kveðja flota þeirra, hinn öflugasta í heimi, okkur til varnar.

Þeir, sem á þessu hafa hamrað, árum saman sumir, gera sig seka um afkáralegan tvískinnungshátt, þegar þeir halda því nú fram af engu minni ákafa en hinu öfuga áður, að hér hafi ekki verið um neinn vanda að ræða. Það er ekki sízt vegna þess, að allur almenningur vissi, að þarna var alvarlegur vandi og beinn voði á ferðum, að hann veitti lausn fiskveiðideilunnar allt aðrar viðtökur en stjórnarandstæðingar höfðu búizt við. Menn skildu, að einhver endir verður að vera allrar þrætu, þessarar ekki síður en annarrar. Hinu bjuggust fæstir við, að lausnin yrði okkur jafnhagkvæm og raun ber vitni. Þess vegna hafa stjórnarandstæðingar reynt að ófrægja hana á alla vegu og þar með snúa okkur til óhags ákvæðum, sem allir skyni bornir menn sjá, að ýmist eru okkur einhliða til hags eða okkur ekki siður en gagnaðila. Stjórnarandstæðingar bæta sízt sinn hlut með því að vitna í orð brezks ráðh. sér til stuðnings, eins og þeir hafa gert í blöðum sínum síðustu dagana. Auðvitað reynir hinn brezki ráðh. að fegra ósigur Breta, og hinar ótrúlegu yfirlýsingar, sem heyrðust hér á Alþingi á dögunum um, að aðgerðir okkar 1958 hafi ekki stuðzt við alþjóðalög, hafa gefið málsvörum brezku stjórnarinnar ástæðu til að láta svo sem það sé fórn eða undansláttur af okkar hálfu að fara héðan af að alþjóðalögum, sem er einmitt það, sem við höfum alltaf gert.

Einstök atriði landhelgismálsins skulu ekki rakin nú. Þau hafa verið fullskýrð áður, svo að ekki er þörf endurtekninga. Einróma dómur hlutlausra manna hvarvetna, sem til spyrst, og gremja ofstækismanna í Grimsby og Hull segja sína sögu um, hver ofan á hafi orðið. En hvernig stendur þá á hinum mikla sigri okkar? Ef til vill sannfærðust Bretar um, að kommúnistar ginntu þá eins og þursa, þegar þeir létu ögra sér til herhlaupsins að Íslandsströndum. Þeir sáu sennilega, að engu stórveldi er til sæmdar að takast svo bersýnilega á hendur hlutverk Golíats gegn hinum íslenzka Davíð. En úrslitum réð örugglega, að íslenzka stjórnin ákvað nú að nota til hins ýtrasta það vinsamlega samband, sem víst beggja ríkja í Atlantshafsbandalaginu á að hnýta og hlýtur að hnýta, ef rétt er á haldið. Með veru okkar þar opna æðstu valdamenn Íslands sér beinan aðgang til æðstu valdamanna bandalagsþjóða okkar. Það hefur ætíð verið sannfæring mín, að hinir ómetanlegu möguleikar til að gera landi okkar gagn, sem með þessu eru fyrir hendi, hafi engan veginn verið nýttir til fulls 1958. Þess vegna fór þá eins og fór. Nú voru þessir möguleikar hagnýttir. Það réð úrslitum um sigur okkar.

Einstök atriði efnahagsmála eru ekki síður þaulrædd en landhelgismálið. Ómögulegt er þó að neita sér um að benda á ósamkvæmnina í málflutningi stjórnarandstæðinga um nokkur þeirra. Tökum t.d. tal framsóknarmanna um bindingu fjár, sem lagt er í innlánsdeildir kaupfélaga. Látið er svo sem við landauðn liggi, af því að Seðlabankinn á að halda valdi til að setja sams konar reglur um þetta fé og annað sparifé. Engu að síður er viðurkennt, að á síðasta ári var nær ekkert fé innlánsdeilda bundið með þessum hætti, vegna þess að kaupfélög og innlánseigendur hafa í hendi sér, hvort féð skuli talið sem innistæða í innlánsdeild eða á viðskiptamannareikningi. Ef það er talið á síðarnefnda veginn, tekur kvöðin ekki til þess fremur en til innistæðna hjá kaupmönnum. En þá nýtur féð hvorki hjá kaupfélögum né kaupmönnum skattfrelsishlunninda sparifjár. Framsóknarmenn beittu sér hins vegar á sínum tíma fyrir því, að innlánsdeildir kaupfélaga skyldu njóta þeirra hlunninda. Hér sem ella hljóta skyldur að fylgja hlunnindum. Ef menn afnema skattfrelsi innlánsdeilda, er sjálfsagt að afnema kvaðirnar, sem því fylgja, en verða að leggjast jafnt á allt sparifé, er skattfrelsis nýtur. Það mega framsóknarmenn ekki heyra nefnt. Þeir vilja halda forréttindum, en neita að taka á sig kvaðir, sem aðrir, er forréttinda njóta, verða að bera.

Svipað er, þegar framsóknarmenn fjölyrða um það, að gert sé upp á milli manna með viðreisnarráðstöfununum. Þó segja þeir í öðru orðinu, að jafnt sjávarútvegur, landbúnaður, iðnaður og verzlun sé á heljarþröm eða eigi um sárt að binda. En hverjir eru þá eftir, sem ívilnað hefur verið? Jú, því er haldið fram, að það séu sparifjáreigendur, þeir, sem njóti góðs af hinum háu vöxtum. En allir vita, að af lífsins gæðum hér á landi eru sennilega engin dreifðari en sparifjáreign. Fæstir eiga þar hins vegar stórar fjárhæðir. Skattfrelsi sparifjár var lögboðið í fjármálaráðherratíð Eysteins Jónssonar til að örva myndun þess, enda vita allir, að á síðustu tveim áratugum höfðu menn ekki auðgazt á sparifjáreign á Íslandi. Verðbólgan hefur séð fyrir því, þar sem enginn kemst hins vegar hjá því að játa, að sparifjársöfnun og innlend fjármagnsmyndun er undirstaða framkvæmda og þar með framfara hjá okkur eins og öllum öðrum.

Enn gegnir sama máli, þegar um launakjör er rætt. Spurt er, hvernig unnt sé fyrir fjölskyldumerin að lifa á daglaunum samkv. Dagsbrúnartaxta. Óvefengjanlegt er, að þröngt er í búi hjá hinum launalægstu. Rætur þess er m.a. að rekja til viðskilnaðar vinstri stjórnarinnar, eins og fyrri ræðumenn í kvöld minntu á með afsökunum sínum. En þegar hagur fjölskyldufólks er metinn, má ekki gleyma, að fjölskyldubætur, sem ég tel eina mestu félagslegu umbót á okkar dögum, bæta hag allra barnafjölskyldna, auk þess sem flestir í öllum launaflokkum létta a.m.k. á einhvern hátt undir með sér á tímanum, sem afgangs verður frá átta stunda vinnudegi. En heilindi þeirra, sem um þetta spyrja, má marka af því, að í hinu orðinu segja þeir alla atvinnuvegi landsmanna gjaldþrota. Ef svo er, leiðir af því, að þeir geta ekki borgað hærra kaup. Og ekki koma erfiðleikar þeirra af því, að hér sé of mikill launamunur, því að sömu menn fjargviðrast yfir því, að hinir launahæstu hafi allt of lág laun, svo að þeir, eins og læknar og verkfræðingar, flýi land af þeim sökum, enda er sannleikurinn sá, að launamunur er miklu minni hér en annars staðar, þar sem til hefur spurzt. Jöfnuður hér er svo mikill, að raunverulegum kjarabótum fyrir allan almenning verður ekki komið við nema með aukningu þjóðarframleiðslu. En þá hælast stjórnarandstæðingar um yfir því, að á s.l. ári hafi úr henni dregið, þar sem aukning hafi verið mikil á vinstristjórnarárunum. Hið rétta er, að 1957 varð hún 3.5% og 1958 4%, en á stjórnarárum Ólafs Thors 1953–56 9.7% að meðaltali. Allar þessar tölur verður að skoða í ljósi þeirra aðstæðna, sem þá giltu og meðal annars urðu til þess, að verðbólgan eyddi nær jafnóðum þeim kjarabótum, sem menn ella hefðu getað hlotið.

1960 var hins vegar stungið við fótum og reynt að koma jafnvægi á, svo að verðmætin eyddust ekki jafnóðum í höndum manna. En einnig ber að hafa í huga, að þá voru flutt inn skip og flugvélar fyrir hærri upphæð en nokkru sinni áður, er nú og síðar eiga að geta orðið undirstaða bættra lífskjara, ef afli fæst, verðlag reynist ekki óhagstætt og við kunnum sjálfir með að fara. Afkoma almennings er að sjálfsögðu háð framkvæmdum í landinu, þ. á m. fjárfestingu almannavaldsins og einstaklinga, aflabrögðum og verðlagi. Þeir, sem býsnast yfir, að framkvæmdum innanlands hafi verið haldið í hófi á árinu 1960, ættu að hugleiða, hvernig farið hefði, ef ekki hefði verið dregið úr þenslunni, sem áður var, því að þrátt fyrir allar hrakspár varð ekki vart annars atvinnuleysis á s.l. ári en óhjákvæmilegt var vegna ófyrirsjáanlegrar aflatregðu á síldveiðum og hjá togurum.

Að aflabrestur og verðfall hafi orðið, vilja stjórnarandstæðingar hins vegar öðru hvoru neita, almenningi til mikillar undrunar. Eins og ég sagði áðan, er sök sér, þótt menn komi sér ekki saman um úrræði. Hitt er miklu alvarlegra, þegar þeir þykjast ekki sjá staðreyndir né viðurkenna, að til séu hin helztu vandamál, sem leysa verður. Í efnahagsmálum jafnt og landhelgismálinu skilur það milli feigs og ófeigs, milli stjórnarandstæðinga og stjórnarliðs, að hinir fyrrnefndu segja, að enginn eða lítill vandi sé fyrir höndum, þar sem ríkisstj. og fylgismenn hennar gera sér grein fyrir vandanum og leita ótrauðir ráða til lausnar honum.

Stjórnarandstæðingar segja nú, að efnahagsmálin hafi aldrei verið betur komin og auðveldari úrlausnar en í árslok 1958 og þess vegna hafi flest í viðreisnarráðstöfununum verið til ills eða a.m.k. óþarft. En hvernig stenzt sú fullyrðing, að vandinn hafi enginn verið 1958, eins og fyrri ræðumenn hér í kvöld sögðu? Hver einasti Íslendingur veit, að þetta er fjarri sanni. Það er þess vegna lítilsvirðing við dómgreind almennings að halda slíkri fjarstæðu fram. Sá málflutningur verður því furðulegri, þegar menn minnast þess, að vinstri stjórnin flúði af hólmi 4. des. 1958, af því að hv. þm. Hermann Jónasson taldi nýja verðbólguöldu risna og stjórn sína ekki koma sér saman um nein úrræði til lausnar vandanum, sem yrði óviðráðanlegur, ef ekki yrði að gert. Hv. þm. Hermann Jónasson lét og ekki að því sinni sitja við orðin ein. Hann fór úr forsætisráðherrasessi, sem hann hafði að sögn síns gamla lærimeistara, Jónasar Jónssonar, talið sér áskapað að sitja og mikið á sig lagt til að öðlast á ný eftir 14 ára fjarveru. Hver trúir því, að Hermann Jónasson hafi gert það að gamni sínu að hverfa frá þeim völdum og vanda, sem hann þangað til taldi sig manna bezt færan til að fást við?

Nei, það voru hvorki ofsjónir né ímyndanir hjá Hermanni Jónassyni, þegar hann hinn 4. des. 1958 sá hina nýju verðbólguöldu rísa svo hátt, að hann kaus að hleypa stjórnmálafleyi sínu í strand heldur en að sigla þann ógnarsjó. Aldan grandaði vinstri stjórninni, af því að þar var hver höndin uppi á móti annarri og ekki samkomulag um neitt, og það bætir sízt hlut þeirra félagsbræðra, þótt þeir láti svo sem vandinn hafi enginn verið, þegar þeir sjá, að aðrir eru komnir vel á veg með að leysa það, sem þeir sjálfir töldu óviðráðanlegt.

Eða hvað segja menn um fullyrðingar Alþýðubandalagsmanna þess efnis, að ekkert hafi þurft að gera, þegar þeir sjálfir í hinu orðinu færa rök að því, að þrátt fyrir ótal verkföll, kauphækkanir og óhemju fjárfestingu og aukningu þjóðartekna hafi kjör launþega raunverulega stórversnað frá styrjaldarlokum? Að svo miklu leyti sem þessi rökfærsla er rétt, hlýtur hún að leiða til þess, að eyða verði þeirri meinsemd, sem hindraði kjarabætur. Sú meinsemd er verðbólgan, sem núverandi ríkisstj. hefur markvisst ráðizt gegn og reynir að eyða með sömu ráðum og ein hafa reynzt áhrifarík annars staðar. Fjarri fer, að því verki sé enn lokið. En hálfnað er verk þá hafið er, og mjög góður árangur er nú þegar kominn í ljós eftir rúmlega eins árs viðureign.

Hrakspár stjórnarandstæðinga hafa orðið sér til skammar. Á miðju síðastliðnu ári létu forustumenn stjórnarandstæðinga það hiklaust uppi, að stjórnin mundi hrökklast frá fyrir eða í síðasta lagi um áramót, vegna þess að viðreisnarkerfið mundi hrynja saman. Til frekari áherzlu þessu spjalli var í blöðum og á mannfundum hótað með „Alþingi götunnar“ og „japönsku ástandi“, ef ríkisstj. semdi við Breta um landhelgismálið. Margt hefur síðan verið spjallað innan þingsala og utan, en allir sjá, að stjórnin er nú í sókn, en andstæðingar hennar fara hverja hrakförina eftir aðra. Sú útreið er sannarlega ekki því að kenna, að stjórnarandstæðingar hafi verið orðlausir. Nei, þeir hafa talað og talað, nótt sem nýtan dag. Þegar ég hef hlustað á sumt af því, sem þeir hafa sagt, hefur mér komið til hugar það, sem haft er eftir kerlingunni: „Hvernig á ég að vita, hvað ég hugsa, fyrr en ég heyri, hvað ég segi?“

Hinir hreinskilnari stjórnarandstæðingar játa nú, að þeir sjái mikið eftir að hafa ekki hugsað ráð sitt, áður en þeir töluðu. Á sínum tíma gáfust þeir upp fyrir þeim vanda, sem þeir sjálfir segja nú að ekki hafi verið til. Síðan hafa þeir látið sér nægja að vera á móti því, sem aðrir hafa gert.

Mér dettur ekki í hug, að núv. ríkisstjórn sé gallalaus. En hún hefur reynt að gera sér grein fyrir þeim vandamálum, sem að steðjuðu. Síðan hefur hún íhugað með beztu manna ráði, hver úrræði væru fyrir hendi, og ekki hikað við að taka þær ákvarðanir, sem hún var sannfærð um að þjóðinni væru fyrir beztu.

Reynslan hefur þegar sannað, að vandinn verður ekki leystur með því að þykjast ekki sjá hann né með úrræðum eða réttara sagt úrræðaleysi stjórnarandstæðinga. Hún á eftir að skera úr um, hvort okkur tekst svo sem hugur okkar stendur til. Víst er, að allir landsmenn eiga mikið undir því, að tilraun okkar takist, og engir þó meira en verkalýður og launþegar. Ef sæmilegt jafnvægi í efnahagsmálum næst til frambúðar, skapast þar með mestar líkur fyrir því, að almenningur verði, svo sem efni standa til, aðnjótandi hækkunar þjóðartekna. Viðleitni ríkisstj. stefnir að því, að svo megi verða, jafnframt því sem hún miðar að því að tryggja grundvöll núverandi atvinnuvega og fjölga þeim með hagnýtingu þeirrar orku, sem í landinu býr. Þar eygjum við nú meiri og framkvæmanlegri möguleika en nokkru sinni fyrr. Ef þá tekst að nýta, fást nýjar og traustari stoðir undir afkomu þjóðarheildarinnar, svo að hún verður ekki eins háð veðurfari, sjávarafla og verðlagi á einhæfri framleiðslu og verið hefur. Ég fullyrði, að þessir möguleikar eru fyrir hendi, um leið og ég játa, að ný verðbólga getur eytt þeim og enn ýtt okkur aftur á bak. En við skulum hvorki láta hrekjast aftur á bak né af leið, því ef við höldum svo fram sem nú horfir, þá erum við vissulega á leiðinni til bættra lífskjara.