14.03.1961
Sameinað þing: 53. fundur, 81. löggjafarþing.
Sjá dálk 755 í D-deild Alþingistíðinda. (2735)

206. mál, vantraust á ríkisstjórnina

Jóhann Hafstein:

Herra forseti. Góðir áheyrendur. Í þessum vantraustsumræðum í gærkvöld og í kvöld kennir allmargra grasa af hálfu hv. stjórnarandstöðu. Eitt er þó óbrigðult. Það er samstaðan, samstaða stjórnarandstöðunnar. Það er ekki eins og þetta séu tveir stjórnmálaflokkar, kommúnistar og Framsókn. Um það vitna þessar umr. ótvírætt.

Það eru tveir meginþættir þeirra ásakana, sem beint er gegn stjórnarliðinu, að það hafi svikið og vanefnt loforð og fyrirheit í löggjöf og stjórnarframkvæmdum og verðskuldi því vantraust, og í öðru lagi, að hæstv. ríkisstj. og stuðningslið hennar hafi svikið þjóðina í landhelgismálinu og beri ríkisstj. því að biðjast lausnar.

Ætla verður, að við eigi að taka samstjórn Framsóknar og kommúnista. En hvernig stendur á því, að það hefur ekki einn einasti stjórnarandstæðinga minnzt einu einasta orði á hina væntanlegu nýju landsstjórn, sem ætli að leiða hina hrjáðu og vonsviknu þjóð út úr eyðimörkinni og inn í fyrirheitna landið? Skyldi hafa þótt vænlegra að viðhafa ekki mörg orð um það?

Ég skal nú víkja að fyrri þætti ásakananna um svikin og vanefndirnar hjá núv. stjórnarflokkum. Það er rétt hjá hv. stjórnarandstæðingum, að rekja má upphaf núverandi stjórnarsamstarfs til aldurtila eða andláts vinstri stjórnarinnar í árslok 1958. Má ég aðeins lesa á legsteininn, áður en lengra er haldið, þ.e. legstein vinstri stjórnarinnar. Þar stendur:

„Anno 1958, 5. desember. Ég hef á ríkisráðsfundi í dag beðizt lausnar fyrir mig og ráðuneyti mitt. Fyrir lá, að hinn 1. des. átti að taka, gildi ný kaupgreiðsluvísitala, sem fól í sér 17 stiga hækkun. Til þess að koma í veg fyrir nýja verðbólguöldu, sem af þessu hlaut að rísa, óskaði ég þess við samráðherra mína, að ríkisstj. beitti sér fyrir setningu laga um frestun á framkvæmd hinnar nýju vísitölu til loka mánaðarins,“ — ekki var nú farið fram á meira, — „enda yrði hin fyrrnefndu 17 vísitölustig þá greidd eftir á fyrir desember, nema samkomulag yrði um annað. Leitað var umsagnar Alþýðusambandsþings um lagasetningu þessa samkvæmt skilyrði, sem sett var fram um það í ríkisstj. Alþýðusambandsþing neitaði fyrir sitt leyti beiðni minni um frestun. Ný verðbólgualda er þar með skollin yfir. Við þetta er svo því að bæta, að í ríkisstj. er ekki samstaða um nein úrræði í þessum málum, sem að mínu áliti geti stöðvað hina háskalegu verðbólguþróun, sem verður óviðráðanleg, ef ekki næst samkomulag um raunhæfar ráðstafanir.“

Og undirskriftin er: Hermann Jónasson, hér með fyrrv. forsrh. vinstri stjórnarinnar sálugu.

Þetta voru endalokin, og það var víða takmarkaður söknuður.

Hv. síðasti ræðumaður, Skúli Guðmundsson, sagði áðan, að það hefði verið óviturlegt ráð að sundra vinstri stjórninni, en samkvæmt áletruninni á legsteininum sundraði hún sér sjálf: Ekki samstaða um nein úrræði. — Hvernig á slík stjórn að halda áfram?

Á þessu stigi málsins tók við minnihlutastjórn Alþfl., studd af Sjálfstfl. Strax í janúarmánuði 1959 lögfestu þessir tveir flokkar niðurfærslu verðlags og launa, og var það fyrsta óhjákvæmilega sporið til þess að stöðva hina geigvænlegu verðbólguþróun. Þegar þessi lög tóku gildi, var kaupgjaldsvísitalan orðin 202 stig. Sérfræðingar vinstri stjórnarinnar höfðu sýnt fram á fyrir áramótin, að án aðgerða mundi vísitalan komin minnst í 270 stig í nóvember 1959. Ólafur Björnsson prófessor sýndi fram á, og var það aldrei vefengt, að þá yrði þess skammt að bíða, að óðaverðbólgan skutlaði vísitölunni upp í 400 stig.

Við þessar aðstæður ákváðu núv. stjórnarflokkar með áðurgreindum lögum um niðurfærslu verðlags og launa í janúar 1959, að frá 1. febr. 1959 skyldi miða verðlagsuppbót á laun og allar aðrar greiðslur, er fylgja kaupgreiðsluvísítölunni, við vísitölu 175 stig. Jafnframt var lögfestur nýr grundvöllur vísitölu framfærslukostnaðar og ákveðið, að 1. marz 1959, þegar sá vísitölugrundvöllur tæki gildi, skyldi vísitalan teljast 100 stig. Og hvað hefur svo vísitalan hækkað mikið síðan? Um stig.

Nú er rakið fyrirheit og efndir annars af tveim meginskilyrðum Sjálfstfl. við stjórnarmyndun eftir andlát vinstri stjórnarinnar, en það var, að tafarlaust yrðu gerðar ráðstafanir til þess að stöðva verðbólguna. Hitt meginskilyrðið var eftirfarandi: Að lögfest yrði á þessu þingi, þ.e. þinginu 1959, sú breyting á kjördæmaskipuninni, að tryggt sé, að Alþingi verði skipað í slíku samræmi við þjóðarviljann, að festa í þjóðmálum geti náðst. — Finnst framsóknarmönnum, að gleymzt hafi að efna þetta fyrirheit? Nei, vissulega ekki. En broslegt er að minnast nú í ljósi þeirrar reynslu. sem fyrir liggur, sleggjudómanna um það, að landið mundi leggjast í auðn með kjördæmabreytingunni. Kosningarnar um kjördæmabreytinguna voru sagðar um það, hvort Íslendingar vildu halda áfram að byggja land sitt eða láta það fara í meiri og meiri auðn.

Hæstv. forsrh., Ólafur Thors, gerði í glöggu máli grein fyrir því í ræðu sinni í gærkvöld, hversu skilmerkilega núv. ríkisstj. hefði staðið við þau fyrirheit, er hún gaf, þegar hún tók við völdum 20. nóv. 1959, fyrir aðeins 16 mánuðum. Eigi gerist þörf að endurtaka þessar staðreyndir, en árétta má eftirfarandi:

Núv. ríkisstj. gefst fyrst tækifæri til að leggja mál sín fyrir Alþingi eftir mjög skamman undirbúningstíma í lok janúar 1960. Á því þingi var afgreidd hin umfangsmikla efnahagslöggjöf, sem fól í sér algera kerfisbreytingu frá því, sem lengi hafði verið, samhliða víðtækum ráðstöfunum í félagsmálum, skattamálum og viðskiptamálum. Lögfest var og síðan framkvæmt:

1) Rétt gengisskráning, en afnumið bótakerfi það, sem útflutningsframleiðslan hafði búið við síðan 1951, Útflutningssjóðurinn lagður niður.

2) Almannatryggingar tvöfaldaðar, einkum hækkun á fjölskyldubótum og elli- og örorkulífeyri.

3) Tekjuskattur felldur niður á almennum launatekjum, auk annarra umbóta á skattskyldu einstaklinga.

4) Afgreidd tekjuhallalaus fjárlög og hafin gagnger endurskoðun á fjármálum ríkissjóðs.

5) Lögleidd ný skipan á innflutnings- og gjaldeyrismálum og innflutningsskrifstofan lögð niður, en gjaldeyrisbönkunum falin framkvæmd innflutnings- og gjaldeyrismála og fjárfestingarhömlum aflétt. Raunverulega frjáls innflutningur á allt að 85–90% heildarinnflutningsins.

6) Vísitölukerfið afnumið, þannig að óheimilt er að miða kaupgjald við breytingar á vísitölu, en reynslan hafði sýnt, að það vísitölukerfi, sem hér hafði verið í gildi síðan í byrjun heimsstyrjaldarinnar síðari, hafði ekki orðið launþegunum til neinna varanlegra hagsbóta, en undirrót óeðlilegrar verðþenslu og öryggisleysis í efnahagsmálum.

Á yfirstandandi þingi hafa verið og eru mörg mikilvæg og merk mál til framkvæmda.

Fjárlög voru afgr. greiðsluhallalaus fyrir áramót. Til meðferðar eru bráðabirgðalög ríkisstj. frá 5. jan. um að opna nýja lánaflokka í stofnlánadeild sjávarútvegsins. Er sú aðstoð, sem útveginum er þannig veitt, að koma til framkvæmda, en með þessu mikilsverða máli er bætt úr lánsfjárskorti útvegsins á liðnum árum. — Hv. síðasti ræðumaður sagði, að við fulltrúar stjórnarflokkanna í fjhn. hefðum mótmælt tillögum um það, að bændur fengju hliðstæða aðstoð. Þetta er ekki rétt, við höfum ekki mótmælt því, heldur gerðum grein fyrir því, að ríkisstj. hefði til athugunar og væri búin að fela sérfræðingum sínum að athuga aðstöðu bænda alveg á sama hátt og aðstaða útvegsins var athuguð á s.l. sumri og hausti, og það er nákvæmlega í samræmi við þetta, sem yfirlýsing Jónasar Péturssonar var gefin hér áðan.

Langt er komið á þessu þingi breytingu og samræmingu á bankalöggjöfinni. Seðlabankinn verður algerlega sjálfstæður. Endurbætt hafa verið lögin um Landsbankann og Útvegsbankann og Framkvæmdabankann. Á síðasta þingi voru lagfærð lögin um Búnaðarbankann og sett ný lög um verzlunarbanka.

Á mörgum öðrum sviðum hefur ríkisstj. haft forgöngu um margvíslega lagasetningu, sem ekki vinnst tími til að rekja nú.

Ríkisstj. verður sannarlega ekki ásökuð um athafnaleysi og vanefndir. Þvert á móti nýtur hún vaxandi trausts fyrir atorku, áræði og dugnað.

Ég kem þá að síðara þætti ásakana stjórnarandstæðinganna, að stjórnarliðið hafi svikið þjóðina í landhelgismálinu. Hermann Jónasson talaði um fordæmalaust réttindaafsal, að lausn fiskveiðideilunnar samsvaraði að selja Bretum sjálfdæmi. Finnbogi R. Valdimarsson sagði: Trúi því hver sem vill, að Bretar fari út úr 12 mílna landhelginni eftir 3 ár. — Og Hermann Jónasson sagði, að það væri hvergi tekið neitt fram um þetta. — Aðrir hafa svo kyrjað þetta sama um afsal réttinda um aldur og ævi og fráhvarf og svik við fyrri yfirlýsingar. Þetta síðara skulum við athuga: fyrst.

Landsfundur Sjálfstfl. 1959 gerði ályktun um landhelgismálið, eins og Páli Þorsteinsson gerði að sérstöku umtalsefni í gærkvöld. Hann talaði um fullkomið ósamræmi á milli orða og gerða sjálfstæðismanna. Þetta var kjarninn í ræðu hans. Nú skal ég víkja einmitt að þessari sömu ályktun. Þar segir m.a., að leita beri lags um frekari friður fiskimiðanna, þangað til viðurkenndur er réttur Íslands til landgrunnsins. Þetta hefur verið gert og að þessu er stefnt, og þessi stefna er áréttuð í samkomulaginu við Breta, sem nú hefur verið gert. Enn segir í ályktun landsfundarins: „Fundurinn fagnar útfærslu fiskveiðilandhelginnar á síðasta ári sem spori í rétta átt, en harmar, að ekki skyldu samtímis leiðréttar grunnlínur.“ Nú eru leiðréttar grunnlínur í samkomulaginu við Breta, svo að stórkostlega þýðingarmikil hafsvæði á beztu fiskimiðum og uppeldisstöðvum koma nú innan fiskveiðilandhelginnar. Enn segir: .,Fundurinn telur mjög ámælisverðan ágreining þann, sem ríkti um þetta mál innan fyrrv. ríkisstj.“ En svo djúpstæður var ágreiningurinn, að kommúnistar gáfu út sérstaka bók fyrir kosningarnar 1959 til þess að fegra sinn málstað, en auglýstu vitaskuld enn betur en áður, hversu ósamstæð og úrræðalaus vinstri stjórnin hafði verið í þessu mikla vandamáli. Svo talar stjórnarandstaðan nú, kommúnistar og framsóknarmenn, um, að rofinn sé nú einhugur í þessu máli. Loks lýkur ályktun landsfundar sjálfstæðismanna 1959 með þessum orðum: „Landsfundurinn skorar á alla Íslendinga að sýna, þrátt fyrir mistök fyrrv. ríkisstj., algeran einhug í málinu, láta ekki undan síga fyrir erlendu ofbeldi né sætta sig við minni fiskveiðilandhelgi en nú hefur verið ákveðin, heldur sækja fram, þar til lífshagsmunir þjóðarinnar eru tryggðir.“

Þetta ályktaði landsfundur sjálfstæðismanna um miðjan marz 1959, og nákvæmlega það sama fólst í ályktun Alþingis 5. maí 1959, þar sem sagt er, að afla beri viðurkenningar á rétti Íslands til landgrunnsins alls og að Alþingi telji Ísland eiga ótvíræðan rétt til 12 mílna fiskveiðilandhelgi. En hvað er það, sem nú hefur gerzt? Löng og alvarleg deila við Bretland hefur verið leyst. Bretar viðurkenna nú í eitt skipti fyrir öll rétt okkar til 12 mílna fiskveiðilandhelgi, falla frá mótmælum sínum skilyrðislaust. Þannig verður hin umdeilda landhelgi óvefengjanlega okkar. Því ráðum við svo Íslendingar sjálfir að heimila Bretum um leið takmörkuð veiðiréttindi í okkar íslenzku landhelgi í 3 ár. Það vinnum við til, til þess að leysa deilu, en stóraukum jafnframt landhelgina með grunnlínubreytingum. Þetta er ekki að falla frá kröfunni um 12 mílna landhelgi, heldur að fá hana viðurkennda með sáttfýsi, sem felur í sér litlar fórnir, en mikinn ávinning og málalok, sem eru Íslandi til sóma á alþjóðavettvangi. Svo tala þessir hv. stjórnarandstæðingar um, að það standi hvergi í samkomulaginu, að Bretar skuli fara af ytri 6 mílunum eftir 3 ár. Þeir hafa ekki leyfi Íslendinga til þess að vera lengur á þessu svæði, sem Bretar nú í fyrsta skipti hafa gefizt upp á að mótmæla að við Íslendingar einir eigum óskoraðan rétt til.

Þjóðviljinn í morgun segir, að Finnbogi R. Valdimarsson hafi í ræðu sinni í gærkvöld „með djúpstæðri og yfirgripsmikilli þekkingu sinni á alþjóðarétti og alþjóðadómstólnum í Haag flett ofan af blekkingum“ Bjarna Benediktssonar og Gunnars Thoroddsens í þessu máli. Má vera, að Þjóðviljanum þyki þekkingin „yfirgripsmikil og djúpstæð“. En mig langar til þess að víkja nokkuð að því, sem hæstv. dómsmrh. sagði einmitt um þetta mál við 2. umr. þáltill. um lausn fiskveiðideilunnar við Breta, en hann komst m.a. að orði á þessa leið:

„Hvaða stofnun var það, sem varð þess valdandi, að mjög breyttust viðhorf í öllum landhelgismálunum og meira að segja kom af stað þýðingarmestu breytingunni, sem enn hefur orðið á landhelgi Íslendinga, en það var friðun flóa og fjarða við Ísland? Voru það alþjóðasamþykktir eða samningar eða fordæmi 20–30 ríkja, eins og hér er vitnað til, eða var það kannske alþjóðadómstóllinn, sem hafði í því forustu og var skapandi þess réttar, sem reynzt hefur okkur mikilsverðastur í þessu máli? Það var vitnað hér áðan af Hermanni Jónassyni í dóminn í máli Norðmanna og Breta, sem varð undirstaða aðgerða okkar 1952. Sá dómur var einmitt brautryðjandinn í þessum efnum. Hann kvað á um það, þó að enginn sett alþjóðasamþykkt væri til, að þá væri það m.a. vegna lífshagsmuna fólksins, sem Norðmenn hefðu rétt fyrir sér, en ekki Englendingar. Það var hann, þessi alþjóðadómstóll, sem nú er sagt, að ætíð sé á eftir, — það var hann, sem setti fram í skýru og stuttu máli þær helztu röksemdir, sem við höfum fram á þennan dag byggt á, ekki aðeins það, sem við gerðum 1952, heldur einnig réttarlega túlkun á því, að aðgerðirnar 1958 hafi haft við lög að styðjast. Það er þess vegna algert öfugmæli og lýsir fullkominni vanþekkingu á sögu þessa máls og alls, sem í því hefur gerzt, þegar sagt er, að alþjóðadómstóllinn sé þarna á eftir þróuninni, 20–30 árum, þegar það liggur fyrir, að í því eina máli þessarar tegundar, sem lagt hefur verið undir hann, vann hann brautryðjandastarf og okkur íslendingum alveg sérstaklega ómetanlegt brautryðjandastarf.“

Þetta voru orð hæstv. dómsmrh. En Finnbogi R. Valdimarsson vitnaði hér í gærkvöld í gamlar norskar reglugerðir frá byrjun 18. aldar og sagði að í dómi alþjóðadómstólsins hefði ekkert nýtt komið fram, aðeins staðfesting á 100 ára gömlum reglum. Hér fer bezt á því, að dómstóllinn tali sjálfur, en í íslenzkri útgáfu af dómnum, á bls. 14, segir m.a. á þessa leið, með leyfi hæstv. forseta:

„Meðfram ströndinni eru grunn tiltölulega há upp í sjó, raunverulegir neðansjávarhjallar, þar sem eru sérstaklega fiskauðug mið, er norskir fiskimenn hafa þekkt og stundað frá ómunatíð. Með því að grunn þessi voru innan sjónvíddar frá landi, fundu menn og greindu beztu miðin með miðunaraðferðinni, þar sem tvær línur til tiltekinna staða á ströndinni eða eyjunum skerast. Í þessum hrjóstrugu landshlutum hafa íbúar strandhéraðanna framfæri sitt einkum af fiskveiðum. Þetta eru staðreyndir, sem verður að hafa í huga, er dómur er lagður á réttmæti þeirrar staðhæfingar Hins sameinaða konungsríkis, að þau takmörk norska fiskveiðasvæðisins, sem ákveðin voru í úrskurðinum frá 1935, fari í bága við alþjóðalög.“

Það er þarna, sem alþjóðadómstóllinn sýnir hinn réttarskapandi eiginleika sinn, setur fram nýja réttarkenningu, — ekki hundrað ára gamla réttarkenningu, eins og sagt var hér í gærkvöld, — sem var ekki áður til, og grundvallar dómsúrskurð á henni, að lífshagsmunir fólksins skapi alþjóðarétt, sem ekki var áður viðurkenndur.

Það er á þessum rétti, sem Ísland hefur staðið á báðum Genfarráðstefnunum, 1958 og 1960, þegar íslenzka sendinefndin hefur flutt um það tillögur, að þar sem þjóð byggir afkomu sína á fiskveiðum meðfram ströndinni, beri strandríkinu sérstaða umfram hin almennu fiskveiðitakmörk. enda skuli ágreiningur borinn undir gerðardóm.

Og nú vek ég loks athygli á því, að ef 12 mílna fiskveiðilandhelgin hefði verið samþykkt á Genfarráðstefnunni, og það var út ef fyrir sig vilji Íslendinga, þá hefðu Íslendingar skv. því verið við 12 mílurnar — bundnir um aldur og ævi, með sama hætti og nú er vitnað til. Þá hefðu Íslendingar engan einhliða rétt úr því til þess að hverfa frá því samkomulagi.

Við lausn fiskveiðideilunnar við Breta nú hefur því ekkert réttindaafsal átt sér stað og ekkert boðið umfram það, sem við höfum áður verið reiðubúnir að fallast á og sjálfir lagt til á Genfarráðstefnunni. Hitt er rétt. að við afsölum okkur þeirri athöfn að færa út fiskveiðilögsöguna með þeim hætti, sem á ekki stoð í lögum og rétti, Þ.e. alþjóðarétti og íslenzkum lögum, — á sama hátt og Bretar afsala sér því að beita vopnavaldi gegn okkur, ef ágreiningur rís, en bera málið undir úrskurð alþjóðadómstólsins.

Stórveldin þurfa ekki á dómstólum að halda. Þau hafa valdið. En það eru smáþjóðirnar, minnstu ríkin, sem verða að láta sér nægja réttinn og eiga að meta það, þegar þau hafa rétt, og trúa á réttinn hjá sjálfum sér.

Herra forseti. Góðir áheyrendur. Við leyfum okkur að treysta því, að almenningur beri traust til þeirrar ríkisstjórnar, sem hefur með áræði og festu áorkað því að reisa efnahag þjóðarinnar úr rústum og leggja grundvöll að öryggi og festu í framtíðinni, jafnframt því sem henni hefur auðnazt að leysa erfiða og viðsjárverða, milliríkjadeilu með þeim hætti, sem Íslendingum er bæði sómi og styrkur að. — Góða nótt.