28.11.1960
Neðri deild: 29. fundur, 81. löggjafarþing.
Sjá dálk 35 í B-deild Alþingistíðinda. (69)
4. mál, ríkisreikningurinn 1958
Eysteinn Jónsson:
Það voru aðeins fáein orð út af því, sem hv. 2. þm. Norðurl. v. sagði. Hann benti á, að hér væri á ferðinni reikningur fyrir 1958 og líka mundi liggja fyrir reikningur fyrir 1959 og það væri ánægjuleg breyting frá því, sem áður hefði verið. Það er alveg rétt hjá hv. þm., að endurskoðaður reikningur með svörum liggur nú fyrr fyrir en áður hefur verið, og er ekki nema gott um það að segja. En það, sem hann sagði um þetta, gat valdið misskilningi. Það gat skilizt þannig, að það hefðu ekki legið fyrir á undanförnum árum reikningar fyrr en seint og um síðir yfir ríkisreksturinn. Þetta er misskilningur. Ríkisreikningarnir hafa yfirleitt verið snemma á ferðinni og hafa verið lagðir fram óendurskoðaðir, þannig að menn hafa getað fengið fullt yfirlit yfir reksturinn. Það er aðeins endurskoðunin, sem hefur dregizt. Og það er ágætt, ef á því er hert, að hún geti átt sér stað fyrr en verið hefur. Það hefur staðið á þeim endurskoðendum; sem kosnir hafa verið af Alþingi, en þeir hafa tekið kipp, og er það ágætt. Ég hefði ekki verið að kveðja mér hljóðs, út af þessu, þó að ég telji gott, að þetta komi fram, að það er endurskoðunin, sem hefur verið hert á af hendi hinna þingkjörnu endurskoðenda, en ekki sjálf reikningsskilin. Þau hafa ekki dregizt undanfarið.
En þá vildi ég, fyrst ég er kominn hingað, segja fáein orð um ríkisábyrgðirnar. Hv. þm. þótti þær miklar, og þær eru mjög miklar og háar greiðslur, sem inntar eru af höndum vegna vanskila á þeim. Hv. þm. talaði helzt í þeim tón, að hér mundi vera komið í fullkomið óefni, og þó að hann færi ekki langt út í það, þá var fremur aðfinnsluandi í því, sem hann sagði út af þessu. Ég vil í sambandi við þetta um ríkisábyrgðirnar benda á örfáar staðreyndir, þó að ég hafi ekki þessa ábyrgðarlista fyrir mér eða vanskilalistana.
Í fyrsta lagi vil ég benda á, að það hefur verið venja undanfarið, ef settar hafa verið reglur um ríkisábyrgðir, t.d. fyrir hafnargerðum, rafveitum, síldarverksmiðjum, svo að ég nefni dæmi, og ýmsu þvílíku, að þá hafa þessar ríkisábyrgðir yfirleitt verið veittar öllum, sem til þeirra hafa átt rétt, en ekki valið úr eftir einu eða neinu aukasjónarmiði. Það hefur verið venja t.d. með hafnargerðir að takast á hendur ábyrgðir fyrir stofnlánunum til hafnargerðanna, þó að staðirnir hafi ekki getað sýnt fram á, þegar þeir fengu ábyrgðina, hvernig átti að ljúka hafnarmannvirkinu, og þó að þeir hafi ekki getað sýnt fram á, þegar þeir fengu ábyrgðina, að þeir gætu staðið undir vöxtum og afborgunum af skuldinni. Það hefur verið gengið í ábyrgðina, þó að þetta hafi ekki legið fyrir. Og hvers vegna hefur það verið gert? Það mætti segja, að slíkt væri ógætilegt. Það hefur verið gert vegna þess, að ef hinn hátturinn væri á hafður, að ganga ekki í ríkisábyrgð fyrir lánum t.d. til hafnargerða, nema fyrir fram væri hægt að sýna fram á, að staðið yrði við vexti og afborganir af skuldinni, hefði það þýtt, að það hefðu nær allar hafnargerðir á Íslandi verið stöðvaðar nú um áratuga skeið, því að hafnirnar eru yfirleitt allar byggðar upp í áföngum vegna fjárskorts og geta því mjög margar af þeim alls ekki staðið undir lánunum, fyrr en máske 10–20 árum eftir að byrjað var á hafnargerðinni.
Þessi stefna hefur því að sjálfsögðu orðið til þess, að það hafa orðið mjög miklar ríkisábyrgðir fyrir hafnargerðir á lánum og stórfé, sem ríkið hefur innt af höndum í vexti og afborganir af þessum lánum fyrir sveitar- og bæjarfélögin. Þessi stefna hefur að mínu viti verið sjálfsögð, því að það gat ekki komið til mála að taka þannig á þessu máli að neita um ábyrgðirnar, nema fyrir fram væri sjáanlegt, að staðið yrði í skilum með lánin. Það þýddi stöðvun á öllum þessum framkvæmdum. Ég vil nefna eitt dæmi, Þorlakshöfn, ekki fyrir það, að vanskil séu þar meiri en annars staðar, heldur vegna hins, að nú vilja allir helzt kenna sig mjög við Þorlákshöfn. Það sjá allir, hversu stórkostlegt það mál verður, þegar höfnin verður lengra komin, bæði fyrir Suðurlandsundirlendið og þjóðina alla, því að þar opnast að auki möguleikar til nýrra fiskimiða o.s.frv. Það hefur verið gengið í hverja ábyrgðina af annarri á undanförnum árum fyrir fjárframlögum til Þorlákshafnar, þó að alveg augljóst væri, að ekki var hægt að standa í skilum með lánin, á meðan verið væri að byggja höfnina upp. Ég nefni þetta sem dæmi. Ef þetta hefði ekki verið gert, væri ekkert búið að gera í Þorlákshöfn. Þá mætti nefna Sauðárkrók, sem hv. þm. er náttúrlega vel kunnugt um, og svo áfram svo að segja hverja einustu höfn á landinu.
Það er náttúrlega ákaflega auðvelt að koma og tala um hinar gífurlegu ríkisábyrgðir og þær geysilegu fúlgur, sem ríkið hafi orðið að leggja fram vegna vanskila hingað og þangað. En þetta hefur verið gert til þess að hrinda framkvæmdunum áfram. Ef ekki hefði átt að hafa þessa aðferð, þá hefði sjálfsagt orðið að fara þá leið, að ríkið sjálft tæki lán í þessar hafnir, og þá greiða af þeim eða borga meiri styrk til hafnargerðanna. En menn hafa talið, að sú regla væri ekki betri, það væri betra að nota ábyrgðarregluna, þó að henni fylgdi þessi annmarki, sem ég var að lýsa, og þá með það fyrir augum, að þegar þessar hafnargerðir komast í gagnið fyrir alvöru, þá muni þær geta, þótt seint og um síðir verði, staðið í skilum með það fjármagn, sem ríkið hefur lagt fram.
Alveg eins og um hafnargerðirnar hefur farið um rafveituframkvæmdirnar, — alveg hliðstætt. Þar hefur mjög víða verið þannig ástatt, að augljóst var, að raforkuframkvæmdirnar gátu ekki skilað vöxtum og afborgunum strax. Það hlaut að dragast verulega, að þær gætu það. Samt sem áður hefur verið hiklaust gengið í ríkisábyrgðirnar og síðan lagt út stórfé vegna þessara raforkuframkvæmda víðs vegar um landið, — stórfé, og kallað vanskil og verið vanskil. Nú er sums staðar samt komið þannig, að þessar rafveitur, sem hafa verið þungar í skauti ríkissjóði á þennan hátt, eru farnar að greiða af þessum lánum. Farið er að semja um það, sem ríkissjóður hefur lagt fram þeirra vegna, og farið að greiða þetta niður. Ég man t.d. alveg sérstaklega eftir Andakílsvirkjuninni. Það var lagt út verulegt fé vegna hennar fyrstu árin. Ef neitað hefði verið ríkisábyrgð þá, nema fyrir lægi alveg ljóst, að það yrði aldrei vanskil, hefði sú virkjun heldur aldrei komizt upp. En það var lagt út í hana, þótt augljós halli væri fyrst. Og það leið ekki á löngu, þangað til sú virkjun gat gert samning um að greiða þetta aftur. Og þó að þetta reyndist óvenjulega glæsilegt þar vegna þess, hve fljótt var hægt að selja alla orkuna, þá er þessu þannig varið annars staðar víða, að það eru stórkostleg vanskil fyrst, en lagast síðar. Og þá koma þessir peningar inn, þótt seint sé. En ef sú regla væri viðhöfð, — eins konar bankareglu skulum við nefna hana, við getum kallað hana það, — að taka alls ekki ábyrgðirnar, nema tryggt sé, að ekkert tjón verði af fyrir ríkissjóð, þá hefðu þessar framkvæmdir aldrei séð dagsins ljós.
Og þannig mætti halda áfram að telja. Það mætti ræða t.d. um síldarverksmiðjurnar í þessu sambandi. Ákaflega stórar fúlgur af því, sem lagt hefur verið út vegna ríkisábyrgða á undanförnum árum, er vegna síldariðnaðarins. Ég held, að það sé annar stærsti liðurinn. Þar kemur til t.d., að öll lán síldarverksmiðja ríkisins eru talin ríkisábyrgðarlán og allar þær gífurlega háu greiðslur, sem ríkissjóður hefur innt af höndum á undanförnum áratugum vegna síldarverksmiðja ríkisins, eru taldar undir vanskilum á ríkisábyrgðarlánum. Alveg sama er auðvitað að segja um það, sem lagt hefur verið út fyrir aðrar síldarverksmiðjur. Oft hefur ekki verið hægt að koma þessum verksmiðjum upp nema fá tiltölulega stutt lán, eiginlega of stutt lán, en samt hefur verið lagt í það til þess að þurfa ekki að stöðva framkvæmdirnar, og hefur það þá, ef ekki hefur gengið því betur með vinnsluna, viljað brenna við, að vanskil hafa átt sér stað.
Ég nefni þessa þrjá flokka ríkisábyrgða, hafnargerðarábyrgðirnar og rafstöðvaábyrgðirnar og síldarverksmiðjuábyrgðirnar, því að á þessum ábyrgðum öllum hafa orðíð mikil vanskil og mest af hinni stóru fúlgu er vegna þessara þriggja tegunda ábyrgða.
Nefna mætti hér ríkisábyrgðir fyrir byggingarsamvinnufélög, sem er alveg gífurleg fúlga samanlagt, en á þeim ábyrgðum hafa sama og engin tjón orðið. Það hafa sama og engin vanskil orðið á þeim lánum. Enn fremur ábyrgðir fyrir fiskiðjuver og vinnslustöðvar fyrir sjávarútveg og landbúnað. Á þeim ábyrgðum hafa ekki almenn vanskil orðið. Yfirleitt hefur verið farið upp í 60% af andvirði fiskiðjuvera og vinnslustöðva. Ábyrgðalán vegna skipakaupa eru mjög stór liður, einkum togarakaupa. Það hafa margir staðir verið studdir víðs vegar um landið með því að ábyrgjast lán fyrir togarakaupum, t.d. allt upp í 90%, og þar hafa orðið stórkostleg útlát víða.
Ef menn vilja taka upp alveg nýja stefnu í ríkisábyrgðamálunum, og ef þetta, sem menn tala svo mikið um nú, hvað það sé glæfralegt að ganga í ábyrgðir og leggja svo mikið út vegna þeirra, þýðir, að það eigi að fara að taka nú upp alveg nýja stefnu í þessu og synja t.d. fátækum bæjar- og sveitarfélögum og fyrirtækjum víðs vegar um landið um ríkisábyrgð fyrir uppbyggingu ýmiss konar, eins og gerð hefur verið á undanförnum árum, þá þýðir það tvímælalaust svo að segja algera stöðvun á framfaraþróuninni úti um land. Þetta skulu menn gera sér ljóst. Í þessum byggðarlögum, sem hafa verið byggð upp með stuðningi ríkisábyrgða, er svo lítið fjármagn heima fyrir, að ef það ætti að fara strangt í þetta og taka alveg fyrir að ganga í ríkisábyrgð fyrir hafnargerðum og margs konar öðrum framkvæmdum og fyrirtækjum fyrir þessi pláss, þýðir það algera stöðvun á þeirri framfarasókn, sem þar hefur verið haldið uppi og að verulegu leyti hefur byggzt á þessum stuðningi ríkisvaldsins.
Ég er alveg sannfærður um, að þjóðarbúskapurinn hefur ekki tapað á þessu, heldur þvert á móti. Ég er alveg sannfærður um, að ef litið er á þessa ríkisábyrgðastefnu, sem er talað nú svo mikið um, og framkvæmd hennar í heild, athuguð áhrif hennar á þjóðarbúskapinn og framleiðsluna yfir höfuð og uppbygginguna úti um land, þá hefur orðið stór ávinningur af því að framkvæma einmitt þessa ríkisábyrgðastefnu. Hitt er annað mál, að það hafa auðvitað orðið í þessu einstök óhöpp, sem ætíð geta komið fyrir. En þegar á heildina er litið, tel ég þetta tvímælalaust. Það var til að koma þessu sjónarmiði á framfæri, sem ég vildi segja þessi fáu orð í tilefni af því, sem hv. þm. sagði um það gífurlega tjón, sem orðið hefur af ríkisábyrgðunum. Ég held, að það þurfi að athuga það mál vel ofan í kjölinn, áður en því er slegið föstu, að þar eigi að verða alger breyting á.