05.11.1962
Neðri deild: 11. fundur, 83. löggjafarþing.
Sjá dálk 102 í B-deild Alþingistíðinda. (158)
6. mál, almannavarnir
Frsm. meiri hl. (Gísli Jónsson):
Herra forseti. Frv. það til 1. um almannavarnir, sem hér er til 2. umr., var eftir 1. umr. vísað til heilbr. og félmn. þessarar hv, deildar. Hefur nefndin rætt frv. á 4 fundum, borið það saman við gildandi lög um sama efni.
Samskonar frv. var borið fram á síðasta þingi, sjá þskj. 370 þess þings. Var því þá vísað til heilbr: og félmn., og fékk það þá mjög ýtarlega athugun. M.a. ræddi nefndin þá við þá aðila, sem skv. gildandi lögum skulu hafa á hendi framkvæmdir þeirra mála, og auk þess ræddi nefndin við forstjóra Sambands íslenzkra sveitarfélaga, en þeirri stofnun hafði verið sent frv. til umsagnar.
Ekki náðist á því þingi samkomulag um afgreiðslu málsins í nefndinni. Lagði meiri hluti nefndarinnar til, að frv. yrði samþ. óbreytt, en þann meiri hluta skipuðu þeir Birgir Finnsson, Jón Kjartansson og Sigurður Bjarnason. Höfðu þeir 2 síðastnefndu tekið sæti í nefndinni sem varamenn í fjarveru aðalmanna nefndarinnar. Minni hl. nefndarinnar, þeir Jón Skaftason og Hannibal Valdimarsson, gáfu út sitt nefndarálitið hvor. Lagði Jón Skaftason til, að frv. yrði samþ. með nokkrum breytingum, en Hannibal Valdimarsson lagði til að vísa málinu frá með svo hljóðandi rökstuddri dagskrá, með leyfi hæstv. forseta:
„Með því að lagðar yrðu miklar fjárhæðir á herðar sveitarfélögunum, ef frv. yrði samþ. og heimildir þess notaðar, telur deildin rétt, að málið verði nú sent sveitarstjórnunum til athugunar og umsagnar og afgreiðslu þess frestað til næsta þings, og tekur því fyrir næsta mál á dagskrá.“
Var rökstudda dagskráin felld á fundi Nd. þann 7, apríl s.l. En með því að þá var svo langt liðið á þingtímann, að sýnilegt var, að ekki mundi gefast tími til þess að afgreiða málið á því þingi, bar hæstv. dómsmrh. fram till. til rökstuddrar dagskrár, svo hljóðandi, með leyfi hæstv. forseta:
„Með samþykkt, fjárlaga fyrir 1962 lýsti Alþingi vilja sínum til þess, að almannavarnir skyldu upp teknar, og treystir deildin ríkisstj. til að hefja nú þegar undirbúning þeirra í samræmi við meginreglur þessa frv., m.a. um þátttöku sveitarfélaga í kostnaði, og afla sér með brbl. heimilda til skyndiráðstafana, ef brýna nauðsyn ber til og heimildir gildandi laga um ráðstafanir til loftvarna og annarra varna gegn hættum af hernaðarráðstöfunum verða ekki taldar fullnægjandi. Þar sem nú er orðið áliðið þings og sýnt er, að afgreiðsla frv. muni taka verulegan tíma, en frestun samþykktar þess nú mun skv. því, sem fyrr greinir, ekki valda töfum á framkvæmdum, tekur deildin fyrir næsta mál á dagskrá, enda verði frv. lagt fyrir næsta þing, strax og það kemur saman.“
Var till. þessi samþ. og málið afgreitt þannig samhljóða.
Af þessu er ljóst, að það var vilji Alþingis, að það yrðu teknar upp almannavarnir í landinu og hafinn þegar undirbúningur í samræmi við meginreglur frv., og jafnframt, að frv. yrði lagt á ný fyrir þetta, þing, jafnskjótt og það kæmi saman. í samræmi við þessa viljayfirlýsingu Alþingis skipaði hæstv. dómsmrh. á miðju þessu ári mann með sérþekkingu í varnarmálum til þess að undirbúa nauðsynlegustu aðgerðir. Hæstv. dómsmrh. hefur því í hvívetna fylgt fyrirmælum Alþingis um meðferð og undirbúning málsins.
Nefndin kallaði á fund til sín mann þann, sem skipaður hafði verið til þess að undirbúa og skipuleggja þessi mál, svo sem að framan er greint. Gaf hann nefndinni skýrslu yfir störf sín, síðan hann tók við starfinu, upplýsti nefndina ýtarlega um þá hættu, sem stafar af sprengjuárásum á landið eða í nálægð þess, og geislavirkni frá eldflaugum, og hvernig bæri að mæta slíkri hættu og hvaða vörnum yrði helzt við komið til að bægja frá hættu á lifi og heilsu, eftir því sem frekast væri unnt. Væri starf hans enn sem komið er mest fólgið í því að kynna sér þessi atriði með hliðsjón af þeim aðstæðum öllum, sem fyrir væru, og skipuleggja varnirnar á fyrsta stigi, svo og að undirbúa reglur fyrir fólkið að fara eftir, ef til árásar kæmi, og skipuleggja að öðru leyti viðbrögð öll og athafnir til varnar. Leggja yrði áherzlu á að hraða þessum undirbúningi með tilliti til þess ástands, sem nú væri ríkjandi í heiminum. Kostnaður við varnirnar færi að sjálfsögðu eftir því, hversu langt yrði gengið í að treysta þær. Því lengra sem gengið væri í þá átt, því meira öryggi væri skapað fyrir fólkið, ef til árásar kæmi. Af öllum Norðurlöndum hefði Svíþjóð gengið lengst í að treysta varnir sinar, og ef taka ætti upp jafnsterkar varnir hér á landi, mundi sá kostnaður eigi nema undir 30 millj. kr. Það væri þó jafnan á valdi Alþingis að ákveða endanlega framlög til varnanna, þegar fyrir lægju till. og áætlanir um það, hvað framkvæmd varnanna út af fyrir sig mundi kosta. En að því væri unnið nú að gera sér þetta ljóst, og yrði lögð megináherzla á að flýta því, sem mest væri aðkallandi í varnarmálunum. Komu fram í þessum umræðum mjög fræðileg atriði, sem bentu til þess, að maður sá, sem skipaður hafði verið, væri hinn fróðasti um tæknileg atriði á þessu sviði.
Nefndin taldi ekki ástæðu til að kalla á fund sinn á ný þá aðila, sem hún ræddi við, er málið var til umr. á siðasta þingi. Álit þeirra um nauðsyn á vörnum lágu fyrir, og umsögn Sambands íslenzkra sveitarfélaga hafði borizt nefndinni, og er hún birt hér með nál.
Er sambandið því eindregið fylgjandi, að frv. verði samþykkt.
Almannavarnir voru óþekkt hugtak hér á landi þar til í síðustu heimsstyrjöld, að kunnugt var, að öllum þjóðum, jafnt þeim, sem hlutlausar voru og engan þátt áttu í erjum eða ófriði, sem hinum, sem bárust á banaspjótum, var hætta búin af sprengjum, sem rigndu yfir þær úr flugvélum. Þessar loftárásir hlífðu engum. Sprengjum rigndi yfir jafnt réttláta sem rangláta, börn, gamalmenni, sjúka og heilbrigða, konur sem karla. Hér var ekkert virt, sem áður þótti heilagt. Var oft eigi sýnilegt, að nokkur ástæða lægi fyrir árásum á marga þá staði, sem árásirnar voru gerðar á, annað en blint stríðsæði, og oft var vítissprengjum kastað til þess eins að létta flugvélum flugið, án þess að nokkur önnur ástæða lægi fyrir, og þá ekkert um það hugsað, hvert skotmarkið yrði eða hvaða tjón og hörmungar sprengjurnar kynnu að hafa í för með sér, án þess þó að bæta á nokkurn hátt aðstöðu þess aðila, sem hér var að verki. Margar slíkar árásir voru hending ein, oft og einatt beinlínis komin undir duttlungum flugmannanna eða æði þeirra til eyðileggingar, alveg án hernaðarlegs ávinnings. Þegar svo var komið, var ekkert land óhult, engir íbúar öruggir, hvort sem þeir voru saklausir eða sekir og hvort sem þeir voru vinir eða fjandmenn árásaraðila. Það var því óhjákvæmileg nauðsyn að taka upp loftvarnir í öllum löndum og öllum stöðum til varnar slíkum árásum, einnig í hinum hlutiausu löndum.
Fyrstu lög um slíkar varnir eru gefin út hér á landi sem brbl. af ríkisstj. Hermanns Jónassonar 2. ágúst 1940. Þau eru síðan staðfest á Alþingi 1941 með nokkrum breytingum, sem allar virðast miðaðar við það, að varnirnar væru enn víðtækari, Í 1. gr. i. frá 1941 segir svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Bæjar- eða sveitarfélögum er heimilt í samráði við ríkisstj. að gera hvers konar ráðstafanir til loftvarna og annarra varna gegn hættum af hernaðaraðgerðum og verja til þess nauðsynlegu fé, er greiðist að hálfu úr ríkissjóði og hálfu úr hlutaðeigandi bæjar- og sveitarsjóði.“
Aðrar greinar laganna eru nánast fyrirmæli um það, hvernig framkvæmd þeirra skuli hagað.
Á þinginu 1942 er lögfest viðbót við lögin frá 1941, þar sem húseigendum er gert skylt, hinu opinbera að kostnaðarlausu, að annast um, að til séu í húsum þeirra nauðsynleg eldvarnartæki. Um þessa breytingu er heldur enginn ágreiningur á Alþingi.
Alþingi 1951 er 2. gr. l. frá 1941 breytt nokkuð, en sú breyting hnígur öll í þá átt að kveða enn skýrara á um það, hverjir skuli hafa með höndum framkvæmd loftvarna og annarra öryggisráðstafana. Er breyting þessi bersýnilega gerð vegna þeirrar breyttu aðstöðu, sem átt hefur sér stað í landinu frá 1941, að fyrstu lögin voru sett á Alþingi, m.a. breyting á embættaskipun og nöfnum embætta, fjölgun í bæjum o.fl. Um þessa breytingu á löggjöfinni er heldur enginn ágreiningur. Öll þessi ákvæði eru tekin upp í frv. það, sem hér er til umræðu. En auk þess er í þessu frv. ákveðið allmiklu ýtarlegar um framkvæmdir, m.a. með hliðsjón af breyttum aðstæðum í landinu og augsýnilega aukinni hættu á árásum vegna skefjalauss kapphlaups um framleiðslu eyðingarvopna stórþjóðanna og þeirrar hættu, sem þeim er samfara.
Eins og sést á þskj. 6, er frv. skipt í 6 kafla. Í I. kafla frv. eru almenn ákvæði. Þar er í 1. gr. skilgreint hlutverk almannavarna. Nýmæli í þessum kafla er, að varnirnar skuli einnig, auk þess sem fyrir er mælt í gildandi lögum, veita aðstoð, ef tjón vofir yfir eða hefur orðið af náttúruhamförum eða annarri vá. Er hér um að ræða mjög þýðingarmikið atriði til varnar, þegar slys ber að höndum, sem ekkí einasta getur bjargað mörgum mannslífum, linað þjáningar og dregið verulega úr eignatjóni, heldur og þjálfað verulega þegna þjóðfélagsins í varnarstarfi.
Í 2. og 3. gr. frv. eru allmiklu skýrari ákvæði um það, hvers megi krefjast af þegnum þjóðfélagsins í sambandi við almannavarnir, en fram er tekið í gildandi lögum, svo og hvað heimilt sé að banna, ef hætta vofir yfir, svo sem samkomur, skemmtanir o.fl. Annars er ekki um neina efnisbreytingu að ræða, því að allt sýnist þetta vera heimilt að ákveða í reglugerð skv. 6. gr. 1. frá 1941.
II, kafli frv. er um skipulagningu almannavarna. Það nýmæli er í 4. gr. frv., að skipa skuli forstöðumann almannavarna, svo og hvaða verkefni honum skuli falin. Skv. gildandi lögum hvílir þetta starf á herðum margra embættismanna, sem eru önnum kafnir við sín önnur störf. Er því hér um að ræða mjög nauðsynlega og sjálfsagða breytingu á gildandi löggjöf. Ef nauðsynlegt er yfirleitt að hafa almannavarnir til þess að mæta yfirvofandi vá, af hverju sem hún kann að stafa, og um það verður ekki deilt, þá er jafnnauðsynlegt og sjálfsagt, að þau mál séu í höndum ákveðins manns, sem ljær því alla krafta sina, skipuleggur varnirnar og ber ábyrgð á þeim gagnvart öllum almenningi. Sá kostnaður, sem af slíkri yfirstjórn leiðir, er margfalt endurgoldinn þjóðinni í betra skipulagi og sterkari vörnum en ef þessu vandasama verki er skipt á milli margra, sem auka störfunum ofan á önnur þýðingarmikil störf þeirra, er sum krefjast allrar þeirra starfsorku.
Ákvæði 5.–8. gr. frv. eru efnislega í samræmi við gildandi lagaákvæði, þó að nokkuð sé hér skýrara kveðið á um í einstökum atriðum.
Í 9. gr. eru nýmæli um skipulagningu og framkvæmd almannavarnanefnda, til þess að þeim og almenningi sé enn ljósara, hvert verkefni þeirra er. Þó að segja megi, að allt þetta mætti fyrirskipa með reglugerð skv. fyrirmælum 6. gr. l. frá 1941, þá er það óeðlilegt og sjálfsagt að hafa þetta, ákvæði í sjálfum lögunum.
Í III. kafla frv. eru ákvæði um hjálparlið. Öll ákvæði í gildandi lögum um þetta efni eru tekin upp í þennan kafla í frv., en ákvæði frv. eru gerð miklu skýrari, einkum hvað snertir skyldur þegnanna, rétt hins opinbera til kröfu um aðstoð, ef hætta vofir yfir, og hvernig starfskvaðningu skuli skipt, til þess að hún komi sem réttlátlegast niður á þegnana. Þá er í þessum kafla ákvæði um bætur fyrir meiðsli eða tjón, sem menn kunna að verða fyrir við skyldustörf í þágu varnanna. Allt eru þetta ákvæði, sem eru til bóta og sjálfsagt og nauðsynlegt að lögfesta.
IV. kafli frv. er um einkavarnir. Þar eru nýmæli í 15. gr., að atvinnufyrirtæki, sem hafi yfir 100 manns við störf á sama vinnustað, skuli skylt að gera öryggisráðstafanir á vinnustað skv. fyrirmælum almannavarnanefndar. Hér eru og nánari ákvæði um bætur en í gildandi lögum.
Í V. kafla eru enn ákvæði um flutning fólks af hættusvæðum. Eru þau í meginatriðum í samræmi við gildandi lög, en ákvæðin þó miklu skýrari. Þar eru nýmæli í 22. gr., að sveitarfélag skuli greiða kostnað vegna fæðis og húsnæðis, sem í té er látið vegna flutninga, og eiga kröfu á endurgreiðslu á hendur þeim, sem fyrirgreiðslunnar hafa notið.
Í VI. kafla eru ýmis ákvæði í sambandi við framkvæmd laganna. Veigamesta nýmælið í þessum kafla er skipting kostnaðarins af vörnunum. Skv. gildandi lögum skiptist kostnaðurinn við almannavarnir jafnt á milli sveitarfélaga og ríkissjóðs. En frv. kveður svo á um, að allur kostnaður skv. 4. gr., þ.e. kostnaður af skipun framkvæmdarstjóra, greiðist að fullu úr ríkissjóði og að kostnaður skv. 5. gr., þ.e. ráðstafanir vegna varna fyrir sjúkrahús landsins, greiðist að 2/3 úr ríkissjóði, en 1/3 úr sveitarsjóði, sem og annar kostnaður skv. II. kafla laganna. Eru þessi ákvæði til hagsbóta fyrir sveitarfélögin frá því, sem gildandi lög ákveða, því að skv. þeim skiptist allur kostnaður af vörnunum til helminga milli ríkis og sveitarfélaganna. Allur annar kostnaður af vörnum en ég hef hér tekið fram skiptist jafnt á milli ríkis og sveitarsjóða, svo sem verið hefur.
Meiri hluti nefndarinnar ber fram á þskj. 63 tvær brtt. við frv. Fyrri breytingin er við 17. gr., að aftan við 2. málsgr. bætist: „eftir mati dómkvaddra manna, hafi eigi tekizt samkomulag um skiptingu kostnaðarins.“ Með þessari brtt. er aðeins ákveðið, hvernig kostnaðurinn skuli skiptast á milli þessara aðila, ef ekki verður samkomulag um skiptingu, og þykir eðlilegt að taka það upp í frv.
Hin brtt. er við 25. gr., að 3. málsgr, orðist svo: „Kostnaður af öðrum ráðstöfunum til almannavarna en um getur í 1. og 2. málsgr. greiðist úr ríkissjóði, en endurgreiða skulu hlutaðeigandi sveitarsjóðir 1/3 hluta kostnaðar af opinberum öryggisbyrgjum og helming annars kostnaðar.“ Eins og ákvæðið er nú í frv., er til þess ætlazt, að sveitarsjóðirnir leggi fyrst fram þær fjárhæðir, sem hér um ræðir, en eigi síðan endurkröfurétt á 2/3 upphæðarinnar úr ríkissjóði. Þykir eigi rétt að leggja þessa kröfu á sveitarsjóðina og eðlilegra, að sá aðili, sem endanlega er ætlað að greiða 2/3 kostnaðarins, greiði allan kostnaðinn í upphafi og eigi síðan endurheimtu á 1/3 á hinn aðilann.
Þegar brbl. frá 1940 um almannavarnir voru samþ. á Alþingi 1941, var engum mótmælum hreyft, enda samþ. einróma af öllum flokkum. Undir umræðunum um málið sagði núverandi hv. 3. þm. Reykv., Einar Olgeirsson, með leyfi hæstv. forseta:
„Það, sem ég hef fyrst og fremst út á þetta frv. að setja, er það, að ekki hafa verið gerðar nægilegar ráðstafanir í þessu sambandi til að afla þess fjár, sem þurfa mundi til þess að gera nægilegar ráðstafanir, og hrinda af stað framkvæmdum hér í Reykjavík til þess að vera undir loftárás búnir, en að hætta geti verið á slíku var bent á í fyrrasumar, strax eftir að landið var hertekið.
Hér koma fram þau einu mótmæli í umr. um málið 1941, að það sé ekki gengið nógu langt í vörnunum, að það sé ekki veitt nægilegt fé til þess að treysta varnirnar. Engum öðrum mótmælum er hreyft, og þau mótmæli komu frá núverandi hv. 3. þm. Reykv. Af þessum mótmælum má sjá, að hv. 3. þm. Reykv. finnst þá engan veginn nægilega langt gengið í vörnunum. Það kemur því æði einkennilega fyrir, að einmitt flokkur hans skuli vera andvígur samþykkt þessa frv., sem að flestu leyti mætir þeirri kröfu, er hv. 3. þm. Reykv. gerði þá um málið, þ.e. að koma á enn viðtækari vörnum. Manni verður að spyrja: Hvað er það, sem hefur breytt skoðun hv. þm. og hans flokks í varnarmálunum? Hættan af árásunum er síður en svo minni nú en þá, þörfin á vörnunum margfalt ríkari með tilliti til þess, að margfalt sterkari og hættulegri eyðingarvopn eru nú til en þá þekktust. Landið var þá hersetið í miklu ríkara mæli en nú, og menn vissu þá alveg eins og nú, að hlutleysisyfirlýsingar þjóðanna höfðu ekkert gildi, í þeim var engin vörn. Það verður því ekki komið auga á neitt annað, sem gæti breytt afstöðu þessa hv. flokks og hans hv. þm. til málanna en það eitt, að þá voru Rússar bandamenn Breta og Bandaríkjamanna gegn herveldi Þýzkalands, sem þá stefndi að heimsyfirráðum og þá m.a. að yfirráðum yfir Íslandi. Nú hafa Rússar hins vegar tekið að sér hlutverk Hitlers. Nú er það þeirra áhugi, að Ísland sé óvarið og hér séu sem minnstar almennar varnir, ef til árása af þeirra hendi skyldi koma. Þess vegna er nú gerð krafa um það af þessum hv. þm., að dregið sé úr vörnunum og að allar gáttir verði opnaðar, svo að vinirnir frá austri eigi sem hægast með að gera innrás í landið og ná þar yfirráðum. Svo róttæk er þjónkun þessara hv. þm. við hið austræna veldi, svo sterk er sefjunin í öllum þeirra taugum, að þeir minnast þess ekki lengur, að það er íslenzkt blóð, sem rennur enn, að þeir eru fyrst og fremst Íslendingar og til þess sendir á Alþingi að vernda rétt Íslands, eignir manna og líf.
Herra forseti. Meiri hl. n. leggur til, að frv. verði samþykkt með þeim breytingum, sem fram eru bornar á þskj. 63 og ég þegar hef lýst, og ég vænti þess, að meiri hl. Alþingis fallist einnig á þá tillögu.