27.04.1964
Neðri deild: 84. fundur, 84. löggjafarþing.
Sjá dálk 1673 í B-deild Alþingistíðinda. (1155)
83. mál, Seðlabanki Íslands
Eysteinn Jónsson:
Herra forseti. Það eru aðeins nokkur orð út af því, sem hæstv. ráðh. sögðu hér í dag í tilefni af ræðu minni. Ég hélt, að hæstv. ríkisstj. mundi senda einhvern út af örkinni til að sýna fram á, hvað hefði bilað í kerfinu, sem hún setti á fót, þar sem allt hefur gengið öfugt í þróun efnahagsmála við það, sem átti að vera. Ekki varð úr þessu, en þess í stað var hæstv. dómsmrh. fyrst sendur út af örkinni, og mér fannst erindi hans betur lýst með því að segja, að hann hefði verið hingað kominn til að berja höfðinu við steininn, og sannast að segja skil ég ekki almennilega, hvernig stóð í bæli hæstv. ráðh. í þeim fáu orðum, sem hann sagði.
Hann sagði fyrst, að í mínu máli hefði verið fullt af missögnum. Ég væri haldinn þeirri meinloku að skrökva bæði að sjálfum mér og öðrum, villa bæði um fyrir sjálfum mér og öðrum í þessum málum. Ég bjóst við því, að hæstv. ráðh. mundi eftir þennan inngang leitast við að finna þessum stóru orðum sínum einhvern stað og mundi þá sjálfsagt velja veikustu blettina í því, sem ég hafði haldið fram. En til þess að sýna missagnirnar í mínu máli ræddi hæstv. ráðh. aðeins þrjú atriði, og ég skal halda mig við það að minnast á þau. Þetta áttu að vera sýnishornin af þessum ranga málflutningi hjá mér.
Fyrst var það, að ég hafði sagt, að afurðalán Seðlabankans til sjávarútvegs hefðu verið dregin saman um 18–20%. Það var þetta, sem ég sagði. Þetta eru rekstrarlán, því að endurkaupaprósentan hefur verið lækkuð úr 67% niður í 55%, það er nú máske nær því að vera 18% lækkun en 20, ég sagði 18–20. Auðvitað gat hæstv. ráðh. ekki hrakið þetta, því að þetta er staðreynd, sem er fyrir allra augum. Það var ekkert annað en þetta, sem ég sagði um viðskipti Seðlabankans við sjávarútveginn. Ég gekk fast í að halda því fram, að þetta hefði verið mjög misráðið og orðið sjávarútveginum þungt í skauti, því að þessu hefði þar að auki fylgt mikil vaxtahækkun, mjög mikil vaxtahækkun. Ekki reyndi hæstv. ráðh. að hnekkja þessu, sem ekki var von, því að það er ekki hægt. En hann fór þess í stað að ræða um viðskipti útvegsmanna við viðskiptabankana, sem ég gerði ekki að umtalsefni.
Þá upplýsti hæstv. ráðh. það til viðbótar, sem ég hafði ekki farið út í, en hefði náttúrlega gjarnan mátt minna á í þessu sambandi, og það var, að áður en lánastefnunni var breytt, hefðu menn í útveginum oft fengið 90–100% út á afurðirnar, þegar bætt hefði verið við í viðskiptabönkunum það, sem lánað var gegnum Seðlabankann. Þetta sagði hæstv. ráðh., og má honum sjálfsagt vera um það kunnugt, því að hann var bankastjóri þangað til alveg nýlega. En síðan sagði hann og virtist vera státinn af, að nú væri ekki lánað meira en 70% út á afurðirnar í heild. M.ö.o.: samkv. upplýsingum hæstv. ráðh. hefur verið gengið mun lengra í því að þrengja kosti útgerðarinnar varðandi rekstrarlán en ég tók inn í mitt dæmi, því að ég hélt mig eingöngu við að ræða það, hvað Seðlabankinn hefði verið látinn gera áður og hvað hann væri látinn gera nú.
Annað atriðið var, að ég hélt því fram, sem líka er staðreynd, að afurðavíxlakaup vegna landbúnaðarins hafa verið stórlækkuð á vegum Seðlabankans, eða, eins og það er í dag, úr 67% niður í 55%, skulum við segja, þó að það muni nú vera tæplega það, sem endurkeypt er. Og rekstrarlánum, þ.e.a.s. fyrirframlánum út á afurðir, hefur verið haldið óbreyttum í krónutölu, enda þótt rekstrarvörur landbúnaðarins hafi hækkað á þessum árum sem nemur hundruðum millj. Þetta leyfði ég mér að benda á.
Hæstv. ráðh. gerði landbúnaðarrekstrarlánin að umræðuefni og sagði, að í því hefði ég farið með missagnir. Í hverju voru þær missagnir fólgnar? Það var þetta, sem ég sagði, sem ég var að endurtaka núna, og ekkert af því er vitanlega hugsanlegt að hrekja, því að þetta eru staðreyndir, enda reyndi hæstv. ráðh. það ekki, hann bara fullyrti, að hér hefði verið sýnd skökk mynd, og fór að ræða um önnur efni, þ.e.a.s. stofnlán til landbúnaðar, sem ekki eru rekstrarlánapólitíkinni neitt viðkomandi. En ef ætti að fara út í að ræða um stofnlán til landbúnaðarins, þá er það að segja, að þau hafa ekki verið aukin, utan það að nokkuð er lánað nú til dráttarvélakaupa, smálán, og nokkuð aukin veðdeildarlán til jarðakaupa, en auk þess er mér ekki kunnugt um, að stofnlán til landbúnaðar hafi verið aukin frá því, sem þau voru áður, tiltölulega miðað við kostnað, nema síður sé. En aftur á móti hefur vaxtakjörunum verið breytt þannig, að vextir af stofnlánum til landbúnaðarins hafa verið hækkaðir stórlega frá því, sem áður var, og þannig þrengt að líka á því sviði. En ég ræddi það ekkert í dag, vegna þess að ég hélt mig við rekstrarlánapólitík Seðlabankans, því að það er það, sem þetta frv. í raun og veru er talið fjalla um, a.m.k. af flm, að öðrum þræði. Síðan sagði ráðh. ýmis spakmæli, m.a. eitthvað á þá lund, sem ég held að ég hafi náð orðrétt, að það væri mesti misskilningur, að það væri aðalatriðið að hafa mikil rekstrarlán, það væri miklu meira atriði, að stofnlánin væru góð. Auðvitað er mikið atriði, að stofnlánin séu góð og nái langt, en það hefur ekki verið fyrirgreiðslunni fyrir að fara í þeim efnum, eins og ég hef þegar vikið að að gefnu tilefni frá hæstv. ráðh. En það er undarlegt að heyra það af vörum bankastjóra og ráðh. að það sé mesti misskilningur, að það sé aðalatriði að hafa rífleg rekstrarlán, þegar sannleikurinn er sá, að það er óhugsandi, að atvinnurekstur okkar yfirleitt geti gengið, nema rekstrarlánin séu rífleg og mun ríflegri en þau hafa verið nú um sinn, eftir að farið var að draga þau saman. Þannig er t.d. ástatt nú með landbúnaðinn, að það er alveg óhugsandi, að eðlilegur landbúnaðarrekstur eða eðlileg landbúnaðarstarfsemi geti átt sér stað í vor, nema rekstrarlánin verði eitthvað aukin frá því, sem búið var að koma þeim í. Það er alveg óhugsandi. Það er nú hvorki meira né minna atriði en þetta, hvernig hagað er rekstrarlánunum.
Loks sagði ráðh., að ég hefði talað um, að það ætti að taka upp aftur þá gömlu stefnu að verðtryggja sparifé. Ég sagði aldrei neitt í þá átt, ég talaði aldrei í því sambandi um neina gamla stefnu eða verðtryggt hefði verið sparifé, því að það hefur lítið verið gert að því að verðtryggja sparifé, — mjög lítið. Ég talaði alls ekki um það sem neina gamla stefnu. Ég talaði um það sem nýja stefnu, sem þyrfti að taka upp, og hygg ég, að hæstv. ráðh. hafi aðeins misheyrt í þessu dæmi. (Gripið fram í: Það er hægt að sjá það á eftir.) Já, það er hægt að sjá það á eftir. Það er alveg öruggt. Það hefur ekki verið framkvæmd hér sú stefna að verðtryggja sparifé, nema að sáralitlu leyti í sambandi við skyldusparnað og nokkuð í sambandi við útgáfu á einstöku flokkum ríkistryggðra bréfa, en það hefur verið mjög lítið að því gert. Mér hefur aldrei dottið í hug að flytja mál mitt á þá lund, að það ætti að hverfa aftur til þess, sem raunverulega aldrei hefur verið nema að sáralitlu leyti. Hitt vil ég af þessu tilefni frá hæstv, ráðh. benda á, að það er nú þannig komið og búið að hvekkja menn svo stórkostlega í sambandi við þessa síðustu óðaverðbólguþróun í landinu, að það er áreiðanlega orðin brýn nauðsyn að finna leiðir til þess að verðtryggja spariféð, og ekki sízt þar sem hlýtur að koma að því, að það þarf að lækka vextina. Það verður óhugsandi, að íslenzkt atvinnulíf geti risið til frambúðar undir þeim vöxtum, sem nú hafa verið um skeið, og við getum aðeins séð það t.d. á því, að vextir af lítilli íbúð yfir árið eru orðnir yfir 50 þús. kr. Og þegar þetta verður komið inn í kaupgjaldið ásamt öðru, sem þar þarf að vera, til þess að unga fólkið geti lifað, hvernig á þá atvinnureksturinn að rísa undir því kaupgjaldi? Það er þess vegna alveg víst, þá að menn reyni enn að berja höfðinu við steininn, einhver missiri, og halda þessu áfram, þá er það ekki hægt til lengdar. Það verður að ráðast á vextina og lækka þá, og það verður að finna leiðir til þess. Til þess að það hafi ekki óheppileg áhrif á sparifjármyndun í landinu, verður vafalítið meira og meira farið inn á þá braut, að í staðinn fyrir vaxtalækkun og til að bæta hana upp komi meiri verðtrygging á sparifé en áður hefur verið.
Þá sagði hæstv. ráðh. eitthvað á þá lund að það væri bara þjóðsaga þetta, að lánveitingar hefðu verið dregnar saman, og það sýndi sig á því, að heildarlánveitingar bankanna hefðu aukizt um 56% á þessu tímabili og 60%, ef sparisjóðir og öll bankaútlán væru tekin með, og bar það síðan saman við vísitölu, og man ég ekki, hvaða tölu hann tilgreindi í því sambandi. í þessu sambandi ber einfaldlega að hafa þá staðreynd í huga, að vísitala vöru og þjónustu hefur hækkað hvorki meira né minna en um 83 stig, frá því að núv. ríkisstj. hæstv. tók við völdum, þannig að það segir ekki mikið í þessu sambandi, þó að heildarfjárhæð útlánanna hafi hækkað verulega, enda hefur hún hækkað miklu minna en vísitala vöru og þjónustu. Og það sýnir þetta, sem allir vita, að það hefur átt sér stað í landinu verulegur lánasamdráttur, enda getum við séð, hvort svo muni ekki vera, þegar við athugum, að endurkaupareglunum hefur verið breytt þannig, að það hefur verið dregið úr þar raunverulega um 18–20%, að það hefur verið sett hámark á rekstrarlánin til landbúnaðarins þrátt fyrir óskaplega óðadýrtíð og aukinn rekstrarkostnað, og til viðbótar þessu hafa svo 800–900 millj. verið dregnar inn í Seðlabankann af sparifé landsmanna, sem áður var lánað út á vegum viðskiptabankanna, og ekki nema lítill hluti af því aftur farið í útlán. Það er alveg furðulegt, þegar þessar ráðstafanir hafa verið gerðar fyrir augunum á öllum landsmönnum, að þá skuli menn þurfa að vera að pexa um það við hæstv. ráðh., hvort það hafi raunverulega átt sér stað lánasamdráttur eða ekki. Og það sýnir svona hér um bil, á hvaða stigi þessar umr. eru af stjórnarinnar hendi. Hitt væri miklu nær, að játa staðreyndir, að þarna hefur verulegur samdráttur átt sér stað, en ræða það svo með rökum fram og aftur, hvort hann hafi verið lífsnauðsynlegur og hæfilegur og hvernig dæmið hafi komið út. En að neita því, að með þessari nýju pólitík hafi verið komið í framkvæmd verulegum lánasamdrætti frá því, sem var samkvæmt þeirri stefnu, sem áður ríkti, það er fjarstæða:
Það sýnir svo sem nokkuð þróunina í þessum málum, að á sama tíma sem hæstv. viðskmrh. telur það stjórninni til gildis, að útlán á afurðir sjávarútvegsins hafi hækkað um rúmar 100 millj. samtals úr seðlabankakerfinu frá því, sem þau voru áður, — á sama tíma, sem þetta er talið eftirtektarvert og mjög til hróss, hefur það fé, sem ríkisstj. sópar af skattborgurum í landinu, hækkað um meira en 2 milljarða. En rekstrarlán útgerðarinnar úr seðlabankakerfinu hafa hækkað um rúmar 100 millj. Og þetta er talið til að státa af. Skatta- og tollaálögur á landsmenn hafa aukizt á þriðja milljarð. Það er ekki alveg sama Jón og séra Jón, eins og þar stendur. Það er ekki alveg sama, hvort það eru framleiðsluatvinnuvegirnir, sem eiga í hlut, eða hin stóra hít hæstv. ríkisstjórnar.
Ég skal svo aðeins víkja örfáum orðum að því, sem hæstv. viðskmrh. tók fram. Hann vildi alls ekki neita því, að það hefði orðíð stórkostleg verðhækkun. A.m.k. sagði hann, að verðlagshækkun nú upp á síðkastið hefði orðið nokkru meiri en áður. Þetta er hóflega tekið til orða, þegar þess er gætt, að dýrtíðarvöxturinn hefur orðið fjórfaldur, að hann hafi orðið nokkru meiri en áður. En þó er það í áttina að viðurkenna þetta með hógværu orðalagi. En hæstv. ráðh. sagði, að þau væri fleira í þessu en ég hefði tekið fram, sem yrði að taka til greina. Fyrst væri það, að vísitalan væri ófullkominn mælikvarði, og mér skildist helzt, að hún hefði átt að sýna óeðlilega lítinn dýrtíðarvöxt áður, en sýndi betur nú sanna mynd af verðlagshækkunum. Ég skal ekki fara langt út í að þræta um þetta við hæstv. ráðh., enda er þetta kannske ekki mjög stórt atriði, þegar þess er gætt, að hér er ekki verið að ræða um neinn lítils háttar mismun, heldur er verið að ræða hér um það, að samkv. þessum mælikvarða, sem ég greindi frá og hefði eftir hagstofunni, hefur dýrtíðarvöxturinn orðið fjórfalt meiri en áður, eftir að farið var að nota hin nýju hagstjórnartæki hæstv. ráðh. En ég vil benda hæstv. ráðh. á, að ég miðaði bara við vísítölu vöru og þjónustu, en tók t.d. ekki neitt tillit til húsnæðiskostnaðar eða húsaleigunnar í því sambandi. En ég er alveg sannfærður um, að ef húsaleigukostnaðurinn, eins og hann er núna orðinn, eða húsnæðiskostnaðurinn væri réttilega metinn inn í vísitöluna og bætt inn í þetta dæmi, mundi það koma í ljós, að dýrtíðarvöxturinn er ekki aðeins fjórfaldur á við það, sem áður var, heldur mun meira en fjórfaldur. Ég er alveg sannfærður um, að þannig mundi þetta verða, ef hin raunverulega húsaleiga og hinn raunverulegi kostnaður, eins og hann er nú orðinn í dag við húsnæðismálin, væri tekinn inn í dæmið, en þetta gerði ég ekki. (Menntmrh.: Hann reyndist ekki einu sinni fjórfaldur. Ég man nú ekki nákvæmlega tölurnar, en ég held, að það geti ekki verið reikningsskekkja í þessu, því að þetta reiknuðu margir fróðir menn, hver eftir annan. Ég held því, að það geti varla verið, að það sé reikningsskekkja í því, en ef það er, þá er náttúrlega sjálfsagt að teiðrétta hana. á fyrra tímabilinu reiknaðist okkur til, að hækkunin væri um 14 stig að meðaltali, en á síðara tímabilinu um 55 stig að meðaltali á ári. — Ég vil svo segja, að vísitölustig hafa verið talin gjaldgengir hlutir í umr. fram að þessu. Það væri þá einhver alveg ný stefnubreyting, ef ekki má bera þau saman frá ári til árs. Ekki er um að villast, að dýrtíðarvöxturinn er alveg gífurlegur og miklu meiri en nokkru sinni fyrr, og þessar afsakanir hæstv. ráðh. um mismun á vísitölunni eru mjög léttvægar í því sambandi.
En þegar hæstv. ráðh. hafði reynt að draga athyglina frá málinu á þessa lund, prófaði hann það, sem ég kalla neyðarútganginn. En neyðarútgangurinn hjá hæstv. ráðh. er sá, að hann sagði, að þróun verðlagsins ein sanni ekkert. Ekkert um hvað? Ekkert um verðlagsþróunina! M.ö.o., að þróun verðlagsins ein sanni ekkert um verðlagsþróunina. Síðan bætti hæstv. ráðh. við, að verðlagsþróunin væri bara mynd af framleiðslukostnaðinum og framleiðslukostnaðurinn væri bara mynd af kaupgjaldinu. Hér ætti ekki að vera að tala um neina verðlagsþróun, heldur væri það kaupgjaldið, sem hefði hækkað, og það væri undirrótin að allri þessari meinsemd, sem nú er við að fást.
Það er það, sem ég kalla neyðarútganginn hjá hæstv. ráðh. og hæstv. stjórn, því að ætíð, þegar farið er að ræða um það, hversu illa hafi til tekizt varðandi hagstjórnina eða efnahagsmálastjórnina, hvað útkoman er ömurleg og hvernig til hefur tekizt um að búa að framleiðslunni, þá kemur alltaf að því sama: það er kaupgjaldið, það hafi hækkað of mikið og kaupgjaldið sé undirrótin að þessum erfiðleikum. Við höfum farið rétt að öllu, segja þeir. Stjórnarherrunum hefur ekki fatazt í neinu. Það er aðeins kaupgjaldið, sem hefur hækkað allt of mikið. — En auðvitað er þetta alveg botnlaus endaleysa, sem hér er verið að draga íram af hendi hæstv. ríkisstj. og hæstv, ráðh., og það er hægt að sanna það ákaflega einfaldlega, og það bara með því, að verðlagshækkunin hefur á þessum árum ætíð verið langt á undan kaupgjaldshækkununum. T.d. í júlímánuði 1962 er verðlagshækkunin þannig orðin, að vísitala vöru og þjónustu er komin upp í 135 stig úr 1.00 stigum, en þá er kauphækkunin ekki orðin nema 11–12%. Og jafnvel þó að hæstv. ráðh. vildi segja, að kauphækkunin hefði raunverulega verið orðin eitthvað meiri, því að það er dálítið deilt um, hvað hún raunverulega var, af því að þá voru aukaliðir einhverjir í þessu, og við skulum segja, að hún hafi verið orðin jafnvel 15 eða 16%, þá sýnir sig samt, að verðlagshækkunin er langt á undan kaupgjaldshækkuninni. Alveg sama kemur fram, ef borið er saman í júní 1961. Þá er vísitala vöru og þjónustu komin upp í 118 stig, en þá er kaupið ekki hækkað um 18%, heldur um 11%, og jafnvel þó að útreikningar hæstv. ráðh. væru viðhafðir á því, a.m.k. aldrei meira en um 15%. Þetta eru sannanir fyrir því, að hæstv. ríkisstj. hefur algerlega rangt fyrir sér í þessu.
Ríkisstj. hefur nefnilega allan tímann séð um það gaumgæfilega, enda hefur það verið partur af hennar stefnu, að verðlagið hækkaði meira en kaupgjaldið. En þegar þessi stefna og hinar nýju hagstjórnaraðferðir hafa leitt til óðaverðbólgu og voveiflegra tíðinda í efnahagsmálum landsins, þá kemur hæstv. ráðh. og segir: Þróun verðlagsins ein sannar ekkert, — hún sé bara mynd af framleiðslukostnaðinum og hann sé mynd af kaupgjaldinu. En væri þetta rétt hjá hæstv. ráðh., þá væri verðlagsþróunin alls ekkert lík því, sem hún er nú, Hér er því öllu gersamlega snúið við.
Með þessum aðgerðum ríkisstj. hefur siður en svo tekizt að ráða niðurlögum verðbólgunnar. Það þekkjum við. Og skal ég ekki endurtaka í því sambandi neitt af því, sem ég sagði í dag. En ekkert af því, sem hæstv. ráðh. sagði um þetta, telst viðhlítandi til að svara því, sem ég sýndi þá fram á.
Loks sagði svo hæstv. ráðh., að það hefði þó a.m.k. tekizt að sjá málefnum landsins vel borgið út á við. Minntist hann á höfuðniðurstöðurnar, sem hann sagði að hefðu orðið í búskapnum út á við. Hann sagði eitthvað á þá lund, að 800 milljón kr. greiðsluhalli hefði snúizt í 1400 millj. kr. greiðsluafgang. Minna mátti það ekki vera. Ég er sannast að segja alveg steinhissa á hæstv. ráðh. að nota þessar tölur á þessa lund, því að þegar hann gerir þetta, þá er ekki hugsanlegt annað en hann noti þá aðferð að telja erlendar lántökur til langs tíma á fyrra tímabilinu með greiðsluhallanum, en nýjar erlendar lántökur á síðara tímabilinu alls ekki með greiðsluhallanum. Það er óhugsandi að fá þessa niðurstöðu öðruvísi, það er ekki nokkur einasta leið.
Ég hef hér fyrir framan míg niðurstöður frá síðara tímabilinu, þ.e.a.s. frá árslokum 1958 til ársloka 1962, og skal taka það fram, að ég hef ekki uppgjör, sem er miðað við árslok 1963, því að það hefur ekki verið hægt að fá það enn. Samkv. þessu uppgjöri, sem hefur verið tekið saman fyrir mig af færustu mönnum og miðað allt við hreinlega opinberar heimildir, verður niðurstaðan þessi: Skuldir út á við að frádregnum gjaldeyrisinnstæðum eru aðeins tæpar 2000 millj. í árslok 1962. M.ö.o.: dæmið gengur nálega alveg upp fyrir tímabilið frá 1958 til 1962, þannig að skuldasöfnun sú, sem orðið hefur, þ.e.a.s. löng lán og vöruskuldir, er aðeins hærri fjárhæð en þessi margumtalaði gjaldeyrissjóður eða þessi margumtalaða innstæðuaukning, sem orðið hefur. Um þetta er vitanlega alls ekki hægt að deila. Þannig er niðurstaðan í árslok 1962. M.ö.o.: afkoma landsins út á við í árslok 1962 er nálega eins og 1938, sett upp á þennan hátt, sem er sá eini rétti háttur.
Nú kann að vera, að hæstv. ráðh. taki þarna önnur ár en ég tek í þessu sambandi. Það má vera, að hann miði ekki við árslok 1958 annars vegar og árslok 1962 hins vegar, en miði maður við þetta tímabil, þá er útkoman á þessa lund, að gjaldeyrisvarasjóðurinn eða aukningin á innstæðunum gerir ekki betur en að svara til þess, sem bætzt hefur við föstu lánin og lausu skuldirnar.
Þetta tel ég ekki glæsilega útkomu, þegar þess er sérstaklega gætt, eins og ég sagði í dag, hversu sáralítið af stórum fyrirtækjum hefur komið upp á þessu tímabili og að miðað hefur aftur á bak í húsnæðismálum og í fleiri efnum.
Ég skal svo ekki lengja þessar umræður, því að ég ætlaði mér nú aðeins að binda mig við þau atriði, sem hæstv. ráðherrar höfðu gert að umtalsefni.