30.04.1964
Efri deild: 77. fundur, 84. löggjafarþing.
Sjá dálk 1682 í B-deild Alþingistíðinda. (1160)
83. mál, Seðlabanki Íslands
Ólafur Jóhannesson:
Herra forseti. Löggjöfin um Seðlabanka Íslands, sú sem sett var árið 1961, er á ýmsan hátt gölluð að mínum dómi. Á henni þarf að gera ýmsar breytingar. Þær breytingar, sem gera þyrfti á þeirri löggjöf að mínum dómi, er þó ekki að finna í því frv., sem hér liggur fyrir til umr. að þessu sinni. Sannleikurinn er líka sá, að úr þeim ágöllum, sem eru á seðlabankalöggjöfinni, verður naumast bætt nema með heildarendurskoðun þeirrar löggjafar. Þá endurskoðun þyrfti að framkvæma sem fyrst, og þyrfti sú endurskoðun raunar einnig að ná til annarra bankalaga og sparisjóðslaga.
Þær breytingar, sem felast í þessu frv. á þskj. 91, sem hér er til umr., eru ekki til bóta að mínum dómi, heldur varhugaverðar og beinlínis hættulegar, ef á málum þessum er óskynsamlega haldið í framkvæmdinni. Ég er því algerlega andvígur þessu frv., og er sú afstaða í samræmi við þá afstöðu, sem ég hef átt kost á að taka til þessa máls á öðrum vettvangi, þ.e.a.s. þegar þessu frv. var lýst í bankaráði Seðlabankans á sínum tíma.
Eins og hér hefur verið rakið af hæstv. viðskmrh., felast í þessu frv. tvær meginbreytingar. Hin fyrri er sú, að heimildin til þess að binda á reikning í Seðlabankanum er rýmkuð þannig, að heimilt skuli að binda á reikningi Seðlabankans allt að 25% af heildarinnstæðufé hjá hverri innlánsstofnun, í stað þess að nú er heimilt að binda á þennan hátt 15% af sparisjóðsinnstæðum og 20% af innstæðufé, sem ávísa má á með tékka. Þegar litið er til þeirrar breytingar, sem í þessu felst, og þeirrar hækkunar, verð ég að segja, að mér fannst dálítið vægilega tekið til orða hjá hæstv. viðskmrh., þegar hann var að lýsa þessari breytingu og hann lét þau orð falla, að nokkuð væri rýmkuð heimildin til bindingar, en eins og ég kem betur að síðar er nú um talsvert meira að ræða þarna en að heimildin sé nokkuð rýmkuð.
Síðari breytingin er fólgin í því, að Seðlabankanum er heimilað að stofna til skuldbindinga innanlands með útgáfu verðbréfa með ákvæði þess efnis, að „höfuðstóll og/eða vextir“, eins og það er orðið, sé bundið gengi erlends gjaldeyris. Í sambandi við hækkun innlánsbindiskyldunnar er einnig kveðið á um það, hver vera skuli megintilgangur innlánsbindingarinnar. í 2. mgr. 1. gr. frv, þessa segir svo, með leyfi hæstv, forseta:
„Megintilgangur innlánsbindingar er að afla fjár frá bankakerfinu í heild til að standa undir lánveitingum Seðlabankans innanlands, þ. á m. endurkaupum afurðavíxla.“
Í núgildandi seðlabankalögum er ekkert þvílíkt ákvæði. Hins vegar hefur innlánsbindingin eða bindiskyldan hingað til yfirleitt verið studd þeim rökum, að hún væri nauðsynleg til þess að standa undir gjaldeyrisvarasjóði landsins. Með því að telja hana nú nauðsynlega vegna endurkaupa afurðavíxla er farið inn á alveg nýja braut. En það er samkv. þessu frv., sem hér liggur fyrir, ekki lengur megintilgangur innlánsbindingarinnar eða bindiskyldunnar að standa undir gjaldeyrisvarasjóðnum. Það er ekki minnzt á hann í þessu sambandi, heldur aðeins þetta, að megintilgangur innlánsbindingarinnar sé þessi, sem áðan var á drepið, að standa undir lánveitingum Seðlabankans innanlands. Nú er það raunar svo, að í seðlabankalögunum er ekki beinlínis gert ráð fyrir, að Seðlabankinn hafi með höndum víðtæka lánastarfsemi innanlands umfram það, sem honum er ætlað að vera viðskiptabanki ríkissjóðs og banki bankanna, ef svo mætti segja. En ég held, að það sé nú yfirleitt ekki gert ráð fyrir því nema í mjög takmörkuðum mæli, að Seðlabankinn fáist við lánastarfsemi innanlands, og mun það nú reyndar ekki vera svo yfirleitt um þjóðbanka eða þá banka erlenda, sem segja má, að séu hliðstæðir Seðlabankanum.
Um þá aukningu bindiskyldunnar, sem fjallað er um í þessu frv., vil ég fyrst og fremst segja það, að ég álít, að svo gífurleg innlánsbindiskylda sem þar er um að ræða, 25% eða fjórði partur af öllu innlánsfé í bönkum og sparisjóðum, sé hrein fjarstæða. Og ég staðhæfi, og sú mun verða raunin á, að hún muni í mörgum tilfellum verða algerlega óframkvæmanleg gagnvart viðskiptabönkum og sparisjóðum, nema þá með því móti, að þeir komist samtímis í svo og svo mikla yfirdráttarskuld við Seðlabankann. Ég er í raun og veru hissa á því, að nokkrum þeim, sem nokkurt vit hefur á bankamálum, skuli detta í hug, að það sé hægt að taka fjórðung af því fé, sem er í viðskiptabönkunum, og festa það á bundnum reikningi. Ég held því fram, að það sé ekkert vit í því að ætla að taka þannig 1/4 af öllu innlánsfé viðskiptabankanna og binda það í Seðlabankanum. Það rýrir svo starfsmöguleika viðskiptabankanna, og það er alveg útilokað, að þeir geti gegnt sínu hlutverki áfram með eðlilegum hætti. Ég vil segja meira, að það sé alveg útilokað, að þeir geti sumir hverjir a.m.k. staðið skil á 25% eða fjórða hluta af því fé, sem lagt hefur verið inn í þá, hvort heldur er á sparisjóðsreikninga eða hlaupareikninga, því að það er vitaskuld svo með það fé, sem lagt hefur verið í þessar stofnanir að það hefur festst í útlánum með ýmsum hætti og verður ekki gripið til þess í skyndingu a.m.k. til þess að leggja það inn á reikning í Seðlabankanum. En það er ekki hér um að ræða neina smávegis aukningu. Aukningin er gífurleg á sparisjóðsinnstæðum, úr 15% í 25%. En menn verða þá að gæta þess um leið, að sparifjárinnlögin eru meira en þrisvar sinnum meiri en veltiinnlánin, þannig að bundnu innstæðurnar mundu verða nú, ef farið væri í þetta hámark, sem þarna er um að tefla, á milli 1400 og 1500 millj. kr., í stað þess sem bundið fé mun nú vera í kringum eða rúmlega 750 millj. kr. Ég held nú satt að segja, eftir því sem ég veit bezt um þessi mál, að sumum viðskiptabönkum og sparisjóðum hafi gengið fullilla að standa við þá innlánsbindingu og fullnægja þeirri bindiskyldu, sem verið hefur til þessa. Ég hygg, að þeir hafi átt erfitt með það sumir hverjir, nema þá að fá jafnframt á móti einhverja fyrirgreiðslu af Seðlabankans hálfu. En ef þeir þurfa að fá yfirdráttarlán til þess að fullnægja bindiskyldu sinni, þá eru það reyndar ekki hagstæð viðskipti fyrir þá, og verða þeir fyrir meira en litlu skakkafalli af því. En þegar menn íhuga það, hvernig þeim hefur gengið að fullnægja þeirri bindiskyldu, sem á þeim hefur hvílt til þessa og nú hvílir á þeim, þá geta þeir gert sér í hugarlund, hversu auðvelt þeim muni verða það, þegar bindiskyldan hækkar svo mikið, eða sú raunverulega binding, sem gæti komið til greina, hækkar allt að því um helming.
Ég hefði viljað spyrja hæstv. viðskmrh., ef hann hefði getað látið svo lítið að vera viðstaddur, þegar þetta fjöregg hans er rætt hér í d., hvort honum væri kunnugt um það, að nokkurs staðar í víðri veröld væru til ákvæði í lögum þess efnis, að viðskiptabönkum og yfirleitt öllum innlánsstofnunum og peningastofnunum væri skylt að festa 1/4 af fé sínu í seðlabanka. Mér þætti fróðleikur í því fólginn, ef hann gæti upplýst mig um það, að slík ákvæði væru einhvers staðar fyrir hendi eða hefðu verið fyrir hendi. Ég held, að með slíkri bindiskyldu sem þessari sé um hreint tilræði við viðskiptabankana og sparisjóðina að ræða. Og ég legg einmitt alveg sérstaka áherzlu á þetta, að það er að mínum dómi útilokað, að bankar geti fullnægt þessari bindiskyldu, og þegar af þeirri ástæðu álít ég alveg fráleitt að samþykkja frv. sem þetta.
Nú kemur hæstv. viðskmrh. og segir, að þarna sé aðeins um heimild að ræða, og gefur þar með í skyn, að það sé með öllu óvíst, að þessi heimild verði notuð. En það gefur auga leið, hvort það væri verið að fá slíka heimild í lögum og fara fram á slíka heimild í lögum, sem ekki er sérstaklega vinsæl, því að þessi binding hefur ekki verið sérstaklega vinsæl, hvorki hjá bönkum, sparisjóðum né almenningi, — það gefur sem sagt auga leið, hvort það mundi vera farið fram á þá heimild, ef það væri ekki ætlunin að nota hana. Og ef ekki er ætlunin að nota hana, þá er ekki heldur nein ástæða til að vera að samþykkja hana. Það hlýtur þess vegna auðvitað að vera gengið út frá því, að þessi heimild verði notuð, enda byggist allur rökstuðningur, sem hafður er uppi fyrir þessu frv., á því, að heimildin verbi notuð.
Það er svo augljóst mál, að það ætti varla um það að þurfa að deila, að með bindingu 1/4 af sparifjárinnlögum og hlaupareikningsinnstæðum verður viðskiptabönkum og sparisjóðum gert mjög erfitt fyrir. Og eins og ég hef áður sagt, þá er enginn vafi á því, að það gerir þeim erfitt fyrir um það að fullnægja sínu hlutverki og fullnægja þeim þörfum, sem þeir eiga að fullnægja sumir hverjir lögum samkvæmt, og þetta á ekki sízt við um þá banka, sem eru tiltölulega nýlega stofnsettir, en á þeim getur þetta bitnað einna harðast. Það er ekki nokkur vafi á því, að svo gífurleg bindiskylda sem hér er um að tefla getur orðið þeim mjög þung í skauti, og eins og ég þegar hef sagt, þá má alveg búast við því, að þeir geti ekki fullnægt henni og öðrum þeim skuldbindingum, sem á þeim hvíla, nema þá með því að fá samtímis yfirdráttarlán í Seðlabankanum, sem þeir svo verða að borga háa vexti af. Og þegar dæmið lítur þannig út, þá verður manni spurn, hvað unnið sé við eða með slíkri ráðsmennsku. Það er alveg augljóst, að með þessum hætti verða bankar fyrir verulegu vaxtatapi, vegna þess að þeir vextir, sem eru greiddir af þessum bundnu innstæðum, eru ekki það háir, að þeir geti gert eða þeir geri bankana skaðlausa af þessum ráðstöfunum.
Þetta, sem ég hef hér sagt, þarf í rauninni ekki frekari rökstuðnings við. Það liggur eða ætti að liggja nokkuð í augum uppi, a.m.k. öllum þeim mönnum, sem nokkuð hafa komið nálægt bankastarfsemi og sparisjóðsstarfsemi. Til stuðnings þessari skoðun má þó vísa til þeirra umsagna, sem þegar hafa borizt um þetta ákvæði frv. Þær umsagnir liggja hér fyrir og lágu fyrir hv. Nd., þegar þar var fjallað um málið, en það eru umsagnir frá Iðnaðarbankanum og Verzlunarbankanum. Þar rekja einmitt þessir bankar það mjög skilmerkilega, hversu þungbær slík bindiskylda geti orðið þeim og fyrir hverjum skakkaföllum þeir geti orðið af þvílíkri ráðstöfun. Ég skal ekki fara hér að rekja þær umsagnir, þær liggja að sjálfsögðu fyrir þeirri n., sem fær málið til meðferðar, og þá verða þær að sjálfsögðu teknar til athugunar, og býst ég við því, að það verði erfitt fyrir hv. nm. að loka augunum fyrir þeim rökum, sem fram eru borin í þeim umsögnum eða hrekja þær röksemdir, sem þar eru uppi hafðar.
Í sambandi við þetta, hversu þessi bindiskylda, ef framkvæmd verður, svo sem gera verður ráð fyrir, verður þungbær fyrir banka og sparisjóði, þá leyfi ég mér enn fremur að benda á, að það er gert ráð fyrir því, að 4. mgr. 11. gr. seðlabankalaganna falli niður, en sú málsgrein er svo hljóðandi, með leyfi forseta:
„Valdi flutningur innstæðna vegna framkvæmdar 1. og 2. mgr. í upphafi erfiðleikum fyrir ákveðnar innlánsstofnanir, skal Seðlabankinn leitast við að leysa úr því, m. a. með því að yfirtaka samtímis af viðkomandi stofnun verðbréf eða aðrar eignir, sem hann metur gildar.
Ég fæ ekki betur séð en það sé algerlega ótvírætt, að það er ætlazt til þess og gert ráð fyrir því, að þessi mgr. falli niður, þannig að þeirrar linkindar, sem felst í þessari mgr., mega innlánsstofnanirnar ekki framvegis vænta. Í frv. er gert ráð fyrir, að í staðinn fyrir þessa mgr. komi ný mgr., sem verður 5. mgr. í þessarf gr., þar sem stendur aðeins:
„Seðlabankinn setur nánari reglur um framkvæmd innlánsbindingar samkv. 3. og 4. mgr., en bindiskyldan skal vera sú sama fyrir allar stofnanir.“
Ef þessi skilningur minn er ekki réttur, sem ég tel raunar engan vafa geta leikið á, þá hefði verið æskilegt, að hæstv. viðskmrh. hefði verið hér viðstaddur og upplýst það, hvort þessi skilningur er rangur eða ekki. Ég vil líka í þessu sambandi vekja alveg sérstaka athygli á þessum niðurlagsorðum í þessari mgr., sem ég vitnaði í, sem sé þeim orðum: „en bindiskyldan skal vera sú sama fyrir allar stofnanir“. Þessi orð eiga sér þó nokkra sögu, sem þó skal hér ekki rakin. En þó má segja það, að það hefur verið fengið álit hinna færustu lögfræðinga um það, að núgildandi seðlabankalög væri leyfilegt að skilja á þann veg, að bindiskyldunni mætti undanskilja mjög smáar innlánsstofnanir, sparisjóði, sem hefðu mjög lítið fé, en það eru til sparisjóðir, sem hafa yfir sáralitlu fé að ráða, og það mun a.m.k. um skeið hafa verið ætlun ráðamanna þessara mála að gera hér nokkurn greinarmun og vera ekki að ganga eftir því hjá örsmáum lánastofnunum, að bindiskyldunni verði fullnægt, vegna þess að innlánsbinding hjá þeim stofnunum getur auðvitað enga þýðingu haft varðandi stjórn peningamálanna, en hins vegar nokkur umsvif og óþægindi að vera að eltast þannig við mjög smáar stofnanir, t.d. sparisjóð, sem er fyrir einn hrepp og hefur sáralítið fé til umráða o.s.frv. En hæstv. ríkisstj. mun hafa verið á öðru máli í þessum efnum og mun ekki hafa viljað fallast á, að það væri gerður þvílíkur greinarmunur, að hinum smæstu peningastofnunum væri sleppt í þessu sambandi. Og nú á með þessum orðum, sem ég vitnaði til áðan, að setja alveg undir þann leka, að nokkrum fari að detta í hug að undanskilja hinar smáu peningastofnanir. Það á að vera alveg skýrt eftir þessum lögum, að hversu smá sem peningastofnun er, sparisjóðurinn eða innlánsdeildin, þá á hún að leggja til sinn fjórða part af því litla fé, sem hún hefur til ráðstöfunar. Af því litla fé, sem í hana hefur verið lagt, á hún að skila 1/4 í Seðlabankann.
Nú sé ég, að hæstv. viðskmrh. er kominn, ég veit ekki, hvort ég á að fara að lesa þetta upp allt aftur, sem ég er búinn að fara yfir. Ég hef náttúrlega nægan tíma til þess, en ég vil ekki vera að þreyta hina ágætu dm. á því. En ég vil þó aðeins geta þess, að ég hef hér á undan rætt um þann þátt í þessu máli, að ég vil halda því fram, að þessi bindiskylda, sem þarna er um að ræða, sé alls ekki framkvæmanleg, vegna þess að bankar, viðskiptabankar og sparisjóðir, muni alls ekki geta staðið í skilum við Seðlabankann, þannig að þeir geti skilað 1/4 af sínu innlánsfé, og í því sambandi benti ég á, að sparisjóðsinnstæður eru meira en þrisvar sinnum hærri en veltiinnlánin þannig að ef ætti að fullnægja þessu ákvæði eftir bókstafnum, þá mundi það þýða, að það yrðu að vera bundnar nú milli 1400 og 1500 millj. kr., þar sem innlánsbindingin nú í raun er þó ekki nema 750–800 millj. kr.
Ég mundi vilja fá upplýsingar frá hæstv. viðskmrh. um það, hvernig hann hugsar sér, að hægt verði að framkvæma slíka bindiskyldu. En auðvitað hlýtur að vera meiningin að framkvæma hana. Það kemur ekki til mála, að það sé verið að samþykkja slíkt ákvæði sem þetta til þess, að því sé ætlað einungis að vera dauður bókstafur. En eins og ég tók fram, þá er vitað mál, að sumum bönkum og sparisjóðum hefur gengið fullerfiðlega að standa við þá bindiskyldu, sem er samkv. þeim reglum, sem nú gilda. Þess vegna gefur það auga leið, að þeim muni verða erfitt, og ég hef leyft mér að fullyrða, að þeim muni alls ekki verða kleift að standa við þessa bindiskyldu. Það mun sýna sig.
Ég held, að hækkun sú á bindiskyldunni, sem hér er lögð til, sé ekki heldur nauðsynleg í þeim tilgangi, sem hún er sögð eiga að þjóna. Um s.l. mánaðamót var bindingin um 785 millj. En miðað við það hámark, sem lög leyfa, eins og þau nú eru, þá hefði hún þá getað numið nokkuð yfir 900 millj. kr., þannig að það er kannske nokkuð ofsagt hjá hæstv. viðskmrh., að það sé komið mjög nálægt því hámarki, sem núgildandi lög leyfa. Ég held, að það sé talsvert stórt svigrúm enn eftir innan þess ramma, sem núgildandi lög setja.
Ég tel fjarri sanni, að þessa innlánsbindingu þurfi að auka eða hækka vegna gjaldeyrisvarasjóðsins, hún er vissulega nægileg og meira en það ásamt öðru fé Seðlabankans til þess að standa undir hæfilegum gjaldeyrisvarasjóði. Hækkun innlánsbindiskyldunnar nú verður þess vegna ekki með nokkru móti rökstudd með tilliti til gjaldeyrisástæðna eða til þess að standa undir eða móti gjaldeyrisforða. Það er svo augljóst mál, að um það þarf ekki að eyða orðum, enda kom það fram hjá hæstv. viðskmrh. í framsöguræðu hans, að hann taldi ekki þörf á þessari auknu bindiskyldu vegna gjaldeyrisvarasjóðsins.
Hitt er svo annað mál, sem ég skal ekki tefja tímann mjög mikið með nú að fara út í, hvort almenn innlánsbinding sparifjár sé rétta leiðin til að afla mótvirðisfjár á móti gjaldeyrisvarasjóði. Ég skal ekki fara hér út í neinar rökræður um það efni, en ég bendi þó aðeins á, að þar gætu auðvitað ýmsar aðrar leiðir komið til greina. T.d. mætti hugsa sér það, að gjaldeyrisbönkunum, þ.e.a.s. þeim bönkum, sem hafa þau forréttindi að mega verzla með gjaldeyri, væri gert skylt að hafa ráð á eðlilegum gjaldeyrisvarasjóði, að það væri kvöð, sem fylgdi þeim réttindum að fá að verzla með gjaldeyri, að þeir hefðu jafnframt yfir að ráða hæfilegum gjaldeyrisvarasjóði, þannig að það er náttúrlega ekki eina leiðin, sem kemur hér til greina, sú sem hér hefur verið farin, að fá mótvirðisfé á móti gjaldeyrisvarasjóði með þessum hætti; að binda fé í því skyni í Seðlabankanum, og auðvitað fer það mjög eftir allri aðstöðu, hvað hægt er og hvað skynsamlegt er að leggja til hliðar í gjaldeyrisvarasjóð. Þar nægir ekki aðeins að líta á það, hve gjaldeyrisforðinn er mikill í krónutölu á hverjum tíma, heldur verður þar einnig að líta á önnur atriði, þegar metin er staða landsins gjaldeyrislega séð. Það er augljóst mál t.d., að óseldar útflutningsafurðir í birgðum eru auðvitað raunverulegur gjaldeyrisforði.
En nú er sagt, og það eru einu rökin, sem færð eru fram fyrir þessari auknu innlánsbindiskyldu, að hún sé nauðsynleg til þess að standa undir afurðalánum Seðlabankans, þ.e.a.s. til þess að endurkaupa af tilteknum viðskiptabönkum svokallaða afurðavíxla. Ég held nú, að þessi kenning sé algerlega ný af nálinni. Afurðalán Seðlabankans eða endurkaup hans á afurðavíxlum voru ekki upphaflega byggð á þeirri kenningu. Þau urðu upphaflega til vegna þess, að viðskiptabankarnir voru ekki þess megnugir að sjá framleiðslunni fyrir nauðsynlegum rekstrarlánum. Þá hljóp Seðlabankinn undir bagga. Og ég minnist þess að hafa heyrt það — vissulega oft, að þessi skylduafurðalán Seðlabankans væru sérstaklega varhugaverð og að það ætti að vera einn þáttur í heilbrigðri peningapólitík að hverfa frá þessum lánum. Þess vegna var það sjálfsagt, að það var árið 1960, þegar tekin var upp hin nýja efnahagsmálastefna, einmitt dregið úr þessum afurðalánum Seðlabankans. Þá þótti það eðlilegur liður í þeirri nýju stefnu. Hitt er svo annað mál, að það hefur orðið síðar að hverfa að nokkru leyti frá þeirri stefnu og hverfa að nokkru leyti a.m.k. frá þeirri takmörkun, sem þá var gerð á afurðalánunum, eins og reyndar að nokkru leyti er rakið í grg. með þessu frv.
Ég minnist þess hins vegar ekki að hafa heyrt það öllu fyrr en einmitt nú í sambandi við þetta frv., að bráðabirgðalán Seðlabankans til viðskiptabanka vegna lána út á afurðir, meðan sala á þeim hefur ekki farið fram, eigi og verði að byggjast á fé, sem Seðlabankinn dregur úr viðskiptabönkunum og öðrum innlánsstofnunum, Ég er hræddur um, að ef þeirri kenningu hefði verið trúlega fylgt í framkvæmd á þeim fyrstu dögum, þegar þetta kerfi var fyrst tekið upp, hefði lítil lausn verið að þessu útlánakerfi. Það hefði komið útflutningsatvinnuvegunum og þá fyrst og fremst sjávarútveginum, — en vegna hans var fyrst gripið til þess, — að sáralitlu haldi. En m.ö.o., samkv. þessari kenningu á hlutverk Seðlabankans í sambandi við afurðalánin ekki að vera annað en miðlarahlutverk. Hann á að draga saman fé úr viðskiptabönkunum og innlánsstofnunum til þess að lána það aftur til bráðabirgða tilteknum viðskiptabönkum, og afurðalánin má samkv. þessari kenningu ekki auka, nema Seðlabankinn nái þannig saman fé. En mér er nú spurn: Er þá ekki grundvöllurinn að einhverju leyti hruninn undan afurðalánum Seðlabankans? Ráðstöfunarfé bankakerfisins eykst ekkert við þessar aðgerðir. Afurðalán Seðlabankans verða því ekki sú fyrirgreiðsla við viðskiptabankana og atvinnuvegina, sem í upphafi var ætlazt til. Það, sem gerist, er það, að viðskiptabankarnir og sparisjóðirnir eru sviptir fjárráðum yfir tilteknu fé, en það sett aftur út af Seðlabankanum til tiltekinna þarfa. En fyrst svona er farið að, hlýtur sú spurning að vakna hjá manni, hvort þetta sé ekki bara óþörf krókaleið, hvort það sé þá ekki eins gott að lána þetta fé beint úr viðskiptabönkunum. Þessi skoðun, að það sé réttara að fara þessa leið, hlýtur að byggjast á því, að viðskiptabönkunum sé vantreyst, að það sé haldið, að þeir láni í annað en þessar þarfir. Nú væri náttúrlega auðvelt að setja reglur um það efni og gera viðskiptabönkunum alveg eins beint að skyldu að lána í þessar tilteknu þarfir þann hluta, sem nauðsynlegt væri talið, eins og fara þessa leið, sem hér er gert ráð fyrir, að draga þetta saman í Seðlabankanum og miðla því svo út aftur. Það getur vissulega stundum verið skynsamlegt og réttmætt, og ég vil ekki gera neina aths. við það, að Seðlabankinn gegni þvílíku miðlunarhlutverki, sem hér er talað um, að hann dragi saman fé og beini því síðan í ákveðinn farveg eða til ákveðinna framkvæmda, því vil ég á engan hátt andmæla. En ég tel, að sú leið sé ekki eðlileg, þegar um bráðabirgðarekstrarlán og bráðabirgðalán út á óseldar afurðir er að ræða. Þar er í raun og v eru um það að tefla, að það er eiginlega um að ræða fyrirframgreiðslu upp í andvirði afurðanna.
Það þarf sjálfsagt að beina meira fjármagni bankanna til framleiðsluatvinnuveganna. Útlánaaukningin, sem átt hefur sér stað að undanförnu, eða a.m.k. á s.l. ári, var mest í verzluninni. Það þarf sjálfsagt að verða breyting á í því efni. En ég held, að Seðlabankinn geti án nokkurrar nýrrar eða aukinnar innlánsbindiskyldu veitt þau afurðalán, sem hann hefur veitt að undanförnu. Þau eru að vísu ekki fullnægjandi, þau þyrfti að auka. En það liggur bara engin ákvörðun fyrir um það, að þau skuli aukin, því síður um það, hve mikið þau skulu aukin. Og á meðan svo er, er vissulega ekki ástæða til þess að lögbjóða jafngífurlega bindiskylduaukningu og þá, sem hér er um að tefla. En auk þess held ég, að með þeim möguleikum, sem Seðlabankinn að öðru leyti hefur, sé vel kleift að auka afurðalán eitthvað án nokkurrar aukningar á bindiskyldu og án þess að það stafi nokkur verðbólguhætta af því. Ég held, að það sé gert allt of mikið úr þeirri verðþensluhættu, sem stafi af bráðabirgðalánum út á óseldar afurðir. Eins og ég tók fram áðan, er það, sem þar er um að ræða, að framleiðandinn fær greitt upp í söluverðið fyrir fram, en fær svo auðvitað síðan þeim mun minna, þegar endanleg sala hefur farið fram. Hann fær því ekki annað í hendurnar en það, sem hann á að fá og fær alltaf að lokum. Það er aðeins greitt fyrir framleiðslunni með því að sjá til þess, að framleiðandinn fái eitthvað greitt fyrir fram, og það vil ég meina, að sé vissulega hlutverk seðlabanka að greiða þannig fyrir framleiðsluatvinnuvegunum, og ég get ekki séð, að af slíku þurfi að stafa nokkur verðbólguhætta. Það er líka, eins og ég reyndar hef þegar tekið fram, náttúrlega ekkert hættulegt við það, þó að gjaldeyrisforði gangi eitthvað niður, þegar óseldar birgðir útflutningsafurða aukast, — aukast kannske verulega. Slík birgðaaukning er auðvitað — og það sér hver maður — raunverulegur gjaldeyrisforði, engu lakari í raun og veru en innstæða í erlendum banka. Og auðvitað á að mínum dómi að haga peningapólitíkinni þannig, að hún ýti undir framleiðsluna, en dragi ekki íu henni. Seðlabankinn á því að koma viðskiptabönkunum til hjálpar, þegar geta þeirra hrekkur ekki til að fullnægja þörf atvinnuveganna.
Ég get því ekki fallizt á, að nú liggi fyrir nokkur sú ákvörðun um afurðalán, sem geri hina nýju gífurlegu aukningu á innlánsbindingunni nauðsynlega. En þegar þess er gætt, sem ég hef hér áður bent á, hver áhrif slík gífurleg innlánsbinding hlýtur að hafa á viðskiptabankana, rekstur þeirra, hag og alla stöðu, þá ættu menn að geta orðið sammála um það, að til þvílíkrar bindingar ætti ekki að grípa nema sem alveg óumflýjanlegs örþrifaráðs. Þó að margt hafi vissulega gengið úrskeiðis í peningamálum og sjálfsagt megi eitthvað finna að stjórn bankamálanna hér á landi að undanförnu, þá held ég þó, að slík neyðaraðstaða sé sem betur fer alls ekki fyrir hendi, að til þvílíkra óyndisúrræða þurfi að grípa sem 25% innlánsbindingar. En eins og ég hef þegar margoft tekið fram, verður vitaskuld að ganga út frá því, að þessa heimild eigi að nota, þó að þetta. sé í heimildarformi, því að annars væri auðvitað alveg ástæðulaust að vera að fara fram á þvílíka heimild og þá engin þörf á að samþykkja hana. Og það er fjarri öllu lagi að ætla það, að hæstv. ríkisstj. væri að fara fram á þvílíka heimild, nema því aðeins að hún ætlaði, sér að nota hana.
Um hina meginbreytinguna, sem í þessu frv, felst og er að finna í 2. gr., skal ég vera stuttorður. Þar er sem sagt um að ræða heimild fyrir Seðlabankann til þess að gefa út verðbréf hér innanlands með því efni, að höfuðstóll og vextir sé bundið gengi erlends gjaldeyris. Þar er m.ö.o. um að ræða heimild fyrir Seðlabankann til að selja verðbréf með gengisákvæði, eða um að ræða útgáfu verðtryggðra skuldabréfa, eins konar verðtryggingu þess sparifjár, sem þar er um að tefla. Ég tel, að í sjálfu sér sé þar hreyft mjög athyglisverðu máli. Ég álít mikla nauðsyn að taka upp verðtryggingu sparifjár, sé þess nokkur kostur. Framsóknarmenn hafa flutt þáltill. um það efni á þessu þingi. Svipaðar till. hafa þeir flutt áður, án þess að þær hafi þó náð fram að ganga eða náð þeim árangri, sem til var ætlazt. Ég held, að verðtrygging sparifjár væri eða gæti verið eitthvert raunhæfasta úrræðið til þess að vinna gegn verðbólgunni. Ég held, að með henni væri stoðum að nokkru leyti kippt undan verðbólguþróuninni, en það er kunnara en frá þurfi að segja, að með verðbólgunni eða öllu því ástandi, sem hér hefur ríkt að undanförnu, hefur verið framið hróplegt ranglæti gagnvart sparifjáreigendum. Það hafa aðrir auðgazt á þeirra kostnað, og ég vil segja það, að það má vissulega segja, að bankar og bankastjórnir hafa að því leyti til ekki staðið í ístaðinu sem skyldi, því að vitaskuld er það eitt af þeirra hlutverkum — og það meginhlutverk — að standa vörð um verðgildi þeirra peninga, sem þeim er trúað fyrir til geymslu og ávöxtunar. En allir vita, hvernig það hefur farið. Það er nú hins vegar svo, að verðtrygging sparifjár er sjálfsagt mikið vandamál, sem þarf að athuga mjög gaumgæfilega, áður en að því er horfið. Ég held þess vegna, að það sé mjög vafasamt, svo að ekki sé meira sagt, að veita Seðlabankanum einum allra banka þá heimild, sem hér er um að ræða. Það er hugsanlegt, að með því væru honum sköpuð forréttindi, sem gætu bitnað á öðrum peningastofnunum í landinu. Og það er mín skoðun, að það sé eðlilegra og það þurfi að framkvæma almenna verðtryggingu á víðtækari grundvelli. Ég held að vísu, að útgáfa slíkra skuldabréfa af hendi Seðlabankans til útvegunar fjár til einstakra, þýðingarmikilla framkvæmda gæti vei komið til greina. En ég held, að það væri eðlilegra, meðan ekki er um almenna verðtryggingu að ræða, að heimildin væri veitt í hvert einstakt skipti, sem fjár ætti að afla til einhverrar sérstakrar framkvæmdar þannig. Ég viðurkenni, að þar er um álitamál að ræða, en svona heimild, eins og þarna er um að ræða, má nota þannig, að hún geti valdið öðrum peningastofnunum erfiðleikum og vandræðum, ef sparifé leitaði frá þeim í stórum stíl. En á erfiðleika þeirra peningastofnana mun vart bætandi, einkanlega ef hin aukna bindiskylda verður lögfest. Ég sé mér því ekki fært, eins og allt er í pottinn búið, að fylgja þessu ákvæði frv., en ég tel eðlilegt, að það sé gaumgæfilega athugað í n., sem fær frv. til meðferðar, og ég get ekki neitað því, að sú hugmynd, sem þar er um að ræða, er að ýmsu leyti freistandi í mínum augum.
Hér er, eins og margtekið hefur verið fram og hæstv. viðskmrh. lagði raunar áherzlu á, aðeins um heimildir að ræða. Ég hef leyft mér að halda því fram, að allar líkur séu til þess, að þessar heimildir verði notaðar. En hér, eins og jafnan endranær, þegar um þvílíkar heimildir er að telja, er mjög mikið undir framkvæmdinni komið. Ég hef ekki ástæðu til þess að vera með neinar getsakir í garð þeirra manna, sem sitja í bankastjórn Seðlabankans, en þar kemur að því, sem áður er sagt og ég drap á í upphafi máls míns, að seðlabankalöggjöfin er stórgölluð að mínum dómi. Einn af ágöllunum er sá, að seðlabankastjórnin er háðari ríkisstj. en hollt er að mínu viti. Eins og seðlabankalögin eru uppbyggð, er það ríkisstj., sem í raun og veru ræður, og Seðlabankinn er eiginlega með þeim gerður að þernu ríkisstj. En ég hef þá skoðun, að seðlabanki eigi og þurfi að vera sem sjálfstæðust stofnun. Þessu fyrirkomulagi, sem hér er á í þessu efni, þarf því að breyta, en að þetta sé svo sem ég hef hér sagt, sést glöggt t.d. af 4, gr. í núgildandi seðlabankalögum. Þar segir svo:
„Í öllu starfi sínu skal Seðlabankinn hafa náið samstarf við ríkisstj. og gera henni grein fyrir skoðunum sínum varðandi stefnu í efnahagsmálum og framkvæmd hennar. Sé um verulegan ágreining við ríkisstj. að ræða, er seðlabankastjórn rétt að lýsa honum opinberlega og skýra skoðanir sína. Hún skal engu að síður telja það eitt meginhlutverk sitt að vinna að því, að sú stefna, sem ríkisstj. markar að lokum, nái tilgangi sínum.“
Sem sagt, samkv. þessu ákvæði er seðlabankastjórninni beinlínis lögboðið að dansa eftir pípu ríkisstj. á hverjum tíma. Hvort sem stefna ríkisstj. er að mati seðlabankastjórnarinnar í sjálfu sér rétt eða röng, hvort sem hún leiðir til góðs eða ófarnaðar, þá er seðlabankastjórninni samkv. þessu fáránlega lagaákvæði skylt að haga sér þannig, að stefna ríkisstj. nái sínum tilgangi, jafnvel þótt til ófarnaðar leiði.
Af öðrum ákvæðum seðlabankalaganna leiðir það svo einnig, að bankastjórn Seðlabankans hlýtur að verða ríkisstj. mjög háð, enda er það vitanlegt mál, að svo hefur það verið í reyndinni eftir setningu þessarar löggjafar, og ég vil nú meina, að þó að það væri látið í veðri vaka, að það væri verið að setja upp sjálfstæðan seðlabanka með þessari löggjöf og það hafi óneitanlega verið gert að forminu til, sé seðlabankastjórnin nú mun háðari ríkisstj. en fyrri stjórn Seðlabanka og Landsbanka. En ef Seðlabanki á ekki að hafa meira sjálfstæði en þetta og á að vera svona háður ríkisstj., þá sér maður eiginlega ekki ástæðuna fyrir því að vera að hafa sérstakan seðlabanka með þremur bankastjórum. Ef Seðlabankanum er í raun og veru ekki ætlað annað hlutverk en að vera eins konar afgreiðsluskrifstofa í fjmrn., þá gæti maður látið sér detta það í hug, að það mætti þá alveg eins notast við einhvern deildarstjóra þar eða ráðuneytisstjórann þar til að stjórna þessari afgreiðsluskrifstofu, eins og vera að setja upp þetta bákn með þremur bankastjórum.
Ég viðurkenni það, að tíðar breytingar á seðlabankalöggjöf eru ekki heppilegar. En fyrst verið er á ferðinni með breytingar á annað borð, er eðlilegt, að athugað sé í því sambandi, hvort ekki sé þörf á frekari breytingum, og eins og ég hef hér minnzt lauslega á, er það mín skoðun, að það þurfi á þessari löggjöf að gera ýmsar aðrar breytingar. Það er því auðvitað eðlilegt, að þess sé freistað í sambandi við meðferð þessa máls að koma þvílíkum breytingum að. Í því sambandi nefni ég fyrst 4. gr. núgildandi seðlabankalaga, sem ég hef lítillega minnzt á. Það er mikil þörf að breyta þeirri grein að mínum dómi og gera bankann að sjálfstæðari stofnun en hann er nú í reyndinni. Ég við enn fremur nefna ákvæðin í núgildandi seðlabankalögum um gjaldeyrisverzlunina, en samkv. seðlabankalögunum er Landsbanka Íslands og Útvegsbankanum veittur einkaréttur til þess ásamt Seðlabankanum að veizla með erlendan gjaldeyri. Hins vegar er svo seðlabankastjórninni veitt heimild til þess í seðlabankal. að veita öðrum bönkum heimild til gjaldeyrisverzlunar. Ég tel það á engan hátt réttmætt að einskorða gjaldeyrisverzlunina við þessa tvo banka. Ég hef haldið því fram og hef gert það um langa hríð, að það væri á allan hátt eðlilegt, að Búnaðarbankinn, sem er ríkisbanki eins og þessir tveir bankar og á engan hátt ómerkari banki, hefði rétt til þess að verzla með gjaldeyri, alveg eins og þeir.
Þegar seðlabankal. voru til meðferðar hér á sínum tíma, flutti ég brtt. einmitt í þessa átt, en þegar sýnt var, að hún mundi verða felld, þótti mér réttara að taka hana aftur þá, heldur en láta hana ganga undir atkv. að því sinni, og freista þess heldur að fá því til vegar komið í bankaráði Seðlabankans, að Búnaðarbankanum væri veitt heimild til gjaldeyrisverzlunar, alveg eins og þessum tveimur viðskiptabönkum, sem ég hef nefnt. Þrátt fyrir ítrekaða beiðni frá Búnaðarbankanum, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir til þess í Seðlabankanum að fá þessu breytt, hefur þessi breyting ekki enn fengizt gerð. Ég tel þess vegna sjálfsagt að freista þess nú í sambandi við þetta mál að koma fram þeirri breytingu, að Búnaðarbankinn fái réttindi á borð við hina ríkisbankana, hvað svo sem öðrum bönkum líður í þessu sambandi; en frá þeim hafa líka verið uppi óskir um rétt til gjaldeyrisverzlunar. En það er alveg auðsætt, að það eru mikil forréttindi fyrir viðskiptabanka að hafa þennan rétt til að verzla með gjaldeyri.
Herra forseti. Ég skal nú láta máli mínu lokið. Ég vil aðeins endurtaka það, sem ég sagði í upphafi, að ég tel nauðsynlega heildarendurskoðun á bankakerfinu öllu, m.a. með það fyrir augum að gera bankakerfið einfaldara og ódýrara í rekstri en það nú er, en mörgum mun þykja bankakerfið allkostnaðarsamt. Ég held líka, að við þá endurskoðun þyrfti að hafa í huga, að það er alls engin nauðsyn á því, að höfuðstöðvar allra ríkisbankanna séu hér í Reykjavík. Þeim má vissulega dreifa. En nú er stefnan sú, eins og kunnugt er, að bankarnir eru að setja upp útibú sem víðast um land. Um það er út af fyrir sig ekki nema gott að segja. Það getur verið þörf og nauðsynleg ráðstöfun. En útibú er þó alltaf annað en aðalbankinn, og þess vegna væri það hyggilegra að reyna að dreifa höfuðstöðvum bankanna meir en gert er, og enn fremur er kannske stundum lítil fyrirhyggja í því, hvernig útibú eru sett upp, svo að segja við hliðina hvert á öðru. Það þarf þess vegna að mínu viti að fara fram heildarendurskoðun á öllum þessum málefnum.