06.11.1963
Efri deild: 11. fundur, 84. löggjafarþing.
Sjá dálk 401 í C-deild Alþingistíðinda. (1851)
56. mál, launamál o.fl.
Ólafur Jóhannesson:
Herra forseti. Framsóknarmenn eru andvígir þessu frv., sem hér liggur fyrir, og munu í þessari hv. d. eins og í Nd. greiða atkv. gegn því. Sú afstaða okkar framsóknarmanna byggist að sjálfsögðu á svipuðum sjónarmiðum og fram komu við umr. í Nd., en þar var mál þetta rætt mjög ýtarlega, eins og hæstv. fjmrh. minntist á, og ég get að ýmsu leyti látið nægja að skírskota til þeirra raka, sem fram komu í Nd. gegn þessu frv., og get af þeim sökum orðið um það stuttorðari en ella og fylgt í því fordæmi því, sem hæstv. fjmrh. hér áðan gaf.
Í þessu frv. felst það í raun og veru, þegar umbúðirnar eru teknar utan af því og það skoðað niður í kjölinn, að vandi efnahagsmálanna og atvinnuveganna skuli a.m.k. til bráðabirgða leystur á kostnað launþega og bænda og þá fyrst og fremst á kostnað láglaunamanna og hinna tekjuminnstu í þjóðfélaginu, þeirra, sem verst eru settir. Það er ósanngjarnt, og það er að mínum dómi mjög óskynsamlegt. Ósanngirnin liggur í augum uppi, að ætla að neita öllu láglaunafólki um allar lagfæringar á kaupgjaldi, rétt eftir að flestir tekjuhærri launamenn í þessu þjóðfélagi hafa fengið verulegar kjarabætur og kauphækkanir. Það er náttúrlega engin von til þess, að verkamenn t.d. sætti sig við kaupbindingu undir þeim kringumstæðum, og það er heldur engin von til þess, að verzlunar- og skrifstofufólk sætti sig við kaupbindingu undir þeim kringumstæðum, þegar fólk, sem vinnur við alveg sambærileg störf hjá opinberum fyrirtækjum, hefur rétt nýveríð fengið mjög verulega kauphækkun.
Ég held, að kaupbindingin sé alveg óframkvæmanleg, jafnvel um stundarsakir. Ég held, að hún sé dæmd til að mistakast, og því verður hún aðeins til þess að auka vandann. Þess vegna er hún óskynsamleg. En þessar ályktanir má vissulega draga af þeim viðbrögðum, sem komið hafa fram allra síðustu daga, þar sem mótmælum rignir frá fjölda félaga hvaðanæva um land og þau sýnast ætla að fara sínu fram alveg án tillits til þessarar fyrirhuguðu lagasetningar.
Það má nú vera, að hæstv. fjmrh. og formælendur þessa frv. mundu vilja benda á, að bannið í þessu frv. væri ekki aðeins við hækkun á kaupi og þá ekki aðeins um hækkun á kaupi til láglaunamanna, heldur og bann við hækkun á launum yfirleitt og auk þess bann við hækkun á verðlagi. Það er rétt, svo langt sem það nær. En það bara vill svo heppilega til, að flestir hinna launahærri manna í þessu þjóðfélagi eru, eins og ég rétt áðan sagði, nýlega búnir að fá mjög verulegar kauphækkanir eða fengu þær á s.l. sumri, sumir jafnvel rétt fyrir framlagningu þessa frv., þannig að um suma hverja mátti það vissulega ekki tæpara standa, að þeir kæmust í gegn og fengju sína kauphækkun, áður en þetta frv. var lagt fram hér á hinu háa Alþingi. Og viðvíkjandi því, að þetta frv. fjalli um stöðvun verðlags, þá vil ég aðeins benda á 2. mgr. 4. gr. frv., en þar stendur að vísu, að það sé óheimilt að hækka verð á öllum öðrum vörum en þeim, er rætt er um í 1. mgr., nema með samþykki viðkomandi yfirvalda. En það er gert ráð fyrir því, að með samþykki viðkomandi yfirvalda megi hækka vörurnar, og svo er haldið áfram: „Og mega þau ekki leyfa meiri hækkun en svarar sannanlegri verðhækkun efnivara og annarra kostnaðarliða: — Það felst þess vegna ekkert algert verðhækkunarbann í þessari grein, enda má að sjálfsögðu segja, að það sé lítt framkvæmanlegt. En eins og þessi 2. mgr. 4. gr. er orðuð og ég skil hana, þá virðist mér, að ef sama regla eða hliðstæð ætti að gilda gagnvart launaákvörðunum, þá ættu launþegar að fá uppi borna og bætta þá hækkun, sem sannanlega yrði á framfærslukostnaði, sem sé fá þá einhvers konar hækkun eftir vísitölu, ef þeir ættu í þessu efni að sitja við sama borð og þeir, sem vörurnar framleiða eða selja.
Það skal alls ekki í efa dregið, að við margvíslega efnahagslega erfiðleika sé nú að etja. Að vísu var því haldið fram í síðustu alþingiskosningum, að allt væri í stakasta lagi, aðeins ef núv. hæstv, ríkisstj. fengi meiri hl. áfram til þess að halda viðreisninni áfram. Að vísu játaði hæstv. forsrh. það í áramótaræðu sinni síðustu, að verðbólgan væri ekki stöðvuð og ef það tækist ekki að stöðva verðbólguna, þá væri voði vís og allt unnið fyrir gýg. En það var reynt að draga blæju gleymskunnar yfir þessa áramótaræðu forsrh. í síðustu alþingiskosningum. Þá var henni ekki hampað mjög mikið, því að þá var því haldið fram, eins og ég áðan sagði, að allt væri í stakasta lagi, bara ef stjórnin fengi meiri hl. til þess að halda sömu stefnu áfram. Hún fékk sinn meiri hl. og hefur setið síðan.
En nú er komið talsvert annað hljóð í strokkinn. Það er ekki lengur allt í lagi. Nú játar ríkisstj., að aðalatvinnuvegir þjóðarinnar hvíli á ótraustum grundvelli og eigi í margvíslegum erfiðleikum og geti með alls engu móti greitt neitt hærra kaup en þeir gera nú, að dýrtið og verðbólga fari sívaxandi og kaupmáttur krónunnar þar af leiðandi hraðminnkandi, að kaupgjaldsmál öll séu í hinni mestu upplausn, að afkoma landsins út á við fari versnandi sem stendur, að gengi krónunnar sé í hættu, ef nokkrar frekari kauphækkanir eigi sér stað, að sparifjáraukningin sé hægari eða tregari, eins og hæstv. fjmrh. orðaði það hér áðan, en áður fyrr, að neyzla og eyðsla og fjárfesting sé meiri en framleiðslan leyfir, að innflutningur hafi verið óhóflega mikill, að víxlhækkanir á milli verðlags og kaupgjalds stefni í hreinan voða.
Já, þetta er óglæsilegt og það sem verst er, að allt er þetta satt og rétt hjá hæstv. ríkisstj. Þetta er vissulega óheillaþróun, sem hér hefur átt sér stað, og þegar maður hlustar á þessa harmsögu, — því að vissulega er þetta harmsaga, að svona skuli vera komið eftir hið mesta góðæri í Íslandssögunni og tvö metaflaár, árin 1961 og 1962, — þegar maður hlustar á þessar ömurlegu lýsingar, þá fer ekki hjá því, að upp í hugann komi spurning, og sú spurning er: Hvað veldur þeim vanda, sem við er að glíma, og þeirri verðbólguþróun, sem hér hefur átt sér stað og að vísu hefur verið sérstaklega stórstíg á þessu ári, þó að ekki hafi nú allt verið í blómanum, eins og ég kem að siðar, s.l. 3 ár þar á undan, eins og hæstv. fjmrh. vildi vera láta. Og manni verður að spyrja, hvaða óviðráðanleg ytri atvik valdi þessu óláni, sem nú er hér við að eiga. Hafa hér t.d. orðið stórfelldir og algerlega óvenjulegir skaðar af einhverjum náttúruhamförum? Að vísu hafa orðið hér skaðar af náttúrunnar völdum á þessum árum, en ég held þó, að það sé ekki hægt að segja, að þeir hafi verið meiri en oft áður. Hefur orðið hér aflabrestur á þessum árum? Nei, ekki aldeilis. Þvert á móti, eins og ég áðan sagði, metaflaár tvö árin í röð, 1961 og 1962, og mikill afli í ár. Hefur þá orðið stórfellt og alveg óvenjulegt verðfall á útflutningsafurðunum á þessu tímabili? Nei, þvert á móti, siður en svo. Verðlag á útflutningsafurðum hefur yfirleitt verið hagstætt á þessu tímabili og yfirleitt hækkandi, að ég hygg. Að vísu hefur það átt sér stað, eins og alltaf á sér stað, að á einstaka tíma á þessu tímabili hefur verðlag á einstaka vörutegundum lækkað í bili.
Nei, sannleikurinn er sá, að sú óheillaþróun, sem hér hefur átt sér stað, virðist vera af manna völdum. Nú er það mannlegur breyskleiki að vilja kenna öðrum um, ef illa fer, og hæstv. ríkisstj. er ekki með öllu laus við þann brest. í málflutningi sinum virðist stjórnin hafa nokkuð ríka tilhneigingu til þess að kenna öðrum um ófarir sínar á þessu stjórnarári, og þess gætti að vísu nokkuð hjá hæstv. fjmrh. hér áðan, þó að hann annars talaði hófsamlega um þessa hluti. En það kemur æði oft fram hjá talsmönnum hæstv. ríkisstj., að það, sem aflaga hefur farið í landsstjórninni, vill hún rekja til stjórnarandstæðinganna. Hún telur t.d. stjórnarandstæðinga bera ábyrgð á kaupgjaldssamningum og þeirri verðbólguþróun, sem átt hefur sér stað á hennar stjórnartímabili. Hún gengur jafnvel svo langt að telja samvinnufélögin í landinu bera ábyrgð á þeirri gengislækkun, sem stjórnin lét Seðlabankann ákveða á árinu 1961, af því að samvinnufélögin höfðu þá um sumarið, þegar allsherjar framleiðslustöðvun vofði yfir í byrjun síldveiða, forustu um nýja kaupgjaldssamninga, sem að vísu höfðu nokkra kaupgjaldshækkun í för með sér, en var þó þá með öllu óumflýjanleg vegna þess, hversu dýrtíð hafði vaxið gífurlega á þeim tíma, sem liðinn var, frá því að viðreisnin gekk í gildi. Þessar og þvílíkar kenningar hæstv. ríkisstj. um það, að verðbólguþróunin sé öðrum að kenna en henni sjálfri, eru að mínum dómi á fullkomnum misskilningi byggðar og eru fjarri öllum sanni.
Ég held þvert á móti, að það sé alveg óhrekjandi staðreynd, að vaxandi verðbólga og dýrtið að undanförnu eigi beint og óbeint rætur að rekja til efnahagsaðgerða stjórnarflokkanna á stjórnartímabilinu og þá fyrst og fremst til viðreisnarinnar svokölluðu 1960 og gengisfellingarinnar 1961. Ekki stóð stjórnarandstaðan að þeim ráðstöfunum. Við framsóknarmenn vöruðum þvert á móti mjög ákveðið við þeim aðgerðum, lögðumst eindregið á móti þeim og bentum á, hvílíkt glæfraspil hér væri á ferð. Við bentum meira að segja á leið, sem ætti þess, í stað þá að fara. Við afgreiðslu efnahagsmálafrv. 1960 var af hálfu framsóknarmanna flutt um það till., að þar sem nauðsynlegt væri, að skipan efnahagsmálanna væri leyst eða unnið væri að því að leysa skipan efnahagsmálanna með sem víðtækustu samstarfi, þá ákvæði Alþingi að beina því til ríkisstj. að skipa 8 manna nefnd, 2 frá hverjum þingflokki eftir tilnefningu þeirra, og hlutverk þessarar n. átti að vera tvenns konar: í fyrsta lagi að gera þá þegar og leggja fram á því þingi og innan 3 vikna till. um ráðstafanir, sem miðist við það að halda verðbólgunni í skefjum þá og atvinnulífinu í fullum gangi, og í annan stað að starfa á því ári á milli þinga og hafa tilbúnar fyrir næsta reglulegt Alþingi heildartill. um skipan efnahagsmálanna. En þessari till. okkar framsóknarmanna var ekki neinu sinnt. Ég býst við því, að það gæti margt litið öðruvísi út í dag í íslenzku atvinnulífi og efnahagsmálum íslenzku þjóðarinnar, ef hlustað hefði verið á þessa rödd okkar framsóknarmanna 1960 og farið eftir því, sem þar var lagt til, og ég býst við því, að þeir séu nokkuð margir Íslendingar nú, sem gera sér þess fulla grein, jafnt meðal stjórnarandstæðinga og meðal stjórnarsinna.
Með viðreisnarlögunum árið 1960 var gengi krónunnar skert langt umfram nauðsyn. Með þeirri gengisskráningu var verð á erlendum gjaldeyri hækkað, eins og alkunnugt er, um 50%, en í sumum tilfellum um 80% frá því, sem það að meðtöldu yfirfærslugjaldinu áður var. Það er því alrangt, sem stjórnarsinnar stundum hafa sagt og ég t.d. les nú í nál. meiri hl. frá Nd., að með gengisbreytingunni 1960 hafi aðeins verið skráð sú gengislækkun, sem raunverulega hafi þá verið orðin með uppbótakerfi og yfirfærslugjöldum. Þetta er alrangt, og það vita allir þeir menn, sem á Alþingi sitja, eða eiga að vita. Gengisbreytingin 1960 gekk miklu lengra en það, en auk hinnar gífurlegu gengisfellingar og hinnar miklu tollahækkunar, sem þar af leiddi, voru svo, eins og alkunnugt er, vextir stórlega hækkaðir, nýir neyzluskattar innleiddir og ýmis opinber gjöld hækkuð. Það var auðsætt, að þessar samræmdu kjaraskerðingaraðgerðir mundu auka dýrtíðina, skerða lífskjörin, kalla á kauphækkanir, íþyngja atvinnuvegunum og leiða til margvíslegs misréttis í þjóðfélaginu. Allar þessar afleiðingar hafa komið fram, eins og reynslan nú ljóslega sannar og hver maður veit. Og það var rétt, sem hæstv. fjmrh, áðan sagði, að árangur viðreisnarinnar lét sannarlega ekki lengi bíða eftir sér, en sá árangur, sem fólkið í þessu landi hefur mest tekið eftir, var með nokkuð öðru móti en því, sem hæstv. fjmrh. vildi vera láta.
Þó að gengisbreytingin og hennar fylgifiskar 1960 væru þannig óhófleg og gengið lengra en nauðsyn krafði, var þó gengislækkunin 1961 miklu ámælisverðari, af því að hún var með öllu óþörf, en var gerð, eins og ég lítillega minnti á áðan, vegna kaupgjaldssamninganna 1961, og skal ég sleppa því að rekja það nánar hér, en undirstrika það þó aðeins, að í þeim samningum var að ýmsu leyti farið inn á nýjar brautir og þeir hefðu getað orðið grundvöllur að vinnufriði í landinu, ef rétt hefði verið á haldið. En þá greip stjórnin til þess óhapparáðs að fella gengið á nýjan leik og kastaði þar með olíu í dýrtíðarbálið, sem sannarlega var þó nógu magnað fyrir. Það hefur verið margsannað, m.a. við útvarpsumr. áður fyrr, að þessi gengislækkun var, eins og ég áðan sagði, algerlega óþörf, og afkoma ársins 1961, sem liggur nú ljóst fyrir í opinberum gögnum, m.a. í skýrslum þjóðbankans, sýnir svo glöggt, að um það verður ekki deilt af öðrum en þeim, sem vilja leggja sig í það að berja höfðinu við steininn, að atvinnuvegirnir gátu án nokkurrar gengislækkunar borið umsamda kauphækkun, sem var óumflýjanleg þá, eins og ég áðan sagði, vegna vaxandi dýrtíðar af völdum viðreisnarinnar 1960, og þær skýrslur sýna það líka svo ótvírætt, að ekki verður um deilt, að það hefði ekki komið til neins gjaldeyrishalla gagnvart útlöndum, þótt gengið hefði verið óbreytt. Ég fullyrði, að það hefur áreiðanlega hvergi gerzt í viðri veröld, að gengi gjaldmiðils sé fellt í metaflaári við batnandi gjaldeyrisaðstöðu og þegar verðmæti útflutningsafurða eykst samkv. skýrslu þjóðbankans um 14% frá því á árinu áður. Þessar staðreyndir eru nú lýðum ljósar, enda eru talsmenn stjórnarflokkanna farnir að tala um gengisfellingarleik í þessu sambandi. Það er vissulega réttnefni að tala um gengisfellingarleik í því sambandi.
Það er vissulega rétt, að á s.l. sumri hefur ískyggileg verðbólguþróun átt sér stað hér á landi, og hún hefur verið, eins og ég áðan sagði, alveg óvenjulega stórstíg, og hefur hún þó oft áður tekið býsna væn skref hér á landi. En sú verðbólguþróun og þær kaupgjaldshækkanir sem hér hafa átt sér stað s.l. sumar, má að langmestu leyti rekja til þeirrar dýrtíðar, sem hefur siglt í kjölfar tveggja gengisfellinga og annarra efnahagsráðstafana, sem ég hér hef lauslega minnt á. Kauphækkanir voru vitaskuld alveg óhjákvæmilegar. Kjaraskerðingaraðgerðirnar voru búnar að fara þannig með menn þrátt fyrir alveg óvenjulega mikla atvinnu. Kauphækkun til opinberra starfsmanna var t.d. alveg óhjákvæmileg, enda hlífðu þeir um langt skeið verið hlunnfarnir. Um það atriði eru allir sammála, að ég hygg, og ríkisstj. beitti sér á sinum tíma fyrir setningu kjarasamningalaganna og á út af fyrir sig heiður skilið fyrir það. Það er eitt af þeim fáu verkum, sem geta komið í tekjudálkinn hjá henni, þegar reikningarnir verða gerðir upp á þeim efsta degi.
Þróunin á s.l. sumri er því að mínum dómi bein afleiðing af stjórnarstefnunni og stjórnarráðstöfunum á valdatíma núv. ríkisstj. En hitt er fjarri öllum sanni, að telja stjórnarandstæðinga bera þar sérstaklega nokkra ábyrgð á. Stjórnarandstæðingar verða ekki sérstaklega taldir bera ábyrgð á þeim miklu kauphækkunum, sem átt hafa sér stað hér á landi s.l. sumar. Það er alkunnugt og að því vék hæstv. fjmrh., að á s.l. sumri var gert bráðabirgðasamkomulag við verkalýðssamtökin, bráðabirgðasamkomulag, sem gert var í júnímánuði s.1., um 71/2 % hækkun. Stjórnin lýsti mjög mikilli ánægju á sinum tíma yfir því samkomulagi, enda býst ég við, að margir hafi verið heldur hissa á því, hve litla hækkun verkalýðssamtökin þá létu sér nægja. En hvað sem um það er, verða stjórnarandstæðingar vissulega ekki taldir bera sérstaklega ábyrgð á þeirri kauphækkun, sem leiddi af þessu bráðabirgðasamkomulagi í júnímánuði s.l. Ekki verða stjórnarandstæðingar taldir bera sérstaklega ábyrgð á kaupgjaldsákvörðunum kjaradóms, sem ég er síður en svo að gagnrýna, enda þótt um einstakar ákvarðanir hjá honum hljóti auðvitað hverjum að sýnast sitt.
Ekki verða stjórnarandstæðingar t.d. heldur sérstaklega sakaðir um að hafa staðið fyrir eða bera ábyrgð á kauphækkunum til blaðamanna, bæjarstarfsmanna, borgarstarfsmanna hér í Reykjavík og bankastarfsmanna, nú allra siðast bankastjóranna sjálfra. Allar þessar kauphækkanir voru í raun og veru fyrirsjáanlegar s.l. vor og við síðustu alþingískosningar, að vísu kannske ekki alveg fyrirsjáanlegt, hversu háar þær mundu verða. Það var bent á það einmitt þá af stjórnarandstöðunni, hvers vænta mætti, og það var á margra vitorði a.m.k., að þá lágu fyrir frá ríkisstj. tillögur um kauphækkun til opinberra starfsmanna með samningi án atbeina kjaradóms, sem var talin jafngilda 30% hækkun að meðaltall. Það er því algerlega rangt, eins og ég hef nú reynt að leiða nokkur rök að, þegar ríkisstj. lætur að því liggja í málflutningi sínum og nú síðast hæstv. fjmrh. í framsöguræðu sinni hér áðan, að á árunum 1960–62 hafi allt verið í himnalagi og allt í blóma og viðreisnin á góðum vegi stödd, en svo hafi bara á þessu herrans ári, 1963, orðið einhverjar alveg óvæntar, ófyrirsjáanlegar skyndibreytingar, sem geri neyðarúrræði eins og kaupbindingarleiðina alveg óhjákvæmileg. Ríkisstj. mátti og átti að vera það alveg ljóst, hvert þróunin stefndi í þessum efnum, og bað vill svo vel til, að hæstv. forsrh., þeim visa manni, var þetta alveg ljóst um síðustu áramót, þegar hann var að semja sína áramótaræðu, því að hann sagði þá réttilega, að enn þá hefði ekki tekizt að stöðva verð
bólguna, og ef ekki tækist að stöðva verðbólguna, þá væri allt amstur ríkisstj. unnið fyrir gýg og beinn voði fram undan. Og ríkisstj. vissi vel um bráðabirgðasamkomulagið frá því í júli s.l. Hún vissi, að það var gert aðeins til 4 mánaða. Hún vissi, að það samkomulag rann út 15. október, og henni var það alveg ljóst, hvers vænta mátti í því efni. Hún hafði nægilegan umhugsunartíma um það mál.
En það hefur nú fleira átt þátt í verðbólgunni en kauphækkanir, atriði, sem hæstv. ríkisstj. hefði átt að fylgjast með og hefur sjálfsagt fylgzt með, alveg vafalaust, og hefði átt tök á að ráða við. Gífurleg útiánaaukning hefur átt sér stað í bönkunum á þessu árl. Fyrstu 8 mánuði þessa árs nam útlánaaukningin í bönkunum hér á landi 433 millj. kr. fram yfir alla sparifjáraukningu á sama tíma, bæði spariinnlánaaukningu og veltuinnlánaaukningu, 433 millj. kr. Menn geta gert sér í hugarlund, hver áhrif svo gífurleg útlánaaukning á skömmum tíma hafi haft á verðbólguna í landinu. Og hæstv. fjmrh. var svo vænn að geta þess alveg sérstaklega í framsöguræðu sinni hér áðan, að til þess að rekin væri skynsamleg fjármálapólitík, yrði útlánastarfsemin og útlánin að miðast við spariféð og útlánaaukningin að miðast við sparifjáraukninguna. En það hefur ekki tekizt að fylgja þeirri reglu betur en þetta á þessu ári, eða á þeim hluta ársins, sem liðinn er. Já, það var ekki undarlegt, þó að hæstv. fjmrh. væri ánægður yfir sparifjársöfnuninni, þegar litið er á hana í þessu ljósi.
Annað atriði, sem hæstv. fjmrh. drap líka á og var ákaflega ánægður yfir, var viðskiptafrelsið, sem hæstv. ríkisstj. hefði innleitt. Það er nú að sjá, að það sé kominn nokkur uggur í hæstv. ríkisstj. út af þessu viðskiptafrelsi, sem hún hefur innleitt. Ég sé a.m.k., að það örlar á því í nál. meiri hl. í fjhn. Nd. Hann getur þess, sem sjálfsagt er rétt, að innflutningur á fyrstu 8 mánuðum þessa árs hafi vaxið um 27% frá því, sem var á sama tíma á árinu áður, og var þó árið 1962 alveg sérstaklega hagstætt ár. En það er ekki furða, þó að fjmrh. sé í sjálfu sér ánægður yfir þessu, því að þetta gefur góðan skilding í ríkissjóðinn. En þeir virðast hafa áhyggjur af þessu samt í meiri hl, fjhn., og það er ekki nema von, því að staðreyndin er sú, að á sama tíma hefur útflutningur ekki vaxið nema bara um 6%, svo að þetta er ekki glæsilegt þrátt fyrir alla viðreisnina. Og þeir virðast ekki heldur vera alveg ánægðir með frelsið að öðru leyti, því að þeir geta þess, að á þeim tíma, sem þjóðartekjurnar hafi ekki vaxið nema um 4%, — og það þykir nú víst ekki sérlega hátt og sennilega er það hærra og meira, sem þær vaxa um í því ágæta landi Danmörku, sem hæstv. fjmrh. var að minnast á og við ættum að draga lærdóma af, — en á sama tíma, sem þjóðartekjurnar vaxa ekki nema um þessi 4%, þá segja þeir, að neyzla hafi vaxið um 6% og fjárfesting um 28%. Þessi atriði benda alveg ljóslega til þess, hvar orsakanna að verðbólguþróuninni er að leita. Um þessi atriði hefur ríkisstj. ekki við aðra að sakast en sjálfa sig. Hitt er svo annað mál og spurningar, sem hljóta að vakna í þessu sambandi og margir velta sjálfsagt fyrir sér:
Í hvað hafa t.d. öll þessi útlán farið, og hver er þessi mikla fjárfesting, sem átt hefur sér stað? Það er ekki á mínu valdi að svara þeim spurningum. En það er af öllu þessu, sem ég hef hér rakið, algerlega ljóst, að vandinn, sem við er að glíma í dag, á fyrst og fremst rætur að rekja til viðreisnarstefnunnar og gamalla og nýrra stjórnarráðstafana. Ríkisstj. ber því ábyrgð á því, hvernig komið er í þessum efnum. Það, sem fyrir liggur í þessum efnum, er ekkert annað en árangur af 4 ára viðreisnarstjórn.
Og nú kemur hæstv. ríkisstj. og segir, að þörf sé á nýjum, samræmdum, — það var auðvitað, þær urðu að vera samræmdar, — nýjum, samræmdum ráðstöfunum í launamálum, fjármálum og peningamálum, til þess að vinna bug á þeim vandamálum, sem við er að fást, og treysta efnahag þjóðarinnar. Þetta segir efnislega í grg. eða aths. með þessu frv. En ríkisstj. er bara því miður ekki alveg tilbúin með till. til varanlegrar lausnar á þessum málum. En vitaskuld verður lausnin að vera varanleg. Það vantaði nú bara, að þessi ríkisstj. yrði með eitthvert fálm eða bráðabirgðaaðgerðir. Nei, varanleg skal lausnin verða, þegar hún kemur, sbr. hina varanlegu viðreisnarlausn á sinum tíma.
Ég verð nú að segja það, að mér finnst þetta skraf um varanlega lausn efnahagsmála vægast sagt broslegt og barnalegt. Það er miklu fremur vandamál og viðfangsefni atvinnulífsins, sem eru varanleg, náttúrlega í nýjum og nýjum myndum. Þar á verður ekki fundin nein allsherjar eilífðarlausn. Þessi vandamál eru lífsbaráttan sjálf, og það mætti þá alveg eins finna varanlega lausn á sjálfri lífsbaráttunni. En það verður ekki gert, það verður ekki fundinn neinn töfralykill, ekkert allsherjarúrræði, sem henti alltaf og ævinlega. Það úrræði, sem hentar í ár, á e.t.v. ekki við næsta ár. Það úrræði, sem ekki á við í dag, getur kannske átt við að breyttum aðstæðum einhvern tíma í framtíðinni. Þess vegna er það, að allar fullyrðingar um það, að aldrei skulið, gripið til þessa eða þessa úrræðis, eru óvarlegar og reynast oft haldlitlar í pólitík, og þess vegna er einnig það, að það eru oft litil rök fyrir tilteknu úrræði að visa til þess, að það hafi verið reynt áður, e.t.v. með misjöfnum árangri. Þess vegna eru það í sjálfu sér engin rök fyrir kaupbindingarfrv. því, sem hér liggur fyrir, að svipaðar leiðir hafi verið farnar áður, en því hefur verið haldið fram af hálfu ríkisstj., en eins og ég mun e.t.v. koma að síðar, þá munu alls ekki áður hafa verið sett lög sambærileg þessu frv., sem nú er meiningin að lögleiða.
Á s.l. annasömu sumri hefur ríkisstj. ekki gefizt ráðrúm til að hugsa þessi vandamál nægjanlega og finna varanlega lausn, vissi þó vel, eins og ég hef áður sagt, hvers vænta mátti eftir bráðabirgðasamkomulagið, og hefur því síðan haft 41/2 mánuð til þess að hugsa sig um. En hún gefur nú í skyn, að hún muni finna lausn á næstu 2 mánuðum, en á meðan vill hún grípa til þess ráðs, sem í þessu frv. felst, að banna með lögum allar launabreytingar fyrst um sinn og fram að áramótum a.m.k. til að byrja með. En eins og áður er sagt, stendur svo vel á, að langflestir hinna betur launuðu í þjóðfélaginu hafa fengið verulegar kjarabætur nú að undanförnu, sem ég er ekki að telja eftir, síður en svo, enda sæti það sízt á mér, en afleiðingin af því er einmitt sú, að þessi fyrirhugaða kaupbinding bitnar fyrst og fremst á láglaunafólki og bændum. Þetta er eina úrræðið, sem ríkisstj. sér, eins og sakir standa. Hún segir, að það sé ekki annarra kosta völ, a.m.k. ekki í bili, og það liggi við, ef þetta sé ekki gert, þá sé ekkert fram undan nema annað tveggja, gengislækkun eða kauplækkun, því að þriðju leiðina, sem hæstv. fjmrh. minntist á, nýtt uppbótakerfi, vill hæstv. ríkisstj. alls ekki orða í þessu sambandi.
Ég held, eins og ég hef áður sagt, að þessi leið hæstv. ríkisstj. sé einhver sú allra ósanngjarnasta og ósæmilegasta leið, sem unnt var að velja, eins og á stendur. Ég held líka, eins og ég hef áður sagt, að hún sé, þegar á allt er litið, einhver sú allra óskynsamlegasta leið, sem hægt var að fara, og á því mun nú stjórnin eiga eftir að kenna, ef hún heldur máli sínu til streitu, því að það mun sannast, að þessi leið leiðir ekki út úr ógöngunum.
Það liggur í augum uppi og þarf ekki að fjölyrða um það, að með þessum hætti er fjöldi fólks beittur rangindum. Það er komið aftan að fjölda fólks, fyrst og fremst láglaunafólki, og því synjað um allar lagfæringar á kaupi, eftir að tekjuhæstu launamenn hafa fengið verulegar launabætur. Og því er meira að segja bannað að gera kaupgjaldssamninga á tímabilinu frá því að frv. þetta var lagt fram og þangað til það tekur gildi sem lög. Ekki dettur mér í hug að vefengja skýringu hæstv. fjmrh, á því, frá hvaða tíma gildi þessa frv. eða laga skuli reiknað, og sízt vil ég verða til þess að hafa af síldarfólkinu þá kauphækkun, sem það samdi um á síðasta degi. En ákaflega hefði það nú verið myndarlegt af hæstv. ríkisstj., ef hún hefði nú samtímis því, að hún lagði frv. fram á Alþingi 31. f. m., gefið t.d. út yfirlýsingu um það í útvarpinu, að þetta frv. bæri að skilja á þá lund, að kaupsamningar, sem gerðir væru í dag, héldu gildi sinu. Ég er ekki alveg ósmeykur um, að það hefðu komizt á fáeinir kaupsamningar daginn þann. Það var slæmt, að ríkisstj. skyldi ekki átta sig á þessu. En það er gott að fá skýringuna, þó að seint komi. En sem sagt, þegar þessi skýring hefur verið tekin til greina og þeir samningar, sem gerðir hafa verið þennan daginn að vísu eiga að halda gildi sínu, þá eru þeir samningar, sem eftir það hafa verið gerðir og fram að því, að lögin taka gildi, lýstir samkv. frv. ógildir. Það sjá nú allir og hljóta að viðurkenna ósanngirnina í þvílíkum tilfellum, og jafnvel stjórnin reynir ekki að halda því fram, held ég, að þetta sé sanngjarnt, heldur bara rökstyður hún það út frá því, að það sé ekki nokkur annar kostur fyrir hendi, þetta sé neyðarúrræði, annaðhvort sé að fara þessa leið eða skútan gangi undir. En að það sé sanngjarnt, það reynir hún ekki að rökstyðja, sem ekki er von, því að það er náttúrlega svo augljóst mál, að um það þarf ekki að tala, að dagvinnukaup verkamanns nægir ekki honum og fjölskyldu hans til framfæris. Hann kemst alls ekki af, nema hann geti unnið því meiri yfirvinnu. Og það er ekki ónýtt að heyra hæstv. fjmrh. minna í því sambandi á vinnutímanefnd, sem á að vinna að því að stytta vinnutímann. En ég veit ekki, hvernig verkamaðurinn ætti að komast af, ef ætti að stytta vinnutímann. Það er bara það, sem menn lifa á, fjöldi fólks lifir á hér á landi, að þeir fá að vinna meira en venjulegan vinnutíma. Ég er hræddur um, að það verði að fresta því um sinn, að sú nefnd skili áliti.
Einhverjar kjarabætur til hinna lægst launuðu eru því alveg óhjákvæmilegar, því að þeir geta bara bókstaflega ekki lifað við þau kjör, sem þeim eru ætluð. En ríkisstj. segir, að það sé ekki hægt, atvinnuvegirnir þoli alls ekki að greiða hærra kaup. Verkamaðurinn verður því að sitja með sínar 67 þús. kr. yfir árið, ef honum tekst ekki að vinna aukavinnu eða honum er ekki yfirborgað.
Það er einnig augljós ósanngirni að synja skrifstofu- og verzlunarfólki hjá einkafyrirtækjum um allar launabætur, eftir að bankamenn, bæjarstarfsmenn og skrifstofumenn í ríkisstofnunum, sem vinna sambærileg störf, hafa fengið kaup sitt hækkað allverulega. Það er — og því verður alls ekki neitað — ósanngjarnt að ætla sér að leysa með þessum hætti vanda efnahagsmálanna á kostnað þessa láglaunafólks og hinna tekjuminnstu þjóðfélagsþegna. Ríkisstj. segist að vísu síðar ætla að gera ráðstafanir, sem feli í sér kjarabætur til þeirra, sem verst eru á vegi staddir, sem verst eru settir. Það boðar hún í aths., sem lagafrv. fylgja. En hvers vegna eru þessar ráðstafanir ekki gerðar samtímis kaupbindingarlögunum? Það hefði verið tryggara. Þess er ekki að vænta, að launþegar vilji eiga nein eftirkaup við núv. hæstv. ríkisstj., enda litið mark takandi á loðnum yfirlýsingum hennar um þetta efni.
Ég held, að kaupbindingin samkv. þessu frv. sé alls ekki framkvæmanleg, jafnvel ekki um stundarsakir. Ég held, eins og ég áðan drap á, að hún sé dæmd til að mistakast og því verði hún aðeins til þess að auka vandann. Þess vegna er hún óskynsamleg. Auk þess er svo það, sem hæstv. fjmrh., að mig minnir, aðeins vék að í sinni framsöguræðu, en fór fljótt yfir, að kaupbinding þessi með lögum er í algeru ósamræmi við áður yfirlýsta stefnu ríkisstj. Í aths. við hið mikla frv., efnahagsmálafrv. 1960, segir svo, með leyfi forseta:
„Það er stefna ríkisstj., að það sé og eigi að vera verkefni samtaka launþega og atvinnurekenda að semja um kaup og kjör.“
Þessa yfirlýsingu endurtók forsrh. í framsöguræðu um frv. En það geta allir skipt um skoðun, og það er náttúrlega ekki einsdæmi hjá hæstv. ríkisstj., að hún hafi horfið frá fyrri stefnuyfirlýsingum.
Samkv. frv. því, sem hér liggur fyrir, er lögunum ætlað að hafa gildi aðeins til næstu áramóta. Margt bendir hins vegar til þess, að ríkisstj. hugsi sér að framlengja kaupbindinguna í einni eða annarri mynd eftir áramótin, a.m.k. hefur hún ekki viljað gefa yfirlýsingu um hið gagnstæða, enda þótt hún hafi verið um það krafin sagna og á hana skorað að gefa slíka yfirlýsingu. En þeir hafa, talsmenn stjórnarinnar, í þessu efni, hæstv. ráðh., ekki bent á nein önnur ráð fram úr þessum vanda en kaupbindinguna, og ég verð að segja það, að ég tel ekki sérstaklega líklegt, að þeir sjái eða finni nokkur önnur ráð á þeim tveim mánuðum, sem eru til stefnu. Þeir segja beinlínis, hafa lýst því yfir, að það séu ekki til önnur ráð, — ef þetta sé ekki gert, kaupið sé ekki bundið, þá séu ekki til önnur ráð en kauplækkun eða gengisfelling. Það eru þær yfirlýsingar, sem liggja fyrir frá þeim í þessu efni. Og það er engin bending í aths. við frv., sem bendi til þess eða geri það sennilegt, að önnur ráð en þessi verði fundin af hálfu hæstv. ríkisstj. Þar segir aðeins, að hún muni beita sér fyrir ráðstöfunum, sem feli í sér kjarabætur þeim til handa, sem verst eru settir, annað ekki, ekki það, að það verði horfið frá þessari kaupbindingarstefnu, ekki það, að það verði gefið frjálst aftur til samninga eftir áramót. Og það verður ljóst, þegar haft er í huga, hversu ríka áherzlu hæstv. fjmrh. lagði í sinni framsöguræðu einmitt á þennan þáttinn af þeim þremur, sem hann nefndi, launamálunum, peningamálunum og fjármálunum, að launamálin voru honum þar langefst í huga.
Af því, sem hér hefur nú verið rakið, er ljóst, að framlagning þessa kaupbindingarfrv. táknar í raun og veru hreina uppgjöf af ríkisstj. hálfu, því að það er náttúrlega ekkert annað en uppgjöf að koma og segja, að það séu engin önnur ráð til en að binda kaupgjald launþega og bænda með lögum með þessum hætti og ef það verði ekki gert, komi gengisfelling eða hrein kauplækkun. Og þetta er heldur ekkert úrræði, eins og ég hef lítillega reynt að sýna fram á, af því að það er alveg dæmt til þess að hafa gagnstæðar verkanir við það, sem til er ætlazt.
Já, en við sjáum bara ekkert annað úrræði, segir ríkisstj., svo ákallar þessi ráðþrota ríkisstj. stjórnarandstöðuna og segir við okkur: Hver eru ykkar úrræði? Bendið þið á úrræði í þessum vanda. — Við framsóknarmenn höfum bent á ýmis úrræði til þess að létta byrðar atvinnuveganna, svo sem með því að lækka vexti, fella niður eða lækka útflutningsgjöld, lækka eða fella niður tolla og gera atvinnuvegunum þannig kleift að standa undir eða mæta nokkurri kaupgjaldshækkun. Ég skal að sjálfsögðu ekkert fullyrða um það, hvort slíkar ráðstafanir mundu einar sér nægja til þeirra hluta. Það er náttúrlega ekki vitað, hver kauphækkunin endanlega yrði, sem samið kynni að verða um, ef sú leið væri farin. Greiðslugeta hinna einstöku atvinnuvega er að sjálfsögðu misjöfn. Auk þess má á það henda, að allmikið mun að því kveða við ýmsar atvinnugreinar, að um yfirborganir sé að tefla, að það sé borgað allmikið yfir umsamið taxtakaup. Ákveðin hækkun taxtakaups þarf því ekki óhjákvæmilega að jafngilda jafnmikilli raunverulegri hækkun. En það er alveg víst, hvað sem um það er, að einhver kauphækkun til hinna lægst launuðu verður ekki umflúin til lengdar. Mér er ljóst, að þessi úrræði, sem við framsóknarmenn höfum nefnt í þessu sambandi, eiga heldur litlu fylgi að fagna hjá þeim hagfræðingum, sem ríkisstj. styðst nú einkum við, þeim hagfræðingum, sem temja sér nú a.m.k. stundum að tala um þessi mál með sama hætti og í sama tón og útdauðir einvaldskonungar gerðu áður fyrr: Vér einir vitum. — Og mér er það ljóst, að þeir líta á þessi úrræði eins og barnaleg úrræði. En þessi úrræði eru nú samt ekki barnalegri en það, að atvinnurekendur sjálfir hafa á þau bent, að því er ég bezt veit. Og þeir vita væntanlega bezt, hvar skórinn kreppir að í þessum efnum.
Annars finnst mér, að hagspekingar hæstv. ríkisstj. ættu að hafa heldur hægt um sig nú, eftir þá útreið, sem kenning þeirra um vaxtapólitíkina hefur gengið í sumar. En með hinni gífurlegu útlánaaukningu nú í sumar hefur verið svo rækilega sannað, að það verður ekki betur gert, að á verðbólgutímum er lítil vörn fólgin í háum vöxtum gegn óhóflegri útlánaaukningu.
Ég viðurkenni fúslega, að sífelldar víxlhækkanir verðlags og kaupgjalds eru óheillavænlegar og þá þróun þyrfti að stöðva. En að mínum dómi er leiðin til þess ekki lögþvinguð kaupbindingarleið, sízt eins og á stendur. Í kaupgjaldsmálunum þarf að reyna samningaleiðina til þrautar,
þ. á m. það, hvort aðilar geti ekki komið sér saman um að leggja málin í gerð, svo sem raunverulega átti sér stað um kjaradóm. Það þarf að — semja til lengri tíma, og það þarf að miða gildistíma samninga við sama tíma, svo að samningar um allt land og í öllum eða sem flestum starfsgreinum fari fram á sama tíma. Að þessu leyti til er ég alveg sammála hæstv. fjmrh. um það, sem hann sagði um þessi atriði, og get tekið undir það. Og ég get líka tekið mjög undir það, að það sé stefnt í rétta átt með kjararannsóknarnefnd. Þetta eru vissulega mikil vandamál, og þarf að verða lagfæring á þeim frá því, sem nú er. Það er öllum hugsandi mönnum ljóst. En ég óttast það mjög, að endirinn á þessu frumhlaupi ríkisstj., sem ég vil svo kalla, verði sá að skapa enn meiri óróa og enn meiri upplausn í sambandi við kaupgjaldsmálin en ella hefði orðið.
Það er vitnað til þess til rökstuðnings þessu kaupbindingarfrv., að svipaðar leiðir hafi verið farnar áður, og þá sérstaklega vitnað til brbl. frá 1956 og gerðardómsl. 1942. Ég held nú, að hvorug þessi lög séu fyllilega sambærileg við þá lagasetningu, sem nú er fyrirhuguð. Brbl. 1956 fólu ekki í sér bann um grunnkaupshækkanir, ef ég skil þau lög réttilega. Gerðardómslögin 1942 fólu alls ekki í sér algert bann við kauphækkunum. Það var einmitt beint tekið fram í 3. gr. þeirra laga, að gerðardómurinn mætti úrskurða breytingar á kaupgjaldi til samræmingar og leiðréttingar, ef sérstaklega stæði á. Það er rétt, að við framsóknarmenn stóðum að setningu þeirra laga, en sú reynsla, sem fékkst af þeirri lagaframkvæmd, hvetur ekki til eftirbreytni, og við framsóknarmenn höfum ekki siðan viljað fara inn á lögþvingaða gerðardómsleið. En í þessu sambandi kemst maður ekki hjá því, eða þá vaknar ósjálfrátt upp í hugann, hver hafi verið afstaða Alþfl. áður fyrr til kaupbindingar og gerðardóma. Það er orðin mikil stefnubreyting hjá Alþfl. í þeim efnum, frá því að Haraldur Guðmundsson var dreginn út úr ríkisstj. 1938 vegna gerðardómsins um kjör togarasjómanna og síðan Stefán Jóh. Stefánsson fór úr ríkisstj. út af gerðardómslögunum 1942. En það hefur nú orðið stefnubreyting hjá Alþfl. á svo mörgum sviðum, að mér dettur ekki í hug að fara fram á það, að hann geri grein fyrir stefnubreytingum sinum í þessu efni. Það mætti áreiðanlega æra óstöðugan,ef það ætti að hlýða á játningar Alþfl. um allar þær stefnubreytingar, sem átt hafa sér stað hjá honum á s.l. 20 árum.
Það liggur ljóst fyrir, hvað sem hæstv. ríkisstj. þar um segir og hvað sem hæstv. fjmrh. þar um segir, með framlagningu þessa frv. og með málflutningi stjórnarinnar, harmatölum hennar um það, hvernig sé öllu öfugt snúið nú í dag og illa komið okkar hag, að viðreisnin hefur mistekizt. Höfuðverkefni viðreisnarinnar áttu að vera þau samkv. margendurteknum stefnuyfirlýsingum að koma atvinnulífinu á heilbrigðan og traustan grundvöll og stöðva verðbólguna. Verðbólgan hefur ekki verið stöðvuð. Efnahags- og atvinnulífinu hefur ekki heldur verið komið á traustan og heilbrigðan grundvöll. Eða hvernig er hægt að halda því fram, að efnahagslifið sé á traustum og heilbrigðum grundvelli, þegar þannig stendur að mati ríkisstj., að ekki sé fyrir hendi annað úrræði en að binda allt kaupgjald í landinu, þ. á m. kaupgjald verkamanna, sem aðeins hafa 67 þús. kr. í dagvinnu í árskaup, sem bókstaflega er allsendis ómögulegt að lifa af nema þá með því meiri eftirvinnu? Það dettur ekki nokkrum lifandi manni í hug, ekki einu sinni hæstv. ríkisstj., að halda því fram, að það sé hægt að lifa með 5 manna fjölskyldu í þessu landi af 67 þús. kr. yfir árið. Viðreisnin hefur því farið alveg gersamlega út um þúfur. Um það ætti ekki að þurfa að deila lengur.
En það, sem er allra varhugaverðast við þetta frv., er, að það er hætt við, að það geri aðeins illt verra, ef það verður að lögum, að það geri þau vandamál, sem við er að fást, enn stærri og óviðráðanlegri en þau nokkurn tíma eru nú. Það er það, sem ég óttast, og þess vegna vil ég ljúka máli mínu með því að skora á ríkisstj. að endurskoða nú enn á ný afstöðu sína í þessum málum, — það er ekki of seint enn, — og hverfa frá þeirri fyrirætlun sinni að lögfesta þetta frv. og grípa þá ekki heldur þess í stað til einhverra örþrifaráða, heldur beita sér fyrir lausn þess vanda, sem nú er við að fást, á grundvelli sem viðtækastra samninga og samstarfs.