20.03.1964
Sameinað þing: 56. fundur, 84. löggjafarþing.
Sjá dálk 736 í D-deild Alþingistíðinda. (3105)
143. mál, stórvirkjunar- og stóriðjumál
Lúðvík Jósefsson:
Herra forseti. Ég vil taka undir þau sjónarmið, sem hér hafa komið fram um það, að æskilegt sé, að tækifæri gefist hér á Alþingi til þess að ræða þau stórmál, sem um er fjallað í þeirri þáltill., sem hér liggur fyrir, þ.e.a.s. um stóriðjumálin svonefndu og um stórvirkjanir í landinu. Það fer ekkert á milli mála, að um alllangan tíma hefur hæstv. ríkisstj. haft með höndum allmikinn undirbúning að rannsóknum varðandi þessi mál og staðið í allmiklum viðræðum, bæði við innlenda og erlenda aðila, varðandi hugsanlegar framkvæmdir í þessum efnum. Ég hygg, að liðin séu um það bil 3 ár, síðan kunnugt var, að ríkisstj. hafði skipað sérstaka stóriðjuneind, sem fjallaði um þessi mál og meðal annars gerði fljótlega vart við sig í fleiri en einu landi hér í kringum okkur, þar sem þar var þá skýrt frá því, að allmikill undirbúningur væri að því að efna til stóriðju á Íslandi á þeim grundvelli, að útlendingar yrðu eigendur að þessari stóriðju að verulegu leyti. Síðan hafa komið hér fram lauslegar upplýsingar í þessum efnum annað slagið, en hins vegar hafa málin ekki borizt inn á Alþingi á þann hátt, að hér gætu farið fram eðlilegar umr. um þessi stórmál, og enn þá er það svo, að hæstv. ríkisstj. heldur þannig á þessum málum, að hún telur rétt, að þær nefndir, sem hún hefur skipað til þess að vinna að undirbúningi þessara mála, hafi málið einar með höndum áfram, haldi áfram að tala jöfnum höndum við erlend auðfyrirtæki sem erlendar fjármálastofnanir um alla möguleika í þessum efnum, án þess að leggja málið á nokkurn hátt fyrir Alþingi til umræðu, og þannig vinnur því hæstv. ríkisstj. að málinu, að hún raunverulega um slíkt stórmál sem þetta heldur um það bil helmingi alþm. frá því að geta fylgzt með eðlilegum undirbúningi málsins. Ég tel, að þetta sé í rauninni alveg óviðunandi ástand og hæstv. ríkisstj. ætti að fallast á það að láta fara fram hér á Alþingi og það fyrr en siðar almennar umr. um þessi mál, þannig að ýmis grundvallarsjónarmið alþm. geti komið fram um slík stórmál sem stóriðjumálin eru. Eftir sem áður geta þær nefndir, sem ríkisstj. hefur skipað, unnið sin störf. En það er ekki verjandi, úr því sem komið er, svo langur tími sem nú hefur liðið, að halda þessum málum þannig, að Alþingi geti ekki á eðlilegan hátt tekið þau til umræðu. Beinar ákvarðanir Alþingis geta að sjálfsögðu beðið, þangað til öllum rannsóknum er lokið, en það eru ekki viðkunnanleg vinnubrögð að halda þessum málum á þann hátt, sem gert hefur verið. Ástæðan til þess er auðvitað sú, að hér er um svo gífurlega stór mál að ræða og örlagarík, að það er ekki nema eðlilegt, að flokkar á Alþingi vilji fá að koma fram með sín grundvallarsjónarmið til slíkra stórmála eins og þessara, því að verði það ekki gert nú einmitt á þessu athugunarstigi, fer um þessi mál eins og önnur, að þegar allar athuganir hafa fárið fram og hæstv. ríkisstj. hefur gert meira eða minna samkomulag við erlenda aðila í þessum efnum, þá verða málin fyrst lögð fyrir Alþingi til beinnar ákvörðunar eða öllu heldur til staðfestingar á því, sem raunverulega er búið að gera. Og þá verður, ef að venju lætur, gengið eftir því að koma slíkum ákvörðunum í gegnum þingið á stuttum tíma.
Það hefur mikið verið rætt um það, að byggð yrði alúminíumverksmiðja hér í landinu, sem áætlað er að mundi kosta 1100-1200 millj. kr., og erlendir aðilar byggðu þetta fyrirtæki og ættu það og rækju það. Hér er ekki um neina smávegis framkvæmd að ræða, og þó er það svo, að þetta fyrirtæki er ekki allt, þar sem það er talið kosta þessar 1100—1200 millj. kr., því að í rauninni getur það ekki snúizt sem fyrirtæki, nema lagt sé í framkvæmdir upp á aðrar 11001200 millj. kr. Það væri svipað komið fyrir slíku fyrirtæki án virkjunarinnar eins og vélarlausu skipi. Raunverulega er því hér um að ræða að efna til framkvæmda, sem mundu kosta 2200—2400 millj. kr.
Hér er auðvitað um svo háar tölur að ræða, að menn eiga heldur erfitt að átta sig á því, hvað slíkar tölur raunverulega segja. En það er ekki langt síðan núv. hæstv. ríkisstj. efndi til þess að láta sérfróða menn meta til núgildandi verðs allar eignir sjávarútvegsins á Íslandi, þ.e.a.s. metin voru þá til verðs öll hraðfrystihús á Íslandi, allar fiskimjölsverksmiðjur á Íslandi, allar síldarverksmiðjur, öll lýsisframleiðslufyrirtæki, öll önnur fiskverkunarhús og fiskverkunaraðstaða, síldarsöltunarstöðvar o.s.frv., og það var talið, að á núgildandi verði mætti meta þessar eignir allar á 2500 millj. kr. Öll frystihúsin í landinu, um 90 talsins, með öllum eignum voru talin mundu kosta nú rúmlega 700 millj. kr. Við sjáum því, að það er ekki um neitt smáræði að gera í þessum efnum, þegar rætt er um að byggja eina verksmiðju, sem erlendir aðilar eiga að eiga og ráða yfir og kostar 1100 millj. kr., og efna til stórvirkjunar að verulegu leyti í þágu þessa fyrirtækis upp á jafnháa upphæð. Ég hygg, að það mundi vefjast fyrir hæstv. ríkisstj. eða sérfræðingum hennar að nefna til nokkra þjóð í veröldinni, sem sjálfstæð getur heitið, þar sem svo stæði á, að erlendir aðilar ættu jafnstóran hluta eins og þarna væri um að ræða eða réðu raunverulega yfir jafnstórum hluta af atvinnutækjum og framleiðslutækjum þjóðarinnar, verðgildislega séð, eins og yrði í þessu tilfelli.
Menn eru stundum, þegar þessi mál eru rædd, að vitna til þess, að Norðmenn hafi gert nokkuð af því að heimila erlendu fjármagni þátttöku í atvinnurekstri þar í landi. Allar tölur, sem birtar eru um hlutdeild erlends fjármagns í atvinnurekstri Norðmanna, eru aðeins hlægilegar, þegar þær eru bornar saman við heildarfjármagnið, sem er í norskum atvinnuvegum. Um þetta hafa m.a. fyrir ekki löngu verið birtar skýrslur frá okkar fjármálastofnunum hér á landi. Þáttur hins erlenda fjármagns þar í atvinnurekstrinum er sáralitill hlutfallslega séð. En hér yrði auðvitað um að ræða, miðað við það, sem frá hefur verið greint í þessum efnum, stórfellda þátttöku erlends fjármagns í íslenzkum atvinnurekstri, svo að þetta mál verður vitanlega að ræðast hér með tilliti til þess, hvað það hefur að segja í íslenzkum þjóðarbúskap, ekki stærri en hann er.
Það er enginn vafi á því, að þeir, sem mest hafa talað um það á undanförnum árum, að það væri nauðsynlegt fyrir okkur Íslendinga að ráðast í svonefnda stóriðju og það í svo stórum mæli, að við yrðum að leita til erlendra auðhringa um fjármagn til þess að koma upp slíkum rekstri, — það er enginn vafi á því, að þeir, sem mest hafa um þetta talað, hafa haft vantrú á því, að okkar gömlu atvinnuvegir, sem við höfum mest byggt á til þessa, gætu raunverulega staðið undir íslenzkum þjóðarbúskap á komandi árum, enda hefur þetta komið fram hvað eftir annað. Menn tala um það, að okkar sjávarútvegur sé stopull, það sé ekki á honum að byggja, aflinn vilji bregðast, og það væri miklu betra, — sérstaklega kemur þetta upp, þegar við eigum við einhver vandamál að etja í okkar fjármálalífi, — það væri miklu betra að efna til stóriðju eins og hinar stóru þjóðir eigi og þá mundi allt fara miklu betur. En þetta er í rauninni sagt af mikilli skammsýni og mikilli vanþekkingu á því, hvernig þessi mál eru í raun og veru. Sannleikurinn er sá, að okkar aðalatvinnuvegur, sjávarútvegurinn, hefur sýnt það á undanförnum árum, að hann er ekki stopulli en svo, hann er ekki fallvaltari en svo, óáreiðanlegri en svo, að hann stenzt fyllilega samanburð um öryggi fyrir þjóðina sem heild á við aðalatvinnuvegi þeirra þjóða, sem við þekkjum til í Evrópu. Sé til dæmis athugað tímabilið nú eftir síðustu stórstyrjöld, síðustu 20 ár, kemur í ljós, að sjávaraflinn hefur fárið stórkostlega vaxandi á öllu þessu tímabili, svo að segja jafnt og þétt. Og verðmætin hafa vaxið alveg gífurlega einnig, þegar miðað væri við jafnvirðisverðlag. Ef samanburður væri gerður í þessum efnum, t.d. við afkomu ýmissa þekktra landbúnaðarlanda úti í Evrópu, landa, sem byggja að verulegu leyti á landbúnaði, þá kemur í ljós. að sveiflurnar hjá þeim eru siður en svo minni en í okkar sjávarútvegi. Það er að vísu rétt, að þar sem við byggjum hér á landi enn allmikið á veiðinni, getur veiðin nokkuð hreyfzt til, en sem betur fer er okkar sjávarútvegur orðinn þannig atvinnuvegur, hann er orðinn svo margþættur, það er um svo margar greinar að gera, að það kemur sárasjaldan fyrir, að þessir þættir bregðist margir í einu, á einu og sama ári. Það er rétt, að þegar síldin brást okkur hvað tilfinnanlegast eftir hin miklu síldveiðiár 1943 og 1944, þá kom hér alllangt tímabil, sem var um sáralitla síldveiði að gera hér á landi. Það var vitanlega allmikið áfall út af fyrir sig. En hvað sýndi reynslan? Reynslan sýndi það, að þrátt fyrir gífurlega mikið magn, sem þar brást, kom annað í staðinn, sem fyllti það upp fyllilega, bæði að magni og miklum mun meira að verðmæti. Á þessu tímabili hefur líka verið um það að ræða, að við höfum verið að hefja á nýjan og nýjan leik alveg nýja veiði, sem lítið sem ekkert þekktist áður, veiði, sem Þegar er farin að gefa okkur gífurlega mikið fjármagn, og við erum líka farnir að vinna meira og meira úr okkar sjávarafla, sem allt hefur orðið til aukningar á okkar afrakstri af sjávarútvegi. Við vitum, að það eru ekki mörg ár síðan fiskimjölsframleiðsla okkar Íslendinga var sáralítil. Það eru ekki mörg ár síðan hún var rétt í kringum 2000 tonn. En nú er hins vegar svo komið, að við erum farin að nýta hér megnið af því hráefni, sem gengur til fiskimjölsvinnslu, og þar er orðið um að ræða framleiðslu, sem nemur yfir 20 þús. tonnum á ári. Það eru ekki heldur mörg ár síðan við fórum að framleiða hér verulega til útflutnings bæði rækjur og humar. Það eru ekki mörg ár síðan við lærðum að framleiða dýrmæta matvöru úr karfanum. Allar þessar framleiðslugreinar hafa verið að bætast við. Og það eru ekki heldur mörg ár síðan við byrjuðum nokkuð sem hét að framleiða skreið til útflutnings, þegar maður sleppir hinum eldgamla tíma í þeim efnum. En nú flytjum við út verðmæti í sambandi við þessa framleiðslu, sem skiptir mörgum hundruðum millj. kr. á ári.
Nei, sannleikurinn er sá, og það sýna skýrslur, ef menn vilja kynnast þeim, að sjávarútvegurinn, þegar á heildina er litið, hefur ekki brugðizt okkur Íslendingum t.d. á síðustu 20 árum. Þrátt fyrir það, þó að hægt hafi verið að tala um, að veiði kunni að hafa brugðizt í einni og einni verstöð í einu eða í einni og einni framleiðslugrein í einu, hefur heildin ekki brugðizt. Jafnt og þétt hefur þar verið um vöxt að ræða og það mikinn vöxt. Það er því algerlega rangt, þegar því er haldið fram meira og minna að lítt athuguðu máli, að atvinnugrein eins og t.d. sjávarútvegurinn sé svo stopul, að við getum ekki byggt okkar afkomu á honum. Og í rauninni má segja alveg það sama um íslenzkan landbúnað. Það er algert vanmat á íslenzkum landbúnaði að láta orð um það falla, eins og maður sér stundum, að á hann sé ekki að treysta í sambandi við efnahagslega afkomu þjóðarinnar.
Það er mikill misskilningur, að við þurfum að ráðast í stóriðju á þeim grundvelli, að við þurfum að hleypa erlendu fjármagni inn í atvinnureksturinn á Íslandi vegna þess, að okkar aðalatvinnuvegir hafi brugðizt okkur tilfinnanlega, þegar á heildina er litið, á undanförnum árum, meira t.d. en atvinnuvegir annarra þjóða í Evrópu hafa brugðizt þeim. Og það er enginn vafi á því, að möguleikar okkar Íslendinga t.d. í sambandi við sjávarútveginn til þess að auka þar enn afraksturinn til stórra muna frá því, sem nú er, eru miklu meiri en möguleikar okkar til þess að skapa okkur verðmæti úr stóriðju í einhverjum félagsskap við erlenda aðila.
En ég þykist vita, að sumir mundu segja, að út af fyrir sig sé ekki ætlunin að skerða neitt sjávarútveginn, þótt ráðizt yrði hér í byggingu alúminíumverksmiðju eða ráðizt yrði í aðrar stóriðjugreinar, það sé ætlunin að byggja á honum eins og áður var, það sé einnig ætlunin að halda tryggð við landbúnaðinn og treysta á hann eins og áður var, þetta eigi aðeins að koma til viðbótar og fjölgun þjóðarinnar eigi m.a. að ganga í það að taka þátt í nýjum starfsgreinum. En það er í rauninni alveg rangt að segja þetta, því að Þetta getur ekki fárið saman á þennan hátt, sem sagt er. Það að ráðast í þá stóriðju, sem ég hef nú aðallega minnzt á, byggingu alúminíumverksmiðju og byggingu stórraforkuvers í sambandi við þá verksmiðju, mundi, miðað við þær áætlanir, sem gefnar hafa verið út, þýða það, að Íslendingar yrðu sjálfir að taka erlendis stærri fjárhæðir að láni en þeir hafa nokkurn tíma áður tekið erlendis. Við gætum vitanlega ekki ráðizt í stórvirkjunina vegna alúminíumverksmiðjunnar nema taka lán erlendis, sem mundi fara yfir 1 milljarð kr. Það er alveg óhugsandi fyrir okkur að koma upp slíku orkuveri án þess, enda hefur verið gert ráð fyrir því. Og ég minnist þess, að í allfróðlegu erindi um þetta mál, sem Jónas H. Haralz flutti fyrir nokkru á verkfræðingaráðstefnu hér, minntist hann á það alveg hreinskilnislega, að það væri ekki til þess að loka augunum fyrir því, að ef Íslendingar tækju slíkt lán erlendis, þá mundi það vissulega hafa áhrif á möguleika Íslendinga til þess að taka önnur lán erlendis til annarra framkvæmda og yrði því að líta á slíka lántöku út frá því sjónarmiði, að við værum að velja hér á milli, að nota okkar lánsmöguleika erlendis til þess að koma upp þessari stóriðju og halda henni við, en ganga þá á möguleika okkar til lántöku erlendis t.d. til að byggja upp okkar fiskiðnað, eins og við tölum oft um að við þyrftum mikið fjármagn til. Það er vitanlega alveg óhugsanlegt, að lítil þjóð eins og okkar geti tekið slík lán erlendis, án þess að erlendir aðilar, sem annars mundu geta lánað okkur fé, líti eitthvað á það, hvað við erum orðnir skuldugir fyrir.
Spurningin er því í mínum augum sú í þessum efnum: Er eitthvað, sem mælir sérstaklega með því, að Íslendingar ráðstafi sínum möguleikum til lántöku erlendis fremur í stóriðju eins og þessa heldur en t.d. til að byggja upp þá atvinnuvegi, sem við höfum hingað til byggt á? Ég er ekki í nokkrum minnsta vafa um það, að við værum frá hreinu efnahagslegu sjónarmiði að gera hina mestu skyssu, ef við færum að verja fjármunum okkar í þessum efnum til slíkrar stóriðju, eins og hér hefur verið rætt um, í stað þess að leggja þá t.d. í uppbyggingu á nýjum greinum sjávarútvegsins, þar sem við eigum okkar mestu möguleika.
Um það hefur nokkuð verið rætt, hvað þessi stóriðja mundi gefa af sér fyrir okkur. Jú, það er auðvitað gefið mál, að sjálf alúminíumverksmiðjan, sem á að vera eign erlendra aðila og rekin af erlendum aðilum, skilar okkur Íslendingum engum sérstökum gróða. Verði hagnaður af rekstrinum, þá eiga hinir erlendu aðilar hagnaðinn. Hún borgar okkur ekki annað en það, sem hún kemur til með að borga fyrir það vinnuafl, sem við látum þessum rekstri í té, — vinnuafl, sem við tökum þá frá annarri framleiðslu, sem við hefðum einnig getað notað petta vinnuafl til. Vinningurinn í þeim efnum er því vitanlega sáralítill. En þá segja menn: Við ætlum að koma upp raforkuveri, við ætlum að gera samning við alúminíumverksmiðjuna til alllangs tíma, og við ætlum að selja alúminíumverksmiðjunni hluta af raforku þessa mikla raforkuvers, og Þar fáum við þó einhverja peninga. En það hef ég séð í skýrslum m.a. eða í útdrætti úr ræðum frá sérfræðingum ríkisstj., sem mest hafa unnið að athugun á þessum málum, að þeir vara við því að búast við, að við fáum nokkrar gjaldeyristekjur af þessari sölu, a.m.k. fyrstu 10—15 árin. Vegna hvers? Vegna þess að eigendur alúminíumversins koma til með að heimta verðið á raforkunni svo lágt, að það sé svo að segja á framleiðslukostnaðarverði. Við það er miðað. Við fáum því tiltölulega lágt verð fyrir raforkuna, en fyrstu 10—15 árin verðum við vitanlega að standa undir afborgunum og vöxtum af raforkuverinu, og það er beinlínis reiknað með því, að þau útgjöld, afborganirnar og vextirnir af stofnkostnaði raforkuversins, verði mun hærri en andvirði þeirrar raforku, sem við mundum selja til alúminíumverksmiðjunnar. Það er ómögulegt að hugsa sér, að það verði fyrr en eftir alllangan tíma, t.d. 20 ár eða svo, að raforkuverið, þegar væri búið að borga það mikið niður, færi að verða góð eign fyrir okkur Íslendinga og hagstæð fyrir okkur að öðru leyti, sem þurfum auðvitað að nota þessa raforku. Það er rétt, að slík raforkuver eru byggð til mjög langs tíma, geta enzt lengi, og það kemur að því, að þau verða tiltölulega hagstæð. En það er alger blekking að búast við því, að þessar framkvæmdir frá hreinu efnahagslegu sjónarmiði verði einhverjir bjargvættir fyrir fjárhagsafkomu íslenzku þjóðarinnar, að þessar framkvæmdir verði til þess að bjarga okkar gjaldeyrisstöðu.
Ég er ekki í nokkrum vafa um það, að ef við ráðstöfuðum svipuðum fjármunum og við verðum að ráðstafa í þessum efnum, í sambandi við stóriðjuna, t.d. til aukinnar fiskvinnslu, þá gætum við bætt okkar gjaldeyrislegu aðstöðu margfalt meir en með þessum ráðstöfunum. Og þetta hygg ég, að sérfræðingar ríkisstj., sem mest hafa athugað þessi mál, viðurkenni allir, en það hygg ég aftur, að skilji verulega á milli þeirra og mín í þessum efnum, að þeir hafi ekki sömu trú og sömu skoðun og ég á möguleikum okkar atvinnuvega til þess að geta skilað okkur arði, ef rétt og vel væri á haldið. Þeir sömu sérfræðingar höfðu áður sent frá sér útreikning um það, hverju mætti búast við sem hámarksvexti í okkar sjávarútvegi og útflutningi sjávarafurða á næstu árum, en það eru nokkur ár síðan þeir gáfu frá sér slíka útreikninga, og þá reiknuðu þeir með miklum mun minni afrakstri af sjávarútvegi en reynslan hefur sýnt að orðið hefur, — miklum mun minni.
En það er ekki aðeins það, að þær framkvæmdir, sem fyrirhugaðar eru í sambandi við þessa stóriðju, séu vafasamar fyrir okkur Íslendinga frá hreinu fjárhagslegu sjónarmiði séð, borið saman við aðra möguleika, sem við höfum, heldur kemur einnig hitt til, að þessum framkvæmdum mundu fylgja margvíslegar aðrar hættur, sem er í raun og veru ómögulegt að meta til peninga. Því er að vísu haldið fram, að þó að erlendir aðilar fengju að byggja alúminíumverksmiðjuna og eiga hana og reka að öllu leyti, þá ætti það ekki að þurfa að skapa okkur neina teljandi hættu í sambandi við fjárhagslegt sjálfstæði þjóðarinnar. Það er talað um möguleika á því, að við getum búið þannig um í löggjöf, að af þessu ættu ekki að verða neinar teljandi hættur. En mér er ómögulegt að líta á þessi mál öðruvísi en í fullu samhengi við ýmsa aðra þætti. Eða hvers vegna skyldi maður láta sér það til hugar koma, að það ætti aðeins að leyfa einum erlendum aðila að byggja eina verksmiðju eins og alúminíumverksmiðju? Hvers vegna ekki að verða þá við óskum ýmissa annarra aðila, sem hafa sannarlega gefið sig fram stundum hér áður, sem þá færu á eftir fram á það, að þeir mættu líka leggja fram erlent fjármagn, t.d. til þess að leysa eitthvað af því, sem við höfum enn ekki getað leyst vegna okkar fjármagnsskorts í sambandi við úrvinnslu á okkar sjávarafla? Þar hafa þeir mikla tæknikunnáttu, þeir hafa peningana, þeir hafa sínar miklu sölumiðstöðvar til þess að brjótast í gegn á hinum erfiðu mörkuðum. Þeir hafa alla þessa möguleika. Hvers vegna ekki að heimila einhverjum öðrum erlendum aðila að byggja aðra verksmiðju upp á 1100 millj. til þess að nýta þar okkar hráefni, sem við höfum ekki komizt yfir að nýta enn þá? Hvers vegna ekki? Við gætum sett einnig lög um starfsemi þeirra, eins og lög um starfsemi hinna, sem eiga að byggja alúminíumverksmiðjuna. Og hvers vegna er ekki hægt að halda enn þá lengra áfram? Skyldu ekki fleiri geta komið og óskað eftir því að fá að verða hins sama aðnjótandi?
Það er alveg ómögulegt að líta á þessi mál þannig einangruð, að hér sé aðeins um eina verksmiðju að ræða, eitt einstakt tilfelli, og svo sé öll hættan liðin hjá. Hér er vitanlega verið að stiga fyrsta skrefið, enda hefur nú reynslan sýnt, að menn þurftu ekki einu sinni að stíga skrefið, það var bara byrjað að tala nógu mikið um það í landinu að stíga þetta skref, til þess að menn færu að tala um það að stíga það næsta líka. Þá voru komnar upp bollaleggingar um það að byggja hér sérstaka olíuhreinsunarstöð. Að vísu var það látið fylgja með í upphafi, að Íslendingar mundu eiga meiri hlutann af hlutafénu í því fyrirtæki, eitthvað yfir 50%. En það er nú alþekkt fyrirbæri, hversu mikið má á það treysta, þegar útlendingar eiga að nafninu til t.d. 49% af hlutafénu, en einhverjir íslenzkir aðilar ættu 51%, og svo vitanlega leggja hinir erlendu aðilar fram meginhlutann af fjármagninu til láns að öðru leyti. Það er margföld reynsla af því, hversu mikið má byggja á eignarhaldi af hálfu Íslendinga í slíkum tilfellum. Nei, auðvitað er þarna á ferðinni undirbúningur undir það að stíga strax næsta skrefið, leyfa erlendum aðilum, sem lengi hafa haft augastað á því, að ná hér úrslitaáhrifum um það, hvernig væri háttað öllum olíuinnflutningi til landsins, allri olíudreifingu í okkar landi og hvaða fyrirkomulag væri haft á í þeim efnum á allan hátt. Og ýmsir þeir, sem þar höfðu lengst gengið áður og fengið mest að raka til sín gróða áður, þeir þykjast hafa orðið nokkuð afskiptir nú á tímabili í þeim efnum og alls ekki verið ánægðir með það að þurfa að sjá olíu og benzín frá allt öðrum aðilum renna inn á sína eigin geyma og í gegnum sínar eigin leiðslur, sem þeir höfðu komið hér upp á sínum tíma og þeir raunverulega áttu, og þeir hafa vitanlega viljað hnekkja þessu og gert ýmsar tilraunir til þess, — þessu ástandi, sem verið hefur. Og það er því kominn þarna strax upp áhugi til þess, að þeir teygi sig inn á þetta svið líka, og það er enginn vafi á því, að beiðnir frá ýmsum aðilum mundu koma á eftir.
Það verður því að lita á þetta sem prinsip-mál. Hér verður að taka grundvallarafstöðu í stórmáli í sambandi við uppbyggingu íslenzks atvinnulífs, í sambandi við þróunina á okkar þjóðarbúskap á komandi árum. Og í þeim efnum hljótum við vitanlega líka að hafa það í huga, hvað í þessum efnum hefur verið að gerast í ýmsum öðrum löndum, sem við höfum nokkur kynni af. Það er þekkt fyrirbæri úr ýmsum löndum, að auðhringar frá öðrum löndum hafa verið að teygja sig inn í þeirra atvinnulíf með vitanlega tilheyrandi afleiðingum. Við vitum það t. d., að nú um nokkurra ára skeið hefur meginþátturinn í hinni pólitísku baráttu í Kanada beinlínis snúizt um þau vandamál. sem voru afleiðing af gífurlegu valdi erlends fjármagns, sem hafði náð úrslitaáhrifum í kanadísku atvinnulífi. Ríkisstjórnir hafa komið og fallið í Kanada á síðustu árum einmitt í sambandi við deilurnar um þessi mál. Svo langt hefur þetta gengið, að þar hefur forsrh. þurft að lýsa yfir, að hið gífurlega atvinnuleysi, sem í því landi væri, það væri þess eðlis, að raunverulega gæti ríkisstj. svo að segja ekkert við þann vanda glimt, vegna þess að svo gífurlega stór hluti af efnahagslífi landsins væri raunverulega undir stjórn erlendra aðila, sem ríkisstj. í Kanada réði ekki yfir. Vitanlega var það svo, að hin stóru atvinnufyrirtæki þar, þar sem útlendingar réðu úrslitum, það voru þau sjálf, sem réðu því, hvort þau vildu halda áfram aukinni framleiðslu þar í landi til þess að taka við vaxandi fjölda vinnandi manna. En þessir aðilar kusu í ýmsum tilfellum að draga til baka út úr landinu aftur afraksturinn af framleiðslunni og kapítalið sjálft og flytja það til og setjast að annars staðar.
Enn þá sárara hefur þetta þó verið í ýmsum löndum Suður-Ameríku, sem kunnugt er, þar sem segja má, að ríkt hafi algert efnahagslegt ósjálfstæði vegna þess, hve þáttur erlends fjármagns var þar orðinn stór í framleiðslukerfinu.
Það er vitanlega ómögulegt annað, þegar þessi mál eru rædd, en menn hafi slíkar staðreyndir sem þessar í huga, að því fylgja auðvitað margvíslegar hættur að láta erlenda aðila fá of mikla áhrifaaðstöðu í sjálfu efnahagslífinu. Ég vil því segja það, að ég tel, að það sé ekki viðunandi lengur, að hæstv. ríkisstj, haldi þannig á stórmálum eins og þessum, að þau geti ekki verið rædd með eðlilegum hætti hér á hv. Alþ.
Það, sem nú væri eðlilegt að gert yrði, er það, að ríkisstj. gæfi hér í fyrsta lagi ýtarlega skýrslu um það, hvað gerzt hefur í undirbúningi þessara mála, hvernig málin standa, léti þingflokkunum í té ýtarlegar, skriflegar upplýsingar um það, sem beinlínis hefur komið fram í málinu, og síðan yrðu leyfðar hér á Alþ. almennar opinberar umræður um málið á því stigi, sem það er nú. Það væri líka hægt að fara þá leið, sem lögð er til í þessari þáltill., sem hér liggur fyrir til umræðu, að Alþ. kjósi sérstaka nefnd, sem fái Þá valdsvið til þess að fá að athuga allt það, sem gerzt hefur í þessu máli. En ég álít, að auk þess sem slíkt fer fram, þá sé fullkomin ástæða til þess, að hér geti farið fram opinberar umræður um málið. Nú er það einnig svo, að þeir aðilar, sem ríkisstj. hefur sett í nefndir til þess að rannsaka málið, hafa mætt hér á fundum einstakra flokksfélaga til þess þar að gefa skýrslur eða svara margvislegum fsp. um þessi mál. Það væri því síður en svo minni ástæða til þess, að hæstv. ríkisstj. væri t.d. við umræður eins og þessar, að þá væri hún stödd hér í þinginu, sem hún er ekki, og að hún upplýsti alþm. eða svaraði þeim ekki lakar en sérfræðingar ríkisstj. hafa verið að svara ýmsum fyrirspyrjendum á einstökum flokksfundum, þar sem þessi mál hafa verið rædd. Hér er vitanlega um mjög margt að spyrja, um einstök atriði, auk þess sem eðlilegt er, að rætt sé um grundvaliarsjónarmiðin sjáif. Mér leikur t.d. nokkur hugur á að vita, hvernig hæstv. ríkisstj. hefur t.d. hugsað sér fyrirkomulagið á því, ef upp yrði komið hér slíkri alúminíumverksmiðju eins og talað hefur verið um á vegum útiendinga, hvernig hún hefur hugsað sér það fyrirkomulag, sem snýr að kaupgjalds- og kjaramálum og samningum stéttarfélaga um öli þau mál við hið erlenda fyrirtæki. Eiga viðkomandi verkalýðsfélög hér að semja beint við hinn erlenda atvinnurekanda, sem virðist auðvitað alveg sjálfsagður hlutur, og hann verði að lúta í þessum efnum nákvæmlega sömu reglum og skilmálum og innlendir atvinnurekendur verða að gera, eða er kannske meiningin, að hinn erlendi aðili fái einhvern sérsamning um það, að hjá honum megi ekki gera verkfall og hann sé alveg „stikkfri“ í þessum efnum? Við þekkjum ýmis dæmi þess, að erlendir aðilar, sérstaklega þegar þeir eru stórir og koma og leggja fram allmikið fé, þeir vilja áskilja sér alveg sérstök sérréttindi. Ég þykist vita það, að erlendir aðilar hafi t.d. veitt því athygli, að vinnumarkaðurinn á Íslandi er ekki allt of öruggur, eins og hann hefur verið nú um langan tíma. Verkföll hafa verið býsna tíð, árekstrar út af kaupgjaldi hafa verið miklir, og satt að segja hefur það ekki sótt til hins betra í tíð núv. hæstv. ríkisstj., þegar segja má, að þessi mál hafi þróazt þannig, að verkalýðssamtökin í landinu eða samtök launþega eru í rauninni alveg ófáanleg til þess að semja nema til örfárra mánaða, vegna þess að verðlag allt leikur þannig á reiðiskjálfi í landinu, að það er í rauninni fásinna að ætla að halda kaupi föstu um nokkurn tíma sem heitir, vegna þess að kaupmáttur launanna breytist svo hratt með breyttu verðlagi. Það mætti segja mér, að þeir aðilar, sem ætla að eiga hina stóru og dýru alúminíumverksmiðju, segi, að það mundi kosta þá tugi millj. kr., ef það kólnaði undir pottunum í verksmiðjunni, og það þurfi því jafnvel að koma málunum þannig fyrir, að það þurfi að vera sérstakar, stórar varastöðvar til þess að koma í veg fyrir allar slíkar rekstrartruflanir í sambandi við orkuna, — það mætti segja mér það, að þeir væru ekki ginnkeyptir fyrir því án einhverra sérréttinda í þessum efnum að búa við þau kjör í þessum efnum, sem íslenzkur atvinnurekstur verður við að búa og er afleiðing af þeirri stjórnarstefnu, sem haldið hefur verið uppi í landinu. Það er auðvitað alveg augljóst, eins og nú er komið í þeim efnum, ef ekki verður þar um alger þáttaskil að ræða, þá er svo komið nú, að launþegasamtökin í landinu koma til með að segja: Það er þýðingarlaust með öllu að gera samninga nema svo að segja frá degi til dags, nema það fáist vísitölutrygging á kaup eða verðtrygging á kaup, því að þannig hefur verðlagið ætt áfram að undanförnu, að ómögulegt hefur verið að gera samninga til langs tíma og skapa einhverja festu eða öryggi á vinnumarkaðinum. — En hvað hugsa þeir aðilar, sem hafa verið að vinna að undirbúningi þessa máls, hvað hugsa þeir sér t.d. í þessum efnum? Hvað hugsa þeir sér einnig um önnur réttindi þessara erlendu aðila, sem hér ættu að fá aðstöðu í íslenzku atvinnulífi? Hvað hugsa þeir sér um réttindi þeirra eða sérréttindi þeirra varðandi tolla og skatta? Maður hefur heyrt það, m.a. haft eftir einum af ráðh., að hinir erlendu aðilar vildu fá sérréttindi í þessum efnum, þeir vildu ekki borga þá tolla, sem íslenzkir atvinnurekendur verða að borga.
En ég skal nú ekki fara langt út í það við þessa umr. að leggja fyrir hæstv. ríkisstj., sem hefur ekki heldur tíma til að vera hér á þessum fundi, margar spurningar um einstök atriði. Það verður að bíða þess tíma, sem maður vonar, að sé ekki langt undan, að hægt sé að ræða nánar um þessi þýðingarmiklu mál.
Ég veitti því athygli, að formaður Framsfl., sem hér talaði næstur á undan mér, ræddi nokkuð um það í sambandi við þessi stóriðjumál, að það gæti skipt allmiklu máli um framkvæmdir í þessum efnum, hvernig yrði um staðsetningu stóriðjufyrirtækja í landinu, það gæti t.d. skipt allmiklu máli, hvort þessi stóra alúminíumverksmiðja og hið mikla raforkuver, sem þarf að byggjast í sambandi við hana, hvort þessi fyrirtæki yrðu staðsett á Norðurlandi eða hér syðra. Þetta gæti vissulega haft nokkur áhrif á uppbyggingu byggðarinnar í landinu. Ekki neita ég því, að þetta geti haft nokkur áhrif. En það vil ég segja í þessum efnum, að ég held, að það sé langt frá hinu rétta, að hægt sé að búast við því, þegar erlent auðfyrirtæki ákveður að leggja í mikla fjárfestingu í einu landi og útvega mikið fjármagn í því skyni, að það láti þá setja sig niður þar í landinu, sem t.d. eitthvert byggðasjónarmið okkar segði til um. Því hefur mjög verið haldið fram, að það yrði að reikna það mjög nákvæmlega út, upp á brot úr eyri, hvað mætti búast við, að raforkan kostaði ýmist úr þessu orkuverinu eða hinu í sambandi einmitt við þessa stóriðju, vegna þess að Það hefur engin dul verið dregin á það, að hinir erlendu aðilar gera alveg hiklaust kröfu um það að fá að njóta hinna hagstæðustu fjárhagslegu kjara, sem unnt er að fá í þessum efnum. Sérfræðingar ríkisstj. hafa verið að gefa yfirlýsingar um það núna síðustu dagana, að það mundi kosta t.d. á milli 200 og 300 millj. kr. meira að hafa orkuverið á Norðurlandi heldur en hafa það hér fyrir sunnan og verksmiðjuna fyrir norðan, svo að það er auðvitað ekki nokkur minnsti vafi á því, miðað við þau lögmál, sem liggja til grundvallar hjá þeim aðilum, sem hér eiga hlut að máli, hinum erlendu aðilum, að þeir velja það úr í þessum efnum, sem þeim hentar bezt. Og þar getur ekkert annað komizt að, og það er mikill misskilningur að halda það, að við eigum þar einhverra kosta völ að segja þeim fyrir verkum í þessum efnum. Ég álit því, að það sé með öllu útilokað að ætla sér að taka afstöðu til slíks stórmáls sem hér er um að ræða varðandi efnahagslega uppbyggingu þjóðarinnar með tilliti til þess, hvort t.d. þessi stóriðja, sem hér hefur verið rætt um, verður reist norðan fjalla eða sunnan fjalla. Og ég vil fyrir mitt leyti sérstaklega vara Framsfl. við í þessum efnum, vegna þess að mér sýnist, að ýmislegt af því, sem frá honum kemur, bendi til þess, að honum séu ljósar þær hættur, sem þessu fylgja, að hann láti ekki veiða sig í það net, sem er greinilega verið að leggja fyrir hann í þessum efnum, að fá hann til þess að segja a.m.k. að hálfu leyti, að verði þessar framkvæmdir gerðar norðan fjalla, þá geti hann hugsað sér að vera með í leiknum, því að þegar hann er búinn að segja þetta vel til hálfs, þá verða framkvæmdirnar settar niður sunnan fjalla og því bætt við, að Framsfl. hafi út af fyrir sig getað fallizt á málið. En þá er orðið of seint fyrir Framsókn að vera á móti, ef nokkuð á að taka mark á því, sem hún segir. Hitt er auðvitað alveg augljóst í þessum efnum, að það er skylda allra flokka og sérhvers alþm. að taka afstöðu til þessara mála út frá þeim grundvallaratriðum, sem hér eiga vitanlega að skipta máli, en það er bæði út frá efnahagslegu sjónarmiði þjóðarinnar og svo einnig út frá því, hvað þetta mundi þýða fyrir raunverulegt, efnahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar á komandi árum.
Ég vil í þessu efni taka fram, að það er fjarri því, að ég og við Alþb: menn séum á móti öllum stóriðnaðarframkvæmdum, þó að við viljum vara við þeirri stóriðju, sem þarna hefur verið fitjað upp á og á þann hátt, sem þarna er gert ráð fyrir framkvæmdum. Við álítum þvert á móti, að það sé eðlilegt, að það bætist við í okkar efnahagskerfi allstór iðnaðarfyrirtæki, t.d. eins og áburðarverksmiðjan var á sínum tíma og sementsverksmiðjan var á sínum tíma og eins og t.d. kísilgúrverksmiðja gæti verið, jafnvel einnig olíuhreinsunarstöð, þegar það væri talið hentugt að öðru leyti að ráðast í slíkar framkvæmdir. Þær framkvæmdir, sem efnahagur okkar leyfir með eðlilegum hætti að við ráðumst í og geta verið okkur hagkvæmar, eigum við að ráðast í, eftir því sem við getum. En við eigum líka að gæta þess vel að ráðast auðvitað fyrst og fremst í þær framkvæmdir, sem skila okkur mestum hagnaði þjóðhagslega séð og stuðla mest og bezt að því að treysta fjárhagslegt eða efnahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar og hjálpa okkur mest til þess að vinna að því að bæta lífskjör landsmanna. Ég er á þeirri skoðun, að það, sem næst okkur liggi í þeim efnum og langsamlega mest er aðkallandi hjá okkur, sé að nota það fjármagn, sem við ráðum yfir og við getum fengið með eðlilegum hætti að láni erlendis frá, til þess að byggja upp þá atvinnuvegi, sem við höfum nú aðeins byggt upp til hálfs eða knapplega það, og fá út úr þeim þau fjárhagslegu verðmæti, sem við vitum að er hægt að fá út úr þeim, en þar kunnum við tiltölulega bezt til verka. Og reynslan mun líka sýna, að það verður okkur heilladrýgst.
Ég læt svo máli mínu lokið að öðru leyti en því, að ég get tekið það fram, að ég er fylgjandi þeirri till., sem hér liggur fyrir. Ég álít, að það væri til gagns að kjósa þá nefnd, sem þar er um að ræða, en teldi þó, að þó að sú nefnd væri sett á laggirnar, væri hitt þó einnig æskilegt, eins og þessi mál standa nú, að það gætu farið fram hér á Alþingi eðlilegar umr, um þetta stórmál, um afstöðuna til þessara mála, og það í sambandi við sérstaka skýrslu, sem ríkisstj. gæfi hér um málið.