19.02.1964
Sameinað þing: 43. fundur, 84. löggjafarþing.
Sjá dálk 873 í D-deild Alþingistíðinda. (3332)
804. mál, niðursuðuverksmiðja ríkisins á Siglufirði
Sjútvmrh. (Emil Jónsson):
Herra forseti. Með lögum frá 1946 og síðari viðbót frá 1947 var ákveðið að heimila ríkisstj. að stofna niðurlagningarverksmiðju á Siglufirði í tilraunaskyni. Síðan var ekkert gert í málinu í mörg ár, og fyrst á árinu 1960 var hafizt handa um framkvæmdir. Þær stjórnir, sem í millitíðinni sátu, virtust ekki hafa þann áhuga fyrir málinu, að til framkvæmda kæmi, og var þess vegna, eins og ég segi, fyrst á árinu 1960 hafizt handa um bygginguna, og hún tók til starfa á fyrri hluta ársins 1961. Það var þegar í upphafi ákveðið, að verksmiðjan skyldi byggð og rekin í upphafi sem tilraun, þannig að úr því fengist skorið, hvort þarna yrði hægt að framleiða vöru, sem líkaði það vel og væri framleidd við slíku verði, að hún ætti greiðan aðgang eða a.m.k. einhvern aðgang að mörkuðum erlendis. Þegar kom fram á árið 1963, var komið svo, að birgðir höfðu safnazt og sala hafði ekki tekizt sem neinu nam á erlendum markaði. Það, sem seldist, fór allt á innlendan markað að heita mátti. Meiningin var, að ef þessi tilraun gengi vel, yrði þessi verksmiðja eða verksmiðjubygging, og vélar, sem þar voru, þeim yrði þannig komið fyrir, að hún gæti fallið inn í stærri verksmiðju, sem gæti þá framleitt miklu meira og væri rekin á hreinum viðskiptalega heilbrigðum grundvelli, en rekstur þessarar verksmiðju í upphafi var, eins og ég sagði, af öllum aðilum talinn að þyrfti að vera nokkurs konar tilraunastarfsemi.
Hvernig gengið hefur að selja afurðirnar frá verksmiðjunni, má bezt marka af því, að á þessum tíma, sem verksmiðjan starfaði, fram til haustsins 1963 eða síðari hluta ársins 1963, hafði verið selt á innlendum markaði fyrir 2.1 millj, kr., en á erlendum markaði hafði ekki tekizt að selja nema innan við 100 þús. kr. 100 þús. kr. í söluvarningi fóru til útlanda, en 2.1 millj. var andvirði þess, sem selt var á innlendum markaði. Það var þess vegna sýnilegt, að hér var við mjög ramman reip að draga.
Eins og hv. fyrirspyrjandi gat um, kom hér fram á Alþingi á s.l. ári, þegar verksmiðjan stöðvaðist, fsp. um það, hverju þetta sætti. Ég gekk þá eftir að fá skýrslu um ástand og horfur í verksmiðjunni og fékk hana allýtarlega síðari hluta ársins 1963. í þessari skýrslu koma m.a. fram þær upplýsingar, sem ég hef gefið um byggingu verksmiðjunnar og annað þess háttar og framleiðsluvöru og sölu hennar. En þá, þegar skýrslan var gefin, voru óseldar af birgðum fyrirtækisins fullunnar framleiðsluvörur fyrir um það bil 2 millj. kr. Nú eru þessar birgðir samkv. upplýsingum, sem ég hef fengið, ekki 11/2 millj., eins og hv. fyrirspyrjandi sagði, heldar 1.2 millj., þannig að það virðist hafa tekizt að selja og þá að ég ætla að langsamlega mestu leyti á innlendum markaði tæplega helminginn af þeim birgðum, sem fyrir voru s.l. haust.
Þetta er því miður þannig. að einhverra orsaka vegna, og ég skal ekki um það fella nokkurn dóm, hverjar þær orsakir eru, þá hefur á engan hátt tekizt að selja með eðlilegum hætti þessa vöru á erlendan markað. Það hefur verið leitað sölu í Bandaríkjunum, í Rússlandi, í Englandi, í Þýzkalandi, á Norðurlöndum og víðar, en hvergi tekizt sala sem neinu nam. Það getur vel verið, að þetta sé ódugnaði að kenna og að ekki hafi verið eytt nógu miklu fé, eins og hv. fyrirspyrjandi vildi láta liggja að, til þess að hefja söluherferð á heimsmarkaðinum, eins og hann orðaði það. En eins og málið lítur út í dag virðist ekki, að það séu möguleikar til þess að selja, eins og ég segi, með eðlilegum hætti þessa vöru neins staðar. Og vitanlega þýðir ekki, meðan svo stendur, að reka þessa tilraunaverksmiðju áfram. Meiningin var, að hefði tilraunin tekizt eins og búizt var við og vonazt var eftir, þá yrði verksmiðjan þegar í stað stækkuð og rekin á allt öðrum grundvelli og framleiðslan aukin verulega, en að ráðast í það, meðan engin vissa liggur fyrir um, að nokkur sala sé möguleg, er vitaskuld út í hött. Það verður fyrst að fást nokkurn veginn öruggur markaður fyrir vöruna, til þess að hægt sé að hugsa sér að halda áfram framleiðslu.
Hv. þm. spurðist fyrir um, eins og raunar í fsp. sjálfri greinir, hvort ríkisstj. hafi verið fús til að aðstoða við sölu á niðurlagðri síld til Austur-Þýzkalands, t.d. með því að tengja slíka sölu við önnur verzlunarviðskipti. Ég ætla, að þessu atriði verði bezt svarað með grg., sem ég hef fengið um þetta mál frá viðskmrn. og er svo hljóðandi, með leyfi hæstv. forseta:
„Um mánaðamótin nóvember-desember 1963 spurðist herra Sveinn Benediktsson, formaður stjórnar síldarverksmiðja ríkisins, fyrir um það munnlega, hvort útflutningsleyfi fengist fyrir niðurlagðri síld til Austur-Þýzkalands, að verðmæti ca. 1.2 millj. kr. ásamt 600-750 tonnum“ — ekki 500 tonnum, eins og hv. fyrirspyrjandi sagði, heldur 600—750 tonnum — „af síldarmjöli. Tekið var fram, að skilyrði fyrir sölu síldarinnar væri, að útflutningsleyfi væri samtímis veitt fyrir síldarmjölinu. Að athuguðu máli var Sveini tjáð, að útflutningsleyfi yrði veitt fyrir síldinni, en ekki fyrir mjölinu. Ástæðurnar fyrir þessari afgreiðslu voru þær, sem hér greinir:
1) Enginn kvóti er í vöruskiptasamningum við Austur-Þýzkaland fyrir fiskimjöl.
2) Um þetta leyti voru takmarkaðar birgðir til í landinu af síldarmjöli, og nægðu þær birgðir tæplega til að mæta þegar gerðum fyrirframsamningum. Auk þessa hefði það skapað hættulegt fordæmi með tilliti til viðskipta við önnur jafnkeypislönd að láta þrefalt verðmæti af mjöli til að tryggja sölu á áðurgreindri niðurlagðri síld.
Hinn 30. nóv. 1963 var skuld Austur-Þýzkalands á viðskiptareikningi hjá Seðlabanka Íslands 657434 dollarar eða ca. 28 millj. ísl. kr. Um þetta leyti hafði verið samið um sölu á freðsíld og saltsíld til Austur-Þýzkalands fyrir ca. 42 millj. kr., þannig að inneignin að viðbættum væntanlegum sölum, sem búizt var við í náinni framtíð, nam 70 millj. kr. Gjaldeyrissala vegna innflutnings frá Austur-Þýzkalandi nam á öllu árinu 1963 aðeins 46.9 millj. kr. og hefur lækkað mjög verulega frá fyrri árum. Mjög hefur verið erfitt með ýmsa vöruafgreiðslu frá AusturÞýzkalandi undanfarið, og sumar þýðingarmiklar vörur, sem samið hefur verið um, hafa alls ekki fengizt afgreiddar á árinu. Hin gagnkvæma yfirdráttarheimild í viðskiptum landanna er 900 þús. dollarar, þ.e.a.s. á tímabilinu frá 30. apríl til 30. sept., en aðra mánuði ársins má yfirdrátturinn fara í 1.2 millj. Til þess áð greiða fyrir viðskiptum við Austur-Þýzkaland hefur Seðlabankinn fallizt á, að yfirdrátturinn megi fara í 1.2 millj. dala allt árið:
Við þetta er eiginlega litlu að bæta. Íslendingar hafa s.l. 4–5 ár átt stöðugt inni í AusturÞýzkalandi ekki minna en 500—600 þús. dollara allt þetta tímabil, sem hefur verið stöðug skuld Austur-Þýzkalands við Seðlabankann. Seðlabankinn var þess vegna mjög tregur til þess og raunar algerlega andvígur því, að þessi sala á tiltölulega mjög litlu magni af niðurlagðri síld yrði bundin við þrefalt verðmæti í síldarmjöli, sem vitanlega hefði ekki verið greitt fyrr en hver veit hvenær, vegna þess að innstæða okkar þar hefði verið miklu meiri en svo, að hún hefði neitt nálægt því borgazt upp á þessum árum.
Sleggjudómum og glósum hv. þm. um það, að lítið hafi verið gert til þess að örva viðskiptin, vísa ég alveg til föðurhúsanna. Við höfum reynt og margreynt að örva þessi víðskipti og raunar lagt okkur alveg í líma til þess að gera það. Hann sagði, að austur-þýzkir bátar væru eftirsóttir, og það er rétt. En það er ekki rétt nema að nokkru leyti. Austur-þýzka báta vill enginn kaupa með austur-þýzkum vélum. Allar vélar í þau skip verður að kaupa frá Vestur-Evrópu, þannig að það er ekki nema helmingurinn af andvirði skipsins, sem greiðist með austur-þýzkum gjaldeyri. Eigi að síður var í það ráðizt fyrir meðalgöngu Seðlabankans m.a. á s.l. ári að gera samning um 6 ný, stór skip í Austur-Þýzkalandi til þess að reyna að létta á þessum viðskiptum. Þessi samningur hefur verið gerður, og skipin er verið að smíða, og þetta eru stór skip, þau eru yfir 200 tonn, að ég ætla góð fiskiskip, en vegna þess að það er ekki nema helmingur af andvirðinu, sem greiðist í austurþýzkum gjaldeyri, þá kemur ekki út úr þessu, þegar öll skipin eru komin heim, nema kringum 30 millj. kr. Það er ekki nema gott um þetta að segja. En það hefur samt ekki tekizt þrátt fyrir ýtarlegar tilraunir að lækka skuld Austur-Þjóðverja hér, og að selja harðgjaldeyrisvöru eins og síldarmjölið upp á mjög langa kredit, vöru, sem mögulegt er að selja hvaða dag sem er á Vesturmarkaði frjálsri sölu, það er hlutur, sem þrátt fyrir allan velvilja og viðleitni er ekki hægt að gera.
Ég játa, að það er andstyggileg tilhugsun að þurfa að kasta síldinni í sjóinn, ef svo fer. Ég vona, að til þess komi ekki, vegna þess að samkvæmt þeim upplýsingum, sem nú liggja fyrir, virðist eins og hafi tekizt að losa sig við upp undir helminginn af birgðunum, sem voru s.l. haust innanlands. En að stofna svo til frekari framleiðslu, án þess að nokkur botn sé fundinn í málinu, er vitanlega ekki hægt.
Síðasta spurningin, sem hv. þm. beindi til mín, er svo hljóðandi: „Er ríkisstj. fús til að fallast á þá till. stjórnar síldarverksmiðja ríkisin:s, að niðursuðuverksmiðja ríkisins verði sett undir sérstaka stjórn?“ Á þessu stigi málsins teldi ég enga ástæðu til að gera það. Það má ræða um það, þegar komin er mikil framleiðsla, en á þessu tilraunastigi hefur verið talið eðlilegt og verður kannske eðlilegt í framtíðinni, að stjórn síldarverksmiðja ríkisins fari með stjórn þessa fyrirtækis. Það er margt þar sameiginlegt. Verksmiðjan er reist á lóð síldarverksmiðjanna, síldarverksmiðjustjórnin hefur farið með stjórn og fylgzt með rekstrinum að undanförnu og hefur, eftir því sem ég bezt veit, mikinn áhuga á því, að þessi tilraun takist. Það er ýmislegt í rekstrinum, sem getur notið styrks af því að vera í beinu sambandi við síldarverksmiðjustjórnina, og ýmislegt, sem verksmiðjan og síldarverksmiðjurnar geta hugsanlega haft sameiginlegt. Ég hef þess vegna ekki talið eðlilegt að skipta um stjórn, enda ekki sótt fast af síldarverksmiðjustjórninni, það er langt frá því. Það hefur einu sinni verið nefnt munnlega við mig, hvort ríkisstj. hefði nokkurn áhuga á því að skipta um stjórn. Ég svaraði því, að ég hefði það ekki, svo náði það mál ekki lengra.
Tali hv. fyrirspyrjanda um glæpsamleg vinnubrögð í þessu sambandi vísa ég alveg frá mér, því að það hefur ekkert verið í þessu sambandi, sem má flokka undir það hugtak.