08.05.1965
Efri deild: 85. fundur, 85. löggjafarþing.
Sjá dálk 1850 í B-deild Alþingistíðinda. (1649)
181. mál, tekjustofnar sveitarfélaga
Karl Kristjánsson:
Herra forseti. Nú dregur af stjórnarliði, þegar ekki er höfð lengri framsaga fyrir stóru máli eins og þessu.
Það má vera ljóst, að þetta stjórnarfrv. um breyt. á lögum um tekjustofna sveitarfélaga er að verulegu leyti sprottið af því, að á s.l. ári urðu útsvör á ýmsum gjaldendum nálega óbærileg og þar að auki mjög ósamræmd. Samanburður útsvaranna milli gjaldenda var hinn furðulegasti miðað við efni og ástæður, sem lágu í augum uppi. Gerðust þá hróp mikil meðal gjaldenda sums staðar, ekki sízt í höfuðborginni, enda vissi sumt fólk ekki, á hverju það ætti að lifa, þegar Gjaldheimtan tók nálega öll mánaðarlaunin síðari hluta ársins. Gáfu þá valdhafar landsins út róandi yfirlýsingar opinberlega um lagfæringar. Vanefndir urðu á leiðréttingu á s.l. ári, enda skal viðurkennt, að ekki var hægt um vik eins og komið var. Gjaldendur urðu að ganga með sársaukann það ár til enda og svo langt fram á nýtt ár sem afleiðingar gjaldanna endast. Nú hefur þriðjungur af hinu nýja ári liðið og komið er óðagot á Alþingi rétt fyrir þinglausnir. Þá er þetta frv. lagt fram. Það er hugsað sem aðgerð til að koma í veg fyrir, að annað eins gerist í útsvarspíningu og 1964.
Ég lít á frv. sem vandræðaplagg. Það felur ekki í sér að mínu áliti reglur, sem tryggi gjaldendur fyrir ofþjökun álagningar eða kemur í veg fyrir misræmi í álagningu. Sú hlið frv., sem að gjaldendum snýr, er því misheppnuð að mínu áliti.
En svo er hliðin, sem að sveitarfélögunum snýr því að, að þeim snýr önnur hlið málsins. Hvernig ætli sú hlið sé? Ekki er hún betri. Við vitum hér á Alþ., hvernig kröfur tímans, sem við lifum á, og verðbólgan heimta meiri og meiri tekjuöflun fyrir ríkissjóð. Nákvæmlega sömu lögmál gilda í sveitarfélögunum. Verðbólgan er engu vægari þar né kröfuminni, og löngum víkur Alþ. beint og óbeint auknum kröfum að sveitarfélögunum. Það hefur þetta Alþingi gert. Sá er aðalmunurinn á aðstöðu Alþingis og sveitarfélaganna, að Alþingi hefur löggjafarvaldsaðstöðu til að taka upp nýja tekjustofna handa ríkissjóði, en sveitarstjórnunum er markaður básinn, að því er tekjuöflun til sveitarsjóðanna snertir. Ég tel vafalaust, að með þeim samdrætti álöguréttarins, sem frv. felur í sér, verði ýmis sveitarfélög sett í þá aðstöðu að geta ekki fullnægt tekjuöflunarþörfum sínum.
Hæstv. ráðh., sem mælti fyrir frv. áðan, minnti á eitt, sem gert væri ráð fyrir að sveitarfélögin fengju til viðbótar því, sem þau áður höfðu til álagningar og það var að mega þrefalda fasteignir, þrefalda verð fasteigna, þegar um eignarútsvör er að ræða. Eitt sinn fyrir stuttu var gert ráð fyrir því hér á Alþingi í sambandi við frv. til laga um tekjustofna sveitarfélaga, að sveitarfélögin fengju álöguréttinn á fasteignirnar. Þessu var gleymt í vetur, þegar löggjöfin um húsnæðismálastofnunina var afgreidd, því að þá var gert ráð fyrir því, að ríkissjóður fengi tekjur af fasteignum einmitt með því að þrefalda fasteignamatið í eignarskatti til þess að standa straum af sínum útgjöldum vegna húsnæðismálanna. Þannig er hugsað um aðstöðu sveitarfélaganna oft og einatt hér á hv. Alþingi og þannig er andi þessa frv. í garð þeirra.
Frv. er, eins og ég nú hef lýst því, eins og voð, sem vantar rétthverfuna. Það er ranghverft báðum megin. Það snýr ranghverfu að gjaldendum og ranghverfu að sveitarsjóðunum líka hinum megin. Ég tel vafalaust, að ýmis sveitarfélög verði að grípa til þeirrar heimildar að hækka útsvörin um 20% upp fyrir það, sem útsvarsstiginn gefur og það hrökkvi þó alls ekki til hjá þeim mörgum hverjum. Hvað tekur þá við? Jöfnunarsjóður sveitarfélaganna á að hjálpa þeim með aukaframlagi skv. d–lið 15. gr. gildandi laga um tekjustofna sveitarfélaga. En jöfnunarsjóði hefur alls ekki verið séð fyrir tekjum til að anna því hlutverki, eins þungt og það verður, ef þetta frv. verður að lögum. Hvað á þá að gera? Útsvörin þarf að lækka og þau þarf meira að segja að lækka meira en frv. þetta gerir ráð fyrir að mínu áliti og sveitarfélögin þola ekki þá lækkun, mörg hver a.m.k. Hvernig á þá að vera hægt að lækka útsvarsálagninguna á þessu ári? Hjá því verður alls ekki komizt vegna gjaldendanna.
Að mínu álíti verður ríkissjóður í ár að leggja jöfnunarsjóði aukatillag sem framlag, til þess að sjóðurinn geti þetta ár bætt sveitarfélögunum það, sem í ljós kemur, að þau vantar til að þola útsvarstakmarkanirnar. Með engu móti má starfsemi sveitarfélaganna lamast eða verða miður sín. Það mundi líka bitna með vanskilum af þeirra hálfu á ríkisstofnunum, svo sem Tryggingastofnuninni, ríkisábyrgðasjóði og sjúkrahúsum. Alþingi verður að bera fyrir brjósti afkomu sveitarsjóðanna ekki síður en ríkissjóðs.
Sveitarsjóðirnir verða að spara, segir máske einhver. Jú, það er hugsun, sem liggur nærri. En sparar ríkissjóður? Það er dansað í þessum efnum eftir sömu nótum hjá sveitarsjóðunum í fjölmennari sveitarfélögum og ríkissjóði og er tæplega hægt að gera annað. Og svo er annað, útgjöld sveitarfélaganna eru orðin að verulegu leyti lögbundin. Í því sveitarfélagi, sem ég þekki bezt, er aðeins 1/4 hluti útgjaldanna hreyfanlegur. 3/4 hlutarnir eru lögbundnir eða samningum bundnir. Þessi fjórði partur gjaldanna er það stykki, sem hægt væri e.t.v. eitthvað að naga utan úr með sparnaði og þó lítið og alveg í trássi við lífið, sem lifað er í landinu. Ég heyrði ekki betur en hæstv. fjmrh., Gunnar Thoroddsen, segði í gærkvöld í Sþ. í sambandi við framkomna áætlun ársins um framkvæmdir, að sveitarfélögin væru með framkvæmdum sínum á eftir almenningi í framkvæmdunum. Það er rétt, en það mega þau ekki vera. Þegar svo er ástatt, getur ekki talizt rétt að leggja höft á framtak sveitarfélaganna.
Ég tel, að svo miklar breytingar hafi orðið upp á síðkastið á ýmsan hátt um útgjöld bæði ríkissjóðs og sveitarfélaga og tekjuöflun í því sambandi, að skiptingin á verkefnum milli þessara aðila sé orðin röng og ég tel, að útsvarsálagningin sé ofnotuð tekjuöflunar aðferð hjá sveitarfélögunum. Ríkissjóður hefur þá stefnu að taka viðbótarþarfir sínar ekki með beinum sköttum, heldur með óbeinum sköttum. Sveitarfélögin verða aftur á móti að taka meginhluta tekna sinna með beinum skatti, hinum óvinsæla útsvarsskatti.
Ég tel, að nauðsynlegt sé að endurskoða hið bráðasta verkaskiptinguna milli ríkis og sveitarfélaganna, gera það fyrir næsta reglulegt Alþingi og lækka með því tekjuöflunarþörf sveitarfélaganna að láta ríkið sjá um sumt það, sem sveitarfélögin þurfa að standa straum af nú.
Ég tel, að þetta frv. eigi að byggjast upp með tilliti til þess að vera aðeins eins árs úrræði, láta ríkissjóðinn með þá möguleika, sem hann hefur, ef ekki vegna þeirrar tekjuöflunar, sem honum hefur verið ákveðin í ár, þá með því lánstrausti, ef ekki vill betur til, sem hann hefur, gera jöfnunarsjóði kleift að veita aðþrengdustu sveitarfélögunum þetta ár hjálp til að lækka svo útsvörin, að ekki skapist svipað ástand meðal gjaldenda og í fyrra, en breyta svo á næsta reglulegu Alþingi verkefnaskiptingunni milli ríkisins og sveitarfélaganna á þá leið, að þannig geti útsvarsálagningin orðið hófleg hjá sveitarfélögunum og þau gegnt hlutverki sínu án þess að ofþjaka gjaldendum sínum með útsvarsálagningu.
Ég lít svo á, að fyrir liggi hér að gera ráðstafanir til að komast yfir boðann þetta ár og að þess vegna megi grípa til þess að ætla ríkissjóðnum að veita sveitarfélögunum aðstoð í gegnum jöfnunarsjóðinn, þótt ekki hafi verið gert ráð fyrir því í þeim fjárl., sem Alþingi afgreiddi í vetur, en vitanlega hefði þetta frv. átt að vera þá fram komið. Það er eftir sig eins og fleira hjá hæstv. ríkisstj.
Þetta vildi ég láta fram koma strax við 1. umr., áður en málið fer til n., og ég mun í þeirri hv. n., sem fær væntanlega málið til meðferðar og ég á sæti í, beita mér fyrir breytingum á frv. í samræmi við þessar skoðanir mínar.